Bisedoi: Andreas Dushi
Prof. Bardhoshi, fushat që përfshin studimi i antropologjisë janë të shumta, prandaj është pak e vështirë të përmblidhet në një koncept apo në një fjalë objekti kryesor i saj. Ju, si drejtor i Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, si mund ta përkufizoni se për çfarë kemi të bëjmë fjalë kur flasim për të?
N.B.:Sa herë që bie fjala te objekti i studimit të një fushe dijeje më kujtohet një anekdotë që qarkullon në rrathët akademikë, sipas së cilës, nëse një profesor kërkon që të ngelë një student në provim e pyet për objektin e fushës. Po e njëjta gjë ndodh edhe me studiuesit e antropologjisë social kulturore, kur ata shtrohen në bisedë për objektin e fushës së tyre, sepse, tashmë, antropologjia ka një histori të pasur shkollash, traditash, por edhe qasjeje të ndryshme të rrëfimit të historisë së kësaj shkence. Megjithatë, nuk mund ta lësh këtë temë të hapur pa vendosur disa caqe. Antropologjia është një fushë dijeje e cila në princip merret me studimin e kulturave dhe praktikave të shoqërisë njerëzore, e bashkë me to edhe me ngrehinën e institucioneve social-kulturore të shoqërisë njerëzore, e si qëllim është për të kuptuar edhe njeriun, edhe shoqërinë, edhe njerëzit edhe shoqëritë. Më specifkisht, mund të thuhet se antropologjia shqyrton kulturën, kuptimet e saj, shkaqet dhe proceset e ndryshimeve të kulturës. Këtë e realizon me anë të një pune krahasuese në mes kulturave, duke u përballur me sfidën e gjetjes së dallorëve dhe përbashkuesve kulturorë. Thënë kjo, e kemi kthyer socialen në funksion të të kuptuarit të kulturës. Përmbajtësisht kultura merret në analizë në tërësinë e saj, nga praktikat më banale deri te shpikjet më të arrira, nga rutina tek improvizimi, nga e zakonshmja tek e jashtëzakonshmja. Spektri krahasues varion sipas fokusit të shkollave dhe traditave të ndryshme, por, në thelb, ambicia e studiuesit të lëmit të antropologjisë është një njohje holistike, në trupin e së cilës shënohen vija përvijuese dhe përbashkuese në mes kulturave. Nga kjo qasje kaq ambicioze, antropologjia, teksa ka qëndruar fort në themelet e saj, nuk ka hezituar të hyjë në dialog me gjithë humanitetet dhe shkencat natyrore. Ky takim i antropologut me njeriun dhe kulturën e tij realizohet në disa forma, por më kryesori është takimi me anë të punës në terren, që nga ana analitike njihet me emrin etnografi. Pra, pozicioni i antropologut është në mes universeve të dijeve, paraqitur nga dijetarë, kozmologji dhe perspektiva të ndryshme, dhe asaj që përjeton dhe prakton njeriu në jetën e përditshme dhe në rrjedhat e historisë.
Kur themi rrjedhat e historisë kemi parasysh disa elemente fort të rëndësishme. Së pari, mund dhe duhet të kemi gjithnjë në sy antropologjinë historike, e cila vendos theksin tek e shkuara. Së dyti, faktin se antropologjia social-kulturore e vendos theksin te takimi me njeriun në të tashmen e tij, porse nuk duhet harruar se kulturat dhe vetë njerëzit janë procese historike. Së treti, nuk duhet të harrohet aftësia e njeriut për të improvizuar, imituar dhe krijuar, kështu që, në çdo kohë, antropologu është i ekspozuar ndaj aftësisë së kulturës për t’u ristrukturuar, për të vijuar, por, akoma më shumë, edhe për t’u ndryshuar. Kësisoj nëse nga ana teorike, antropologu tenton njohjen e plotë të njeriut e njerëzores, nuk duhet harruar fakti se qenia njerëzore është e papërkufizueshme, dhe se ne mund vetëm të tentojmë afrimin me njohjen e botëve njerëzore.
Historia e studimit të antropologjisë në Shqipëri nuk është e njëkohshme me atë në vendet e tjera. Kur zë fill ajo dhe në ç’mënyrë i janë qasur akademikët tanë përgjatë viteve?
N.B.:Për ta vazhduar aty ku e lamë te pyetja e parë do të përpiqem të ndërlidh historinë e antropologjisë botërore me antropologjinë shqiptare, që më shumë është njohur me emrin etnologji apo etnografi.
