Intervistoi: Branka Bogavac
Ç’do të thotë për ju të shkruash: të zotërosh, apo të japësh, njëri apo tjetra?
Asnjëherë nuk më është krijuar përshtypja se kam një profesion që dallon mjaft nga ai i shumicës së njerëzve. Por ai është punë, një punë hulumtuese, punë në formë të shkruari. Ai më tërheq ashtu si edhe ngjyrat tërheqin piktorët, tingulli – muzikantin dhe kirurgjia – kirurgun. Asnjëherë nuk kam parë diçka kaq të shkëputur e të veçantë tek të shkruarit. Shkruaj sepse gjithmonë më ka pëlqyer të shkruaj, madje, edhe kur kam qenë e vogël, në shkollë. Më pëlqen të merrem me formën, më pëlqen të kërkoj materien që e lejon atë formë të jetojë. Nuk kam përshtypje as që po jap porosi dhe as që po bëj diçka të jashtëzakonshme.
Ç’është romani?
Ai ndryshon me kalimin e kohës. Sot thonë se roman konsiderohet çdo vepër në prozë, që nuk është ndonjë ese filozofike apo letrare, por që më parë u drejtohet ndjesive sesa inteligjencës (arsyes, frymës) ose të dyjave. Pra, ajo që bën pjesë në renditjen e ndjesive. Edhe vetë poetët shkruajnë në prozë, kështu që është shumë vështirë të dallosh se ç’është roman dhe ç’është poemë në veprën e Mishosë. Ai konsiderohet poet, kur në fakt e tërë vepra e tij, ashtu si edhe vepra e shkruar në prozë e Frensis Pozhit dhe ajo e poetëve modernë, janë shkruar në prozë. Unë nuk bëj ndonjë dallim të madh midis romanit të sotëm dhe poezisë, prandaj e kam të vështirë të them se ç’është romani.
Çfarë përfaqësoni ju dhe çfarë kontributi keni dhënë për romanin e ri?
Nuk është e lehtë të përgjigjesh, duhet të kisha qëndruar larg, ndërkohë që jam zhytur në të dhe e kam të vështirë të gjykoj për veten nga jashtë. Të tjerëve u përket ta thonë se çfarë kontributi kam dhënë.
Në librin “Kohë dyshimesh”, në pjesën për Dostojevskin dhe Kafkën, keni nxjerrë disa ide teorike mbi romanin e ri, për shembull, në përshkrimin se si sillet plaku Karamazov. Ju shpjegoni se ai ndihet ndryshe nga ajo që shpreh në sipërfaqe, me fjalë e gjeste. A jeni vazhduese e Dostojevskit dhe e Kafkës në hulumtimin e përjetimeve të brendshme?
Kafkën e kam lexuar shumë kohë më vonë, kur tashmë kisha botuar tre libra. Ma kanë rekomanduar që në vitin 1935, por nuk më tërhoqi. Për sa i përket Dostojevskit, në atë ese jam përpjekur të gjej ngjarje të brendshme tek ai. Periudha kur ka shkruar ishte e pamundur që ai të përqendrohej në këto ngjarje. Të tilla kishte dhe patjetër që i ka ndier, por kishte edhe detyrime të tjera, që të krijonte heroin, të mendonte shtjellimin, por tek unë nuk gjen asgjë të tillë. Vetë jam e mendimit se po të mos kishin ekzistuar Xhojsi dhe Prusti, nuk do të kisha shkruar në formën që shkruaj, madje, nuk do të ishte e mundur një gjë e tillë.
Ju thoni se është e zorshme të shkruash pas tyre dhe se është vështirë t’i imitosh ata. Po citoj fjalët tuaja: “Asnjëherë nuk kam shkruar si të tjerët dhe as ata nuk shkruajnë si të tjerët.”. A është vështirë të gjendet rruga që nuk ekziston?
Gjithmonë i themi vetes: Duhet të gjejmë ndonjë rrugë, sepse nuk paraqet më interes mënyra se si disa kanë arritur të shkruajnë shumë bukur dhe që ne të përsërisim atë që ata e kanë kryer në mënyrë të shkëlqyer. Tërheqëse është diçka që është vetëm jona, sepse të përpiqesh të imitosh diçka, qoftë edhe të mrekullueshme, nga veprat e Xhojsit apo të Vulfit, shkrimtarë që ju adhuroni, nuk ia vlen, pasi ato do të jenë më të dobëta. Tërheqëse është një lloj substance e paprekur, që akoma nuk i ka shërbyer të folurit dhe për të cilën duhen gjetur fjalët tuaja të përshtatshme.
A e pëlqeni Dostojevskin?
Po, më pëlqejnë disa nga veprat e tij që i kam lexuar në rusisht. Por nuk mund të them se ai është mësuesi që unë kam ndjekur dhe që ka ndikuar më tepër tek unë. Mendoj se ndikimin më të madh tek unë e kanë pasur Xhojsi dhe Prusti. Ndikimi i tyre ishte një tërmet i vërtetë. “Në gjurmët e kohës së humbur”, e vitit 1924 apo e një viti më vonë, la tek unë mbresa të thella.
Më duket se ju e keni thelluar atë që Dostojevski kishte gjetur dhe se keni shkuar shumë larg.
Unë kam cituar plakun Karamazov, por kam ndjekur sa kam mundur drejtimin tim, rrugën që kam synuar, siç ndodh në art. Gjithmonë pas njërit vjen tjetri, madje, edhe pas një krijuesi të madh, kam ndjekur rrugën time. Asnjëherë nuk kam menduar se do të shkoj më tej se Dostojevski dhe asnjëherë s’kam menduar për të. I kam marrë gjërat që i kam ndier, të cilat i shoh në mikroskop dhe përpiqem t’i riprodhoj.
Çfarë keni ndeshur tek Dostojevksi, që ju ka ndihmuar për të gjetur rrugën tuaj?
Ajo që më ka shërbyer nga Dostojevski është përfytyrimi që ai ka për situatat psikologjike dhe psikike, të cilat shihen si jonormale, por që ai i shihte si gjëra të jetës së përditshme. Kështu i kam thënë edhe unë vetes, kur kam perceptuar disa gjëra, për të cilat thuhet se njerëzit normalë nuk i perceptojnë dot. Sipas këtij arsyetimi, ato nuk i përkasin asnjë lloj realiteti (që për vite me radhë m’i kanë përmendur), e për të cilat kam pasur të drejtë. Kjo gjë e konstatuar tek Dostojevski, më ka inkurajuar dhe kam bindje se ajo që po shkruaj është e saktë.
Cila është substanca juaj e paprekur?
Ajo përbëhet nga lëvizje të brendshme për të cilat me vështirësi ndërgjegjësohemi dhe, para se të jenë të brendshme, ato janë ndjesi të shkaktuara nga bota e jashtme apo nga njerëzit. Ato i kam quajtur “tropizma”, emërtim i marrë nga biologjia, sepse atëherë nuk gjeta dot përcaktim tjetër.
Ju thoni se figura në film nuk është në gjendje të shprehë ato që shprehin tropizmat. “Unë nuk jam për pamjen e jashtme; unë dëgjoj.” Ku qëndron dallimi midis film-figurës dhe të shkruarit?
Thjesht në thelbin e tyre. Të shkruarit është fjalë, ai bazohet tek fjalët dhe unë mund të punoj vetëm me fjalë e jo me figura. Kjo është materia ime, mjeti im i shprehjes janë fjalët, të shkruarit.
Ku ndodhet teatri në hierarkinë e shprehjes, meqenëse keni shkruar edhe drama?
Në fillim nuk kam shkruar për teatrin, por për radion, meqenëse i dëgjoj shumë ato që shkruaj. Ato ishin në formë dialogu dhe nuk e mendoja se do të viheshin në skenë. Thjesht, nuk e kisha menduar vendin e aktorit dhe më me dëshirë ndiqja zërat që artikulonin fjalët. Atëherë më thoshin se kjo ngjason me mëngën e përveshur, sepse gjithçka kishin brenda librat e mi, paradialogët, nëntekstet, tashmë dëgjoheshin në dialogët teatralë. Ajo “mëngë e përveshur” është ajo e brendshmja, që bëhet e jashtme.
Tek libri “Kështu flasin budallenjtë” theksoni: “Tendenca për totalitarizëm nuk gjendet vetëm tek secili prej nesh, por ajo manifestohet në çfarëdolloj situate dhe me çdolloj preteksti.”. A doni të shtoni diçka rreth zgjerimit të totalitarizmit, i cili po merr përmasa dramatike?
Thjesht jam e mendimit se arsyeja që totalitarizmi ka mundur të zhvillohet, qëndron në faktin se të gjithë ne, në vetvete jemi bartës të embrionit të tij. Në fillim ai shfaqet me shumë naivitet, por shpeshherë vrullshëm në jetën e përditshme, madje, edhe në vende me liri të konsiderueshme. Kjo ndodh sepse secili prej nesh shfaq mungesë tolerance, dëshirë për dominim dhe imponim të mendimit të vet. Këtë gjë kam dashur ta shpreh tek libri “Kështu flasin budallenjtë”, sepse ka “gjeni” mendimet e të cilëve përqafohen symbyllur, por ka edhe “budallenj” të cilëve për çdo fjalë u thuhet se është budallallëk. Një mendim i tillë i lirë nuk ekziston, sepse gjithmonë ka lidhje me burimin nga vjen dhe gjithçka varet nga ai që e ka stisur atë ide. Nëse diçka e thënë nga Frojdi, qoftë edhe budallallëk, asaj i përulemi, por nëse një njeri i zakonshëm do të shprehte diçka të mençur, ajo nuk do të qëndronte dot krahas asaj të Frojdit. Në këtë mënyrë vdesin idetë e lira, sepse gjithçka varet nga ai që i ka shprehur. Por, edhe njeriu i mençur mund të thotë budallallëqe, dhe kur përsëriten ato shndërrohen në dogma. Çdo ide duhet analizuar pavarësisht nga origjina, përndryshe shkohet drejt kultit të individit.
Ju thoni: “Mësuesi nuk ka mësues, ai mund të bëjë ç’të dojë, nuk ka pse të përpiqet për të bërë hulumtime e aq më pak të dyshojë, sepse e di kush mund t’i kundërvihet!”. A është ky uzurpator?
Po, është plotësisht e saktë, sepse edhe turma që është modeste dhe e nënshtruar, e ndjek, e dëgjon, shkon pas tij symbyllur, pa marrë guximin për ta kritikuar. Shfaqje të tilla edhe ne kemi vazhdimisht këtu, megjithëse ky është një vend i lirë, sepse në aspektin intelektual gjithmonë gjendet një mendimtar që ndiqet nga pas prej turmës.
Si tek “Fruti i artë”?
Po. Të gjithë nënshtrohen dhe nuk kanë kurajën të shtojnë asnjë fjalë. Më pas ajo kalon. Kjo është modë.
Ju flisni për modën si për momentin kur doli në dritë “I huaji” i Kamysë.
Po, sepse Kamyja kishte “zbuluar” se ajo e thella nuk ekziston tek ne, megjithëse atë e gjen pikërisht tek libri “I huaji” dhe me shumicë nga fundi.
“Të gjithë ata që nuk janë në brazdë e që nuk e vrasin mendjen për qortimet, le ta dinë se ç’i pret”, theksoni ju tek “Fruti i artë”.
Ky totalitarizëm mund të kalojë nga diskriminimi deri në racizëm. Secili dëshiron ta mbërthejë tjetrin, kurse veten nuk e jep; secili dëshiron të dijë se ç’mendon tjetri, kurse vetë nuk e thotë të vërtetën. Njerëzit nuk guxojnë të shprehin mendimet e tyre nga frika se mos duken budallenj apo xhelozë. Ky është një lloj terrori.
Një kritik ka thënë për ju tek “Le Monde”: “Për Natali Sarotin trangresioni (kapërcimi) gjithmonë ka qenë nxitës për krijim.”.
Secili kërkon diçka që është e tij dhe që nuk është në brazdë, që tashmë janë marrë si shembuj. Çdo vepër që është autentike është transgresion, sepse ajo kapërcen kufijtë brenda të cilëve deri atëherë ndodhej e robëruar letërsia. Çdo vepër e një shkrimtari të së kaluarës, të cilën e admirojmë, ka qenë një transgresion. Sikur ajo të kishte mbetur në kufijtë e asaj që të tjerët tashmë e kanë arritur dhe që është bërë e njohur, ajo nuk do të quhej vepër. Nuk ekziston asnjë vepër që nuk ka kërkuar dhe nuk ka gjetur diçka jashtë realitetit tashmë të njohur e të dukshëm. Madje, edhe veprat që do të dalin më vonë, duhet ta ndiejnë atë, edhe nëse tashmë ato janë bërë të njohura.
Sartri thotë: “Librat e Sarotit janë plot frikë dhe terror.”.
Ato gjykime që vijnë nga jashtë, të cilat, mbase, janë të sakta, nuk i shoh të tilla, sepse nuk e përdor këtë shprehje. Ato janë pamje që i zgjerojnë shumë ndjesitë që përjetojmë. Por këto ndjenja janë tepër naive në raport me mizoritë e zakonshme nga jeta e përditshme. Fjalët terror, zemërim, dashuri, urrejtje, nuk i përdor gjatë të shkruarit. Unë gjendem atje ku nuk ka ligjërata me shprehje psikologjike. Kjo është diçka që ndodh, por pikërisht jashtë këtyre kategorive psikologjike.
Tek libri “Fëmijëria” tepër i habitshëm është fakti se sa shumë i shmangeni fjalëve “lumturi” dhe “fatkeqësi”.
Po, unë i urrej këto gjëra që na i ngjiten nga pas, që na ngurtësojnë. Jeta është në një lëvizje të pandërprerë dhe ato kategori të mëdha nuk ekzistojnë. Gjithmonë jam larguar me vrap prej tyre, si nga diçka e gënjeshtërt që nuk i përket vazhdimësisë së jetës, ekzistencës. Ky është lloji i etikës që i shtojmë gjërave, i mbyllim në shishe dhe u ngjisim etiketën: kjo është lumturia, kurse ajo tjetra… Në fakt, gjithçka është më e ndërlikuar.
Gjithashtu, tek “Fëmijëria” ju flisni për vuajtjen që shndërrohet në obsesion, në një ide fikse. Si lind ajo?
Pikërisht ana e saj e përgjithshme më ka tërhequr. Por në ç’mënyrë lind ideja fikse dhe çfarë shkakton ajo? Kur njerëzit kanë një ide fikse, do të kishin dëshirë ta flaknin atë, sepse ajo u kundërvihet hapur, prandaj kam dashur të përshkruaj se çfarë provon njeriun në raste të tilla. Ajo gati-gati është një vuajtje fizike, tamam si shpirti kur është rrethuar nga një trup i huaj që rritet në të.
Që në shkollë keni shkruar: “Unë jam ajo që del nga të shkruarit.”.
Biografia ime nuk është interesante. Jeta ime nuk paraqet më tepër interes nga jeta e të tjerëve. Gjëja e vetme e rëndësishme në jetë është fakti që kam shkruar libra. Mishoja diku ka shkruar se “çdokush krijon diçka më të mirë se jeta që jeton”, pra që shkruan më mirë nga ajo që dikton jeta. Jo vetëm për shkrimtarët, por edhe për çdo qenie njerëzore, jeta dhe ngjarjet e saj nuk janë asgjë në krahasim me atë që mund të krijojë imagjinata e tyre.
Diku jeni shprehur: “Tek unë nuk gjen asnjë fjalë që të mos ketë kuptim.”.
Pa dyshim, në librat e mi dhe jo në jetë, sepse fjalët janë bartëse të ndijimeve, mbresave, ndjenjave. Ato shprehin diçka dhe nuk janë klishe, por kur flasim jemi të detyruar të përdorim një të folur shumë banal. Gjërat që nuk janë banale në vetvete, nga jashtë kanë formë banale. Por unë shpresoj se folësi nën këtë formë e ndien se ajo nuk është banale.
Keni thënë se nganjëherë të folurit mund të të marrë frymën, ndërsa ndonjë shprehje mund edhe të të vrasë.
Fjalët nganjëherë mund të jenë vdekjeprurëse. Ato mund të lëndojnë një fëmijë, mund ta asgjësojnë një qenie apo ta dëmtojnë atë, po aq sa edhe një akt i rëndë. Madje, shpeshherë, fjalët kanë forcë më tepër se ky i fundit. Dialogu që ngjason me një zënkë të vogël jo rrallë shndërrohet në një dramë të madhe.
Si e filloni ju punën, si punoni, çfarë kërkoni nga vetja? Çdo vepër juaja përmban një temë të re, ndonjë studim të ri. Ju lutem që të na flisni për librat tuaj njërin pas tjetrit.
