Përktheu Anxhela Lepuri
Hera e fundit që e pashë në jetë Kalvinon, qe në dhomën e spitalit të Sienës, një ditë pasi e kishin operuar në kokë. Ndihej i venitur, kokën e kishte të fashuar, krahët e zhveshur jashtë shtrojës, të zeshkët dhe të fortë. Fytyra e tij ishte e dëlirë dhe e qetë, frymëmarrja e lehtë dhe e lirë. Në fytyrë nuk kishte shenja vuajtje. Mendova se së shpejti do të shërohej, do të ngrihej nga ai shtrat. Në ditët në vijim, gazetat gëlonin me frazat që kishte thënë kur ishte zgjuar. Kishte parë tubat e serumeve dhe kishte thënë: “I ngjaj një llambadari”. Kishte hyrë e bija dhe e pat pyetur: “Kush jam unë?” I ishte përgjigjur: “Ti je breshka”. Një prej mjekëve i kishte bërë disa pyetje dhe më pas i ishte drejtuar: “Kush jam unë?” Kalvino pat thënë: “Një komisar policie”. Për ata që i donin të mirën, ato fraza ishin një dhuratë e paçmueshme, shenja se ishte përherë ai, se asgjë nuk kishte ndryshuar, se në mendjen e tij vërtiteshin ende breshkat, llambadarët dhe komisarët e policisë.
E kam të pamundur ta mendoj të vdekur. Nuk e di përse, por vdekja më dukej shumë larg tij. Kur e kam njohur, ishte një djalosh njëzetetrevjeçar. Më duhet ta pranoj se gjithmonë e kam parë si një djalosh. As që e kisha menduar se mund të plakej, të transformohej në një plak çalash dhe thinjosh. Dhe në të vërtetë, në moshën njëzetetrevjeçare në aspektin fizik nuk qe shumë i ndryshëm nga ai që u bë më vonë. Koha i shënjoi mbi ballë rrudha horizontale dhe ndonjë xhufkë gri tek tëmthat, por në fizik asgjë më shumë. Në rini ishte fjalëpakë, fjalështruar, syçelët e i drejtë dhe i tillë mbeti.
Edhe pse ishte kaq i drejtë si njeri, tentonte herë pas here edhe në rini të kërruste shpatullat, sikur donte të mblidhej në vetvete dhe të mbrohej nga pyetje të pavlefshme. Në rini, belbëzonte shpesh; edhe më pas belbëzonte, është e vërtetë, mirëpo në rini më tepër. Shumë herë dukej sikur i nxirrte fjalët prej një çante të fshehtë, ose sikur i shkulte me vështirësi prej ndonjë lëmshi sekret: dhe teksa i shqiptonte pengohej, ngryste ballin dhe shihte gishtërinjtë e vet të kryqëzuar, me një mëdyshje ironike dhe kokëforte, sikur ripohonte vetveten. Edhe pse shumë herë i nxirrte fjalët me vështirësi dhe ngadalësi, nuk vihej re aspak vështirësi dhe plogështi në mendimin e tij, e aq më pak në atë që bënte; vështirësia, ngadalësia dhe belbëzimet ishin një mënyrë për t’u tallur me vetveten dhe të tjerët, ishte mënyra e tij për të qëndruar në botë. Kur e njoha, ai belbëzim i tij, herë i vërtetë e herë i provokuar, më kishte bërë përshtypje për harenë e jashtëzakonshëm që çlironte: sepse aty fshihej një mënyrë e mrekullueshme për të komentuar hareshëm veten dhe tjetrin, si dhe bishtrat leshator, të ashpër, plot luspa dhe të pafundmë që gjarpëronin pas fjalëve.
E kam njohur Kalvinon në dimrin e ’46-ës në Torino, në selinë e shtëpisë botuese Einaudi, në një korridor përballë një sobe druri. Ishte një mëngjes me borë, i hirtë e i ngrysur dhe në atë korridor qe ndezur drita. Soba ishte nga ato prej tulle, që vijnë nga Kastelamonte dhe që t’i kuqëlojnë duart teksa i prek. Kalvino atëherë punonte tek “Unità”, dhe kishte ardhur aty rastësisht, ndoshta për të kërkuar ndonjë libër për recension. Asokohe në shtëpinë botuese ishim të paktë: prisnim Pavezen, i cili nuk ishte kthyer ende nga Roma, ku qëndronte prej muajsh. Unë dhe Kalvino folëm goxha gjatë në këmbë përballë sobës, s’dihet përse nuk morëm dy karrige.
E kujtoj shumë mirë sobën dhe dëborën jashtë, por nuk e kujtoj se për çfarë folëm, me shumë gjasë për tregimet. Kalvino kishte shkruar një tregim, U thirrë në komandë, të cilin ia kishte nisur Vitorinit për “Politecnico”, Vitorini i pat shprehur disa rezerva. Idhulli im asokohe qe Hemingueji dhe mësova që i tillë ishte edhe për Kalvinon; dhe tregimin e Heminguejit, Kodra si elefantë të bardhë, si njëra dhe tjetri do të kishim dhënë dhjetë vite nga jeta jonë për ta shkruar.
Kohë më vonë, Paveze u kthye nga Roma. Ai dhe Kalvino u bënë shok. U thirrë në komandë u publikua tek “Politecnico”. Kalvino, ndoshta i nxitur prej Pavezes, e la punën tek “Unità”, për të punuar rregullisht në shtëpinë botuese.
Dy vjet më vonë, Kalvino dhe unë shkuam në Stresa për të gjetur Heminguejin. Shkuam atje në emër të shtëpisë botuese. Ishim të lumtur që po shkonim, por edhe të frikësuar se mos ndoshta nuk na pranonte. Hemingueji na priti në dhomën e tij, në një tavolinë të ndriçuar nga qirinj, nuk e di për ç’arsye, por më në fund mundëm t’i thoshim sesa e kishim pëlqyer Kodra si elefantë të bardhë.
Kalvino na sillte mua dhe Pavezes tregimet e veta për lexim. Ishin të shkruar me dorë, me një kaligrafi të imët, të rrumbullakët dhe përplot korrigjime. Na dukeshin shumë të bukura. Atje shpërfaqeshin peizazhe të gjallërueshme, të ndërkallur në një dritë diellore; ndonjëherë ngjarjet ishin ngjarje luftërash, vdekjesh e gjakrash, por asgjë nuk e njolloste dritën e madhe të ditës dhe asnjë hije nuk ra kurrë në ata pyje të verdhemë, gjethedendur, populluar nga të rinj, kafshë dhe zogj. Stili i tij qyshse prej fillimit qe i njëtrajtshëm dhe i pastër, për t’u bërë me kalimin e kohës një kristal i vërtetë. Në atë stil të freskët dhe të tejpashëm, realiteti shfaqej i njollosur, laraman dhe i ngjyrosur me mijëra ngjyra; dukej një mrekulli ajo gjallëri, ajo dritë diellore, në një epokë ku shkrimi ishte zakonisht i ashpër, i vrenjtur dhe i kursyer dhe në vetë botën që tentonim të rrëfenim nuk mbretëronte gjë tjetër veç mjegullës, shiut dhe hirit.
Kur Paveze u vetëvra, Kalvino, Balbo, Xhuljo Einaudi dhe unë e ndamë së bashku atë fatkeqësi. Kjo tragjedi na ka mbajtur të bashkuar përgjatë viteve, qëndronte në rrënjët më të thella të raporteve tona. Dhe kështu na kanë mbajtur të bashkuar edhe humbje të tjera, edhe pse jetonim në qytete të ndryshme dhe përshkonim rrugë të ndryshme gjatë viteve.
Në ’56-ën, Kalvino publikoi Përralla italiane. Mendoj se pas Pinoku-t është libri më i bukur për fëmijë i publikuar në Itali. Duhet të lexohet nëpër shkolla, ndoshta e bëjnë, por për mendimin tim duhet ta bëjnë edhe më shpesh. Stili tek Përralla italiane është i shpejtë dhe i tejpashëm. Aty mësohet konkretësia, preciziteti dhe ajo lehtësi puplash; në Përralla italiane mbretëron e njëjta dritë hareje dhe diellore që hasim në Viskonti i përgjysmuar, po aq sa në tregimet e tij të hershme.
Mes gjithë artikujve që janë shkruar gjatë këtyre ditëve për të rikujtuar Kalvinon, më i bukuri më është dukur ai i Pietro Çitatit, sepse në fjalët e tij më dukej se shihja Kalvinon siç vërtet ishte – si ishte i ri dhe si u bë më vonë.
Nuk ndryshoi kurrë në aspektin fizik, mbeti përherë një djalosh, por në mendje dhe shpirt pësoi, në njëfarë mënyre, një ndryshim të thellë. Këtë e tha Çitatit, dhe mesa di unë ka qenë i vetmi që e ka thënë. Se cilat ishin arsyet dhe rrugët e këtij shndërrimi, nuk dihet. Ai u dallua në mënyrën e tij të të ecurit, të të qeshurit, të të parit. U reflektua po ashtu edhe në shkrimet e tij.
Çitati thotë: “Me një qëndrueshmëri më të madhe, me një shqetësim më të madh, me një aftësi të jashtëzakonshme ecejakesh, Kalvino përndiqte atë pjesë të fshehtë të ekzistencës sonë që qëndron pas ndjenjave dhe mendimeve: gjithçka që tinëzohet në të çarat, në humnerat, në të thellat e shpirtit tonë…”. “Mendja e tij u shndërrua. U bë më e komplikuara, më labirintikja, më përfshirësja, më e rrjedhshmja – mendja më arkitektonike që një shkrimtar italian ka zotëruar ndonjëherë…”. “Nuk dinte të pohonte më asgjë, nuk dinte të përjashtonte asgjë, sepse çdo pohim gjeneronte mohimin, dhe mohimi një tjetër pohim, e kështu në një lëvizje marramendëse që nganjëherë çonte në pamundësinë e të folurit dhe të shkruarit”.
Dalëngadalë u zhdukën nga librat e tij peizazhet e jeshilta dhe fletëplotë, dëbora shndritëse, drita rrezatuese e ditës. Buloi në shkrimet e tij një dritë e tjetërllojtë, një dritë jo më rrezatuese por e bardhë, jo e ftohtë por tejendanë e shkretë. Ironia mbeti, por e padukshme dhe e palume për ekzistencën, e bardhë dhe e pabanuar, si hëna.
Në atë libër brilant, që është Qytetet e padukshme, sipas meje libri i tij më i bukur, ky transformim ka ndodhur tashmë. Bota është aty, rrezatuese, shumëformëshe, e larmishme dhe ngjyrashume, e paprekur në shkëlqimin e saj: por duket sikur shikimi që e zhbiron, e dallon dhe e sodit është i vetëdijshëm se po e braktis përgjithmonë. Që prej këtej, ai shikim do të mbështetet gjëkundi, jo më mbi pafundësitë shkëlqyese të qiellit dhe të detit, as në ngatërresat e ngjarjeve të ndryshme njerëzore; që këtej e tutje, atë pafundësi do ta kërkojë gjetkë, në guaskat e insekteve ose në të plasariturat e shkëmbinjve: “Në çarjet, humnerat, në honet e shpirtit tonë”. Mbi “qytetet e padukshme” është shtuar dhimbja e kujtesës. Në çdo vepër tjetër të Kalvinos kujtesa mungon, ose më mirë, kur është e pranishme, nuk është kurrë e dhimbshme. Këtu, në “qytetet e padukshme”, jo të ëndërruara por të rikujtuara, mbretëron kujtesa e dhimbshme e një kohe që nuk mund të kthehet më. Mbi qytetet e larta gjer në qiell, gëluese dhe vezulluese, mbartëse të gabimeve njerëzore, të tejmbushura me mallra dhe ushqime, përplot trafik – mbretëri të minjve dhe të dallëndysheve – bie dielli. Vështrimi që i përshëndet është një vështrim që i thotë mirupafshim një bote shumë të dashur, duke e ndjekur me shikim prej anijes që largohet.