Për disa studiues antropologjia social-kulturore është formësuar aty nga shekulli XVIII, për disa të tjerë në shekullin XIX. Të parët e paraqesin antropologjinë [apo etnologjinë dhe etnografinë] si bijen e iluminizmitt, disa të tjerë të romantizmit, e disa shkojnë edhe më tej, duke e shpallur antropologjinë si “bijë në shpirt” të kolonializmit. Gjasat janë që teza e Vermulen [2015] të jetë më e bazuara. Sipas kësaj teze, antropologjia [njohur me emrin etnologji dhe etnografi] e ka gjenealogjinë prej iluminizmit. Tani të vimë te takimi i antropologjisë me shqiptarët.
Kureshtia antropologjike mbi shqiptarët shfaqet nga fillimi i shek. XIX. Themi kureshti, sepse kemi disa tema që përafrohen me pyetje antropologjike, por më tepër është një gjini e mbresave dhe e vëzhgimeve të udhëtarëve, diplomatëve, strategëve të ndryshëm ushtarakë, priftërinjve dhe kështu me radhë. Në gjininë e udhërpërshkrimeve kemi edhe vëzhgime, si, bie fjala, të E. Ҫelebisë, që janë me shumë interes për dijen dhe kureshtinë antropologjike, por ende nuk jemi në suazat e epistimes antropologjike, që u formësua sidoemos në vendet gjermanike kah shek. XVIII. Kjo lëndë e kureshtisë antropologjike është më rëndësi për formësimin e mendimit albanologjik dhe kështu vetë antropologjia mbi shqiptarët zanafillon në trupin e albanologjisë, duke krijuar një raport imtim në mes antropologjisë, kërkimit etnografik në terren dhe albanologjisë së shek. XIX. Po ashtu kujtojmë se në shekullin XVIII ekzistonte një lidhje e ngushtë në mes metodës etnografike dhe historisë. Kujtojmë lexuesit se shqiptarët, si nocion kulturor dhe gjuhësor, ia kishin marrë vëmendjen edhe G. Leibnizt-it, [1646-1716] që mbahet edhe si një dijetar që nxiti kureshtinë dhe nevojën për antropologji. Shekuj më vonë kjo kureshti për shqiptarët gjendet kalimthi edhe tek puna J. G. Herder [1744-1803], i cili mbahet edhe si frymëzuesi kryesor i antropologjive kombëtare.
A mund të ndalemi pak te raportet apo dallimet etnologji, apo antropologji dhe konkretisht te raporti mbi veten dhe tjetrin? Ndoshta duke e parë dhe raportin me albanologjinë. Si janë këto raporte?
N.B.: Dy raporte të rëndësishme krijohen në albanologjinë e shek. XX: kemi një grup patriotësh shqiptarë që po kërkojnë zbulimin dhe krijimin e kombit shqiptar, kujtojmë përshembull rolin qendror të intelektualëve arbëreshë, dhe në shumë qëndra të tjera jashtë Shqipërisë, dhe një mori studiuesish ndërkombëtarë që po zbulojnë apo rizbulojnë shqiptarët. Pra, përmbledhtazi, një qasje mbi veten dhe një qasje mbi tjetrin..
Nga mesi i shek. XIX e deri në dekadën e parë të shekullit XX antropologjia ishte në themelet albanologjike, pra, pyetjet kryesore janë albanologjike, si, bie fjala, origjina, përkatësia kulturore e kulturës shqiptare, përvijimi i kufijve dhe arealeve kulturore, aftësitë dhe të drejtat politike të shqiptarëve e kështu me radhë. Kjo etnologji albanologjike ushtrohet kryesisht nga studiues të huaj e ku shqiptari dhe raporti i tij me tjetrin bëhet përcaktues në perceptimin dhe shkrimin etnologjik të secilit studiues veç e veç, por edhe krijon një sfond të antropologjisë mbi tjetrin. Faza e dytë e mendimit etnologjik mbi shqiptarët, është ajo e bashkekzistencës së dy traditave, të etnologjisë mbi shqiptarët dhe të studiuesve shqiptarë mbi shqiptarët. Do të vendosja një raport të tillë: botimin e disa kontribuesve, si Cozzi, në revistën Anthropos, Vjenë, punën e Durham-it më 1908, punën e Nopches etj. Po ashtu, theksojmë se në këtë kohë kemi botime të autorëve që zura në gojë apo të tjerëve që fillojnë dhe botojnë kontributet e tyre në periodikë të antropologjisë social-kulturore, të etnologjisë dhe folklorit. Për shembull, ia vlen të kujtojmë korrespondencën pak të njohur mes Cozzi-t dhe Van Gennep, analizuar mjaft mirë nga Noel Malcolm [2020], apo botimet e Durham-it në revistën Man, apo botimet e Hasluck-ut në periodikë dhe shtëpi të ndryshme botuese në botën anglosaksone. Po ashtu, në këtë periudhë kemi dhe vepra të plota etnologjike, edhe këto pak të njohura si të tilla për lexuesin shqiptar. Palsoja kryesore, pra e etnologjisë mbi vetën, zë fill te punë të ndryshme mbi folklorin e etnologjinë nga autorë shqiptar, por pikëtakimi më interesant sipas mendimit tim, është te revista Albania [1897-1909], e drejtuar nga Faik Konica, ku na shfaqet një rubrikë mbi folklorin. Në këtë rubrikë ka njoftime të shkurtra etnologjike, folklorike me tema të ndryshme, që nga gjakmarrja deri tek tema botanike. Po aty na shfaqet për herë të parë edhe teknika e kodifikimit të zhanrit të së drejtës kanunore, që do të bëhej edhe përshënjuesi i studimeve etnologjike kanunore ndër shqiptarë. Pastaj na vjen Hylli i Dritës, nga viti 1913, i cili i lë një vend të rëndësishëm kontributeve në lëmin e etnografisë dhe folklorit. Pastaj vjen revista Leka, e cila e pasuron ndjeshëm fushën e studimeve kulturore, por, specifikisht, atë të etnologjisë dhe folklorit. Do të kisha veçuar kontributet mbi mitologjinë dhe shqyrtimet e “gojës së kombit”, apo kontribute teorike mbi kombin, kombësinë, shtetin. Revista të tjera, si Dituria etj, kanë kontribute dhe do të kisha veçuar ato mbi Shqipërinë e Mesme e kështu me radhë.
Kulmet e kërkimeve dhe botimeve të dijes etnologjike mbi vetën, të kësaj periudhe rezultojnë në disa drejtime. Ai që bie më shumë në sy është Kanuni i Lekë Dukagjinit, mbledhur dhe kodifikuar nga at. Shtjefën Gjeçovi, por po aq me rëndësi janë projekte të zbatuara për mbledhjen e Eposit të Kreshnikëve dhe mitologjinë ndër shqiptarë. Ka përpjekje dhe punë që shestojnë çështjen e etnisë, kombësisë dhe shtetit, ku një pjesë e mirë e materialit dhe analizës përkon apo bashkëndan shqetësime të mirëfillta antropologjike. Mblidhen materiale dhe shfaqen teza me interes mbi fisin, prejardhjen e përkatësitë fisnore. Shfaqen pyetësorë apo udhëzues për mbledhjen e folklorit, që në fakt janë udhëzues etnologjikë. Periudha e Luftës së Dytë Botërore e pikëtakon etnologjisë shqiptare me periudhën nazifashiste [1941-1944]. Edhe pse jo fort e lehtë, etnologjia shqiptare ia del të ruajë fytyrën e saj duke mos rënë në racizëm. Ka kontribute e qasje kritike për këtë periudhë të historisë së mendimit etnologjik shqiptar e të tjera duhet të vinë.
Faza e tjetër, e dijes etnologjike, është ajo që lind në vitin 1947. Në këtë vit kemi punësimin e parë të punonjësit shtetëror në lëmin e etnografisë, dhe ky është Rrok Zojzi. Vetë disiplina quhet zyrtarisht etnografi. Karakteristikat e dijes etnografike të kësaj periudhe kohore janë bërë objekt studimesh nga studimet historike këto 15 vitet e fundit. Në librin Etnografi në diktaturë: dija, shteti, holokausti ynë [2018], bashkë me kolegun Lelaj, kemi folur për gjendjen e dijes etnografike gjatë këtyre 4 dekadave [1947-1990]. Duhet thënë se dija etnografike e kësaj periudhe kohore karakterizohet nga mbledhja intensive e materialeve etnografike nga studiuesit dhe bashkëpunëtorët, që krijuan edhe bazën arkivore të IAKSA-së. Por, po ashtu, nuk duhet harruar se mbledhja e këtyre të dhënave bëhej bazuar në projekte kërkimore të mirëfillta, por në anën tjetër ato realizoheshin në një kontekst diktatorial, gjë e cila kushtëzonte jo thjesht metodologjinë, por edhe natyrën e të dhënave, sa kohë njerëzit ishin duke vepruar në kusht totalitar. Qasja teorike e etnografisë është e përcaktuar nga shteti dhe kjo qasje është materializmi historik; etnografia, sikurse dhe gjithë dija humane e kësaj kohe, është në funksion dhe në përputhje me atë që pranon syri dhe veshi i shtetit. Vërtetësia e shkencës ishte e paracaktuar nga qasja që ndiqej, dhe nuk ndodhte që qasja të vihej në dyshim nga empiria. E gjithë kultura popullore përcaktohej si një truall ku do të zbuloheshin mbeturinat e së shkuarës, por, herë pas here, edhe shpirti i kombit. Këtë gjendje e kemi quajtur një kusht i holokaustit kulturor, pra ku kultura tradicionale ishte vendosur në kushtin e pastrimit dhe spastrimit prej “mbeturinave”.
Na duhet t’i kujtojmë lexuesit të revistës suaj se “mbeturinat kulturore” ishin fillimisht rrjedhojë e një koncepti analitik, që rridhte prej qasjes evolucioniste në antropologji apo arkeologji. Sa kohë ishte koncept analitik, ai mund të përkthehej si “mbijetojë” . Por, nën duhmën e zjarrtë revolucionare, etnografia socialiste do ta klasifikonte si “mbeturinë” që do të duhej të digjej nga flakët e revolucionit. Duke e vendosur kulturën popullore mes dy skajeve, në njërën skaj ‘shpirtin kombëtar’ dhe në skajin tjetër kulturën socialiste, etnografi socialist kishte për detyrë shtetërore të zbulonte në shtatin e kulturës popullore kudo mbeturina. Prandaj dhe këtë kusht e kemi quajtur “holokaust kulturor”. Sa arriti etnografi të evitonte kurthin dhe kontekstin diktatorial, jemi munduar ta shquajmë nëpër teknikat e shmangies, heshtjes dhe arritjes së në të shkuarën që studiuesit kanë aplikuar, por gjithashtu jemi ndalur te intensiteti i ndikimit dhe përfshirjes të secilit autor. Në raport me studimet antropologjike që po zhvilloheshin jashtë Shqipërisë, është konstatuar se etnologjia shqiptare ka qenë në mos më e izoluara, një ndër më të izoluarat në botë dhe se etnologjia shqiptare edhe pse ka trajektore historike të saj, përfaqëson traditën më pak të ndryshuar në Europë gjatë pjesës së dytë të shek. XX.
Periudha e viteve pas rënies së diktaturës komuniste karakterizohet nga disa lëvizje të mendimit etnologjik në Shqipëri. Së pari, kemi reagimin e brendshëm të studiuesve të Institutit të Kulturës Popullore, të cilët evituan në masë citimet dhe referencat nga Enver Hoxha dhe, në tërësi, të materializmit historik, përfshirë këtu Marks-in dhe Engels-in. Por jo të gjithë studiuesit reaguan në të njëjtën mënyrë. Së dyti, zuri fill periudha e reformave. Për fat të keq, në vend që të kishte reforma reale, përfshi këtu shqetësime që do të shkaktonin zhvendosje epistemike dhe ontologjike, ndodhi që reformat u kthyen më shumë në instrumente politike për të përulur punën e studiuesit, për të reduktuar fondet kërkimore dhe, si përfundim, për të vështirësuar akoma më shumë reformat reale, ose, së paku, krijimin e kushteve për reformë reale.
Presioni për të nisur reformat nisi që në vitin 1992. Kjo kërkesë ishte krejt legjitime, sepse do të ishte dashur që atëherë të kishte ndodhur rishikimi i mundësive për shndërrime paradigmatike të etnologjisë shqiptare. Ja një shembull konkret. Nëse do të kishim pasur një shndërrim të vështrimit të punës së etnologut, do të kishim ndoshta sot një vështrim më të plotë etnologjik vendas për vetë tranzicionin shqiptar, për emigrimet masive të shqiptarëve, shndërrimet kulturore, për politikat e spastrimit etnik dhe gjenocidin në Ballkan, më specifikisht në Kosovë e Bosnjë-Hercegovinë. E kjo do të kërkonte kurrikula të reja, shkollë të re, qasje që sillnin në truallin e etnologjisë shqiptare mendimin kritik të antropologjisë apo etnologjisë. Por kjo nuk ndodhi. Nuk besoj se studiuesit e asaj kohe nuk e kanë ditur në parim një gjë të tillë, por di që, kur iu bashkova këtij grupi në vitin 2002, studiuesit ndiheshin të fyer, të anashkaluar dhe nëpërkëmbur prej politikës. Kur them prej politikës, e kam fjalën konkretisht për mënyrën se si investohej nga qeveria për kërkimin etnologjik. Në vendin e punës që unë aplikova në atë kohë, pararendësi im paguhej jo shumë se 90 euro në muaj, ndërsa unë dhe kolegët e mi duhet të gëzonin se nga 18 000 lekë paga na u rrit në 24 000 lekë. Pra 200 euro për studiuesit e rinj. Profesorët paguheshin rreth 300-400 euro dhe shumica e stafit akademik që mbante titullin “profesor” kishte më shumë se 30 vite punë.
Shndërrimi themelor, pra paradigmatik, në etnologjinë shqiptare ka ndodhur në këto rreth 15 vitet e fundit. Tashmë kemi punë solide në historinë e mendimit kritik të etnologjisë, folklorit dhe antropologjisë shqiptare. Kemi punë monografike me qasje e lexime krejt të reja në lëmin empirist dhe qasjes teorike. Kemi konsolidim të aktiviteteve shkencore, të cilat organizohen rregullisht nga Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, si: Seminari “Përthyerje antropologjike”, Laboratori i Antropologjisë Vizuale, Laboratori i Antropologjisë Urbane, konferenca e Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit në kuadër të Ditëve të Albanologjisë etj. Kemi krijimin e kolanave për botime, si kolana e “etnografisë dhe folklorit në diktaturë”, kolana e botimeve monografike të studiuesve të Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit. Po zbatohet projekti i parë kombëtar, pas më shumë së 5 dekadash, “Atlasi etnografik i fshatit shqiptar sot”, financuar nga Agjencia Kombëtare e Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit. Është punuar për më shumë se dy vite, edhe pse në kohë pandemie, në më shumë se 35 fshatra, ku janë mbledhur të dhëna për krijimin e një regjistri krejt të ri kombëtar, për gjendjen e transformimet sociale dhe kulturore në fshatin dhe shoqërinë shqiptare. E gjithë kjo punë dhe të tjera për të cilat s’po ndalem më gjatë këtu janë realizuar bazuar në një dokument bazë për zhvillimin e IAKSA-së, siç është Plani Strategjik Institucional.
Në kontekstin e sotëm socio – kulturor, si mendoni, çfarë rëndësie kanë studimet antropologjike, si në Shqipëri ashtu edhe më gjerë?
N.B.:Rëndësia e studimeve antropologjike është e shumanshme, por po ndalem në disa prej tyre. Kryesorja është potenciali i pakrahasueshëm i qasjeve antropologjike në studimin e kulturës. Apo kapaciteti që ka mendimi antropologjik për të përballur veten me tjetrin, dhe gjithë proceset që lidhen me vetën, tjetrin, shndërrimin. Ky truall gjendet më mirë se askund te shqyrtimi i kulturës. Kultura në këtë rast mund të analizohet si ajo ura që lidh veten me tjetrin. Për ta konkretizuar tjetrin, po themi se të tjerët, që mund të jenë dhe boshtet kryesore të kërkimit antropologjik në Shqipëri janë: tjetri social apo siç e kanë quajtur tradicionalisht “shoku apo shoqi”, ai që ke pranë, që imagjinon si pranë, si tëndin.. Këtu mund të bëhen troje më të imta, si: vëllai, shoqi, shoqi si vëlla, e vëllai si shoq e kështu me radhë. Pra, në thelb, kuptimi i shoqërisë, lidhnitë dhe tensionet e saj, duke shkuar deri te shteti dhe organizmat përtej shtetërorë. I dyti tjetër mund të jenë besimet fetare, ku në thelb të këtyre studimeve do të duhej të ishte arkitektura shpirtërore dhe sociale e paraqitur, artikuluar dhe ndërmjetësuar prej tyre. Në vijim, një tjetër themelor është natyra, e cila si çdo tjetër mund të gërmëzohet në potencialë të tjerë, dhe këtu pyetje themelore mund të shtrohen mbi shndërrimet e kulturës, pikëpamjeve njerëzore mbi botën e gjallë dhe jo të gjallë përtej njerëzore, vetë natyrën dhe animalitetin brenda njeriut. Teksa janë shestuar këta tre të tjerë, si boshte përbashkuese të një antropologjie që qëmton raportet me veten dhe tjetrin [shoqëri, kozmologji, natyrë], në fakt, është riartikuluar vetë objekti i punës mbi kulturën, duke e parë si një tërësi simbolesh që i endim, dhe që në këtë endje thuren kuptimet për jetën, tjetrin dhe veten.
Duke iu kthyer së tashmes sociale dhe politike, ne e dimë që shoqëria shqiptare u përball dhe përballet me flukse të reja kulturore, përfshi këtu flukse specifike mbi organizimin e jetës politike, besimet fetare, mbi qëndrimet ndaj natyrës e kështu me radhë. Pyetje boshtore në studimet e reja antropologjike mbi shqiptarët, do të ishin ato që lidhen me vazhdimin ose jo të trajtave kulturore, imitimin dhe pasojat e imitimit kulturor, kreativitetit dhe shndërrimit ose jo të tij në kulturë, tensionet, konflikti, brenda dhe përkundrejt kulturave. Ky është, sipas mendimit tim, trualli kryesor teorik se ku duhet të bazohet kërkimi antropologjik. Se si do të mund të përthyhej kjo dije për qëllime aplikative, për projekte zhvillimore dhe më tej kjo është një çështje e cila duhet parë me shumë kujdes. Por ajo që dua të nënvizoj për aspektin mirëfilli aplikativ të studimeve antropologjike, është nevoja që mendimi antropologjik të jetë gjithnjë e më tej publik, të jetë i pranishëm në diskutimin publik, por, specifikisht, mendimi antropologjik do të duhej të ishte dominant në hartimin e politikave që lidhen me kulturën dhe trashëgiminë kulturore. E nënvizoj këtë për dy arsye: e para, se, gjithnjë e më tepër, vihet re se institucionet publike këto tri dekada kanë ardhur duke evituar praninë e dijes antropologjike; së dyti, njëfarë hezitimi i antropologëve për t’u përfshirë në debatet dhe kontributet publike mbi fushat e tyre të kompetencave, së treti nuk njoh një fushë tjetër dijeje të ketë kompetencën dhe detyrimin e njohjes kaq të imët të kulturës.
Në jetën e përgjithshme akademike dhe studimore antropologjia gjendet në vendin ku ju mendoni se i përket, vend të cilin ju mendoni se i takon?
N.B.:Jo, sikurse e ceka pak më lart, nuk është në vendin që i përket. Do të duhej të kishim me shumë studiues, më shumë fusha kërkimore. Për këtë do të kërkohej shtim i stafit kërkimor në institute dhe qëndra universitare kushtuar kërkimit antropologjik. A ekziston mundësia? Sigurisht që po. Për fat të mirë në Shqipëri ekziston një institut kërkimor që i kushtohet kërkimit antropologjik, siç është Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimit të Artit. Pranë këtij instituti do të duhej të shtohej stafi kërkimor, sikurse edhe në gjithë institutet e tjera, pjesë të Akademisë së Studimeve Albanologjike. Por nuk po ndalem te nevoja që ka secili institut i ASA-së. Po i kthehem çështjes së reformave, që, siç thashë, u keqpërdorën dhe rezultoi vetëm në reduktim fondesh për kërkimin shkencor, reduktim stafi akademik e ndihmës akademik. Në vitin 2007, instituti ku unë punoj, kishte 49 punonjës shkencorë dhe ndihmës shkencorë. Prej atij stafi u mbajtën në punë vetëm 16 punonjës, përkatësisht 12 studiues dhe 4 punonjës ndihmës shkencorë. Nuk ka nevojë për të shkuar më tej për të kuptuar traumën që ka pësuar mendimi shkencor në lëmin e antropologjisë dhe bashkë më të vetë ideja të merresh me kërkime antropologjike. E mira e kësaj reforme ishte krijimi i shkollave doktorale pranë Qendrës së Studimeve Albanologjike. Kështu u krijua një shkollë doktorale në lëmin e etnologjisë dhe folklorit. Ishte hera e parë që IAKSA-ja krijonte një shkollë të avancuar në studimet etnologji-folklor. Kjo shkollë tashmë nuk pranon student të rinj që në vitin 2014, dhe shkak kryesor janë ndryshimet ligjore. Sipas legjislacionit në fuqi, një institucion i arsimit të lartë mund të krijojë programe doktorale vetëm nëse mundet të krijojë të tria nivelet studimore, pra bachelor, master e doktoraturë. Ne jemi duke punuar për hapjen e programeve studimore në antropologji në tri nivele [bachelor, mastër, doktoraturë], duke bashkëpunuar me institucione universitare, në mënyrë që të krijojmë programe të përbashkëta. Megjithatë, e mira do të ishte që instituteve kërkimore pranë Akademisë së Studimeve Albanologjike tu jepej mundësia ligjore të krijonin programe studimore të avancuara, duke bashkërenduar shkollat doktorale me strategjitë kërkimore institucionale. Akademia e Studimeve Albanologjike e ka gjithë këtë potencial, sepse ka brenda vetes institutet me nivelin më të lartë kërkimor në Shqipëri në fusha si: arkeologji, histori, gjuhësi-letërsi, antropologji, të cilat secila më vete, por edhe së bashku, mund të ndërtonin programe shumë solide dhe me potenciale që asnjë institucion tjetër në Shqipëri nuk do t’i kishte për studime të avancuara. Këtë vit kemi një rritje të buxhetit e cila jep shpresë për rritjen e mëtejshme të fondeve kërkimore shkencore, e për rrjedhojë edhe të cilëisë së punës në albanologji, e veçmas në antropologji.
5. Kontributi juaj personal, dhënë në këtë lëmi, është i larmishëm, fokusuar kryesisht në antropologjinë e së drejtës, pronës dhe shtetit. Mund të përmendim librat: Gurtë e Kufinit: kanuni, prona, strukturimi social; Antropologji e Kanunit; Etnografi në diktaturë: dija, shteti, holokausti ynë [në bashkautorësi me studiuesin Olsi Lelaj]. Çfarë ishte ajo që ju shtyu të zgjidhnit pikërisht antropologjinë?
N.B.: Fillimisht unë jam formuar në jurisprudencë, pastaj kam marrë formim në master dhe doktoraturë në lëmin e etnologjisë dhe antropologjisë së të drejtës. Përkatësisht, monografia Gurtë e kufinit ka qenë teza ime doktorale. Pastaj, kur takohesh me antropologjinë, kupton se është një shteg krejt tjetër nga ajo çka ofrojnë qasjet e tjera. Nuk ka një qasje tjetër që i jep rëndësi më të madhe gjallnisë së jetës dhe kulturës në përditshmërinë e saj, por edhe në frymën, idealin dhe praktikimin e saj antropologjia mbetet, për të perifrazuar Eric. Wolf, dija më humane ndër humanitetet. Ndoshta është kjo gjallni ndërthurur me qasjen integrale që kërkon të realizojë antropologjia mbi ligjin e me gjithë kulturën që më ka mbajtur të lidhur e më ka bërë pjesë të antropologjisë.
6. Ju ndërkohë keni qenë profesor i ftuar në universitetin e Regensburgut, Gjermani ku dhe vijoni të jeni research felloë, dhe po ashtu keni një eksperiencë të pasur në mësimdhënia në Shqipëri. Nëse bëni një vështrim krahasues të interesit për antropologjinë, atje dhe këtu, çfarë mund të thoni, në çfarë konkluzionesh mund të arrini?
N.B.:Nuk mund të jem fort i sigurt se a jam kompetent që të krahasoj interesin e studentëve në mes vendeve të ndryshme, por mund të jap njëfarë ndjesie që krijohet prej përvojës konkrete. Po e nis me eksperiencën në Shqipëri. Te studentët shqiptarë ndodh pak a shumë ky ballafaqim: së pari, konstatohet lehtë se studentët kanë pak ose aspak informacion mbi antropologjinë social-kulturore. Megjithatë mënjëherë vëren rritje të interesit të studentëve shqiptarë për këtë fushë. Kjo edhe për faktin se eksperiencat e studentëve shqiptarë, qoftë si pjesë të familjeve ku bëjnë pjesë, apo edhe personale, janë shumë të larmishme, për rrjedhojë, kanë eksperienca shpeshherë të jashtëzakonshme të takimit me njerëz dhe kultura të ndryshme. Kësisoj, këtyre studentëve antropologjia u jep një mundësi të pazëvendësueshme metodologjike dhe përmbajtjesore të njohjes dhe dialogut mbi kulturat e ndryshme dhe për kulturën shqiptare. Për studentët e huaj kjo çështje varionë serish sipas eksperienca që secili individ mbart. Por, variabla kryesore ndikohet nga kurrikulat universitare, në të cilat antropologjia shfaqet me programe specifike, pra në shumë universitete ekzistojnë departamente ekskluzivisht mbi antropologjinë social-kulturore apo në vendet kryesisht ish-socialiste kemi dominim të programeve antropologji dhe etnologji. Ju e dini se në rajon veç Shqipërisë, në të gjitha vendet ekziston së paku një program në nivel bachelor për studimet antropologjike. E, aq më tepër, duke pasur parasysh fleksibilitetin e kurrikulave dhe mundësisë për të marrë lëndë nga programe të ndryshme, shumë prej studentëve vijnë në auditor me një formim paraprak ose me dijeni tjetër për antropologjinë. Prandaj, ritheksoj se është paradoks që në Shqipëri nuk kemi një program të studimeve të antropologjisë social-kulturore. Pse antropologjia mundet me pajis studentët jo thjeshtë me dije praktike për profesione të ndryshme por edhe mbi praninë e tjetrit, njohjes së aftësive krijuese të shoqërisë njerëzore, larmishmërisë së të tjerëve kulturor, e kështu jo thjeshtë të rrisë dijet praktike në shumë drejtime, por të rrisin urtinë një urti reflektive.
7. Si e shihni interesin e përgjithshëm, jo thjesht të atyre që, në një mënyrë a në një tjetër, lidhen me këtë fushë, antropologjinë? E kam fjalën për studentët në ciklin e studimeve bachelor të degëve, si: drejtësi, letërsi dhe arte. A kanë ata dëshirë që formimin pasuniversitar t’ia kushtojnë pikërisht antropologjisë?
N.B.:Po e nis me studentët e drejtësisë me të cilën kam patur më shumë eksperiencë. Fillimisht ndihet njëfarë sikleti, sepse ajo që u kërkohet studentëve të drejtësisë është dalja prej rehatisë së interpretimit të neneve, teorisë jurisprudenciale dhe rikthimin te vetë interesi primar , që do të duhej të kishte çdo student i së drejtës, që është mënyra se si e drejta merr kuptim, aplikohet dhe/ose instrumentalizohet në praktikë. Për të kuptuar këtë kërkohet qëmtim kritik i dijes teorike të së drejtës, i ligjeve në letër, i historisë së të drejtës dhe institucioneve konkrete, dhe, prej këtu, të jetëzimit të tyre në jetën reale dhe në jetën aktuale. Për këto pyetje, dija antropologjike përfaqëson arritjet më solide. Për studentët e letërsisë nuk mund të them ndonjë gjë specifikisht, sepse nuk kam pasur rastin të kem studentë të këtij lëmi. Ndërkohë, kam pasur rast të kem jo pak studentë prej arteve. Në përgjithësi kam parë shumë interes dhe një aftësi, madje shkathëtsi depërtimi në dijen antropologjike. Ndoshta kjo vjen për shkakun e thjeshtë se artistët kanë një angazhim solid të të kuptuarit të procesit të krijimit, estetikës apo nevojës për estetikë, e prej ku u duhet të realizojnë procese dalluese me punët dhe veprat imituese dhe jo origjinale, por edhe për shkak se në arte ka ndodhur një proces që do ta quaja në kuptimin pozitiv “antropologjizim”. Ka një zhvillim akoma më të thelluar në antropologji të fushave specifike si antropologji e artit, e muzikës, e kinemasë, teatrit e kështu më radhë. Ka një vëzhgim akoma dhe më të thelluar të antropologjisë në tërësinë e saj mbi proceset krijuese dhe ndoshta këto, në një mënyrë a në një tjetër, zgjohet interesi, gjithnjë e më të madh, për imagjinatën e një studiuesi arti apo të një studenti të arteve.
8. Revistat shkencore që instituti i drejtuar prej jush boton, “Antropologji” dhe “Studime për artin”, a mjaftojnë për paraqitjen e plotë të studimeve në këtë fushë?
N.B.: Siç kam cekur më sipër IAKSA boton kolanë të caktura, monografi, editime, albume të ndryshme kushtuar historisë, teorisë dhe kërkimeve konkrete në lëmin e antropologjisë në vendin tonë. Për të diversifikuar natyrën e botimeve në lëmin e antropologjisë, po mendohet të inkurajohet gjithënjë e më shumë botimet online. Ndërkohë referuar revistave mendoj se ato e plotësojnë më së miri funksionin për të cilin janë krijuar. Revista Antropologji është një organ i rregullt i IAKSA-së dhe ka dëshmuar se është duke u kthyer në një revistë solide e studimeve antropologjike. Aty gjejnë vend për botim punët kërkimore, teorike, bibliografike etj, që vijnë kryesisht nga kontributet e punonjësve të institutit. Por, ndërkohë, është një revistë e hapur edhe për këdo që ka dëshirë të kontribuojë në fushën e antropologjisë social-kulturore. Në të ardhmen do të kemi numra specialë, kushtuar çështjeve specifike të interesit teorik dhe tematik. Po ashtu, po punohet që kjo revistë të vijë në një platformë online dedikuar vetëm asaj, ndërkohë që është mundësuar një version i botimit online, i cili mund të shkarkohet në faqen http://iaksa.edu.al/en/main-page-2/. Po punohet, gjithashtu, që të kemi, gjithnjë e më shumë, përkthime në gjuhën angleze të kontributeve të ndryshme dhe ndoshta, jo shumë larg, edhe të botimit dygjuhësh të kësaj reviste, në mënyrë që të kemi një rritje të lexueshmërisë dhe pjesëmarrjes në debate më të gjera. E njëjta gjë ndodh me revistën Studime për artin, e cila, në thelb, është krijuar për të krijuar një platformë për botimet e kritikëve dhe studiuesve të artit.