Në çdo libër jam përpjekur të zgjeroj fushën time të hulumtimeve në drejtime të tjera, sepse nuk do të ishte tërheqëse sikur të rrinim në vendnumëro. Kështu, çdo herë ndryshon edhe forma. Tek libri “Portreti i njeriut të panjohur”, banaliteti dhe romani tradicional në përfundim asgjësojnë kërkimet e njeriut, i cili dëshironte të mësonte se çfarë ndodh nga koprracia. Por egoizmi dhe koprracia kushtëzohen kaq shumë, saqë njeriu humb në atë labirint dhe më pas shfaqet personazhi i romanit tradicional, i cili do të fejohet me vajzën e tij. Të gjitha tropizmat zhduken dhe ne i kthehemi dialogut dhe heronjve banalë. Me fjalë të tjera, i kthehemi romanit tradicional dhe heronjve të tij. Libri tjetër është “Martero”, një emër tradicional që e asgjësojnë tropizmat e të tjerëve dhe ai dezintegrohet. Vetë ai bëhet vendi ku shfaqen të gjitha tropizmat, ashtu si edhe tek te tjerët.
Më pas vjen libri “Fruti i artë”.
Heroi i librit tim është fati i një libri. Unë kam dashur të shpreh si jeton dhe si vdes një libër, gjë që tek unë i përgjigjet gjithmonë realitetit. Por vetëm se kjo ndodh në një nivel që zakonisht nuk vihet re, që nuk shihet e nuk bie në sy. Fjala është për librin që të ngre në qiell, që ndodh çdo ditë dhe që nuk e lejon lexuesin e vërtetë të përdorë librin, sepse e pengon ky mendim i përgjithshëm. Terrori sundon dhe nuk e lejon të gjykojë vetë. Më pas libri bie, siç ndodh shpesh, dhe atëherë nuk kemi më të drejtën të themi se ai është i mirë. Në përfundim paraqes lexuesin e vërtetë, të cilit nuk i bëhet vonë për të gjitha këto ngjarje, por futet në kontakt të drejtpërdrejtë me përmbajtjen dhe krijon mendimin personal, që më parë ishte e vështirë për shkak të barrierës së imponuar nga mendime të caktuara.
Kjo është me të vërtetë një temë aktuale.
Më vonë keni shkruar librin “Midis jetës dhe vdekjes”.
Në këtë libër jam marrë me shkrimtarin dhe jo me librin, apo me punën e tij në përmbajtje. Shkrimtari është “Midis jetës dhe vdekjes”, sepse në të njëjtën kohë i duhet edhe vetmia absolute, meqë futet në fushën ku askush nuk hyn dot, ashtu si shoqëria që do ta aprovojë dhe do të pajtohet me atë që ai ka thënë. Kështu, pra, nëse në shoqëri do të jetë e tepërt të shkruhen gjëra banale, ai do të përshtatet me të. Por nëse është tepër i izoluar, ajo që shkruan do të jetë e paqartë dhe askush nuk do ta pranojë, sepse duhet të jetë në kufirin midis këtyre të dyjave. Madje edhe në qëndrimin ndaj materialit bazë, ai është midis jetës e vdekjes, sepse kur merret shumë me të, shkëputet nga perceptimet e para dhe krijon tekste (përmbajtje) të bukura. Shkrimtari duhet të shkruajë përmbajtje, që e përshkojnë perceptimet e para, prej të cilëve mbahet gjallë. Por nëse e humbet atë ndjesi, ai shkruan fraza jo të bukura dhe bie në akademizëm. Kur do t’i rilexojë ato, do ta konstatojë se janë të vdekura. Ai duhet të jetë gjithmonë i afërt me ndjesitë, që të jetë në gjendje t’i transmetojë në përmbajtje, e cila duhet të jetë e kuptueshme nga të tjerët.
Tanimë i vjen radha librit “A po i dëgjoni ata?”
Këtu është pasqyruar konflikti rreth një vepre arti, një konflikt midis njerëzve shumë të afërt. Qëllimisht kam vënë një baba dhe fëmijët e tij, që ai i do shumë, dhe tek të cilët dëshiron të nxisë interesin për një vepër artistike, por që ata nuk e ndiejnë. Ajo vepër arti, një statujë e kohës parakolumbiane, rrëzohet si një gur që bie në kënetë. Ky nuk është konflikt brezash. Qëllimisht kam marrë të rinj (për arsye të ngjashmërisë), por shpeshherë të vjetrit janë më modernë se të rinjtë. Të rinjtë, në mjaft raste, janë më konvencionalë dhe më tradicionalë, ndërkohë që të vjetrit tregohen avangardistë. Sensibilitetet përplasen rreth kësaj vepre edhe në mënyrë tragjike, sepse qeniet që janë të afërta do të duhej të kishin një sensibiltet të ngjashëm, gjë që këtu nuk është karakteristike.
“Kështu flasin budallenjtë” është libri pasues.
Unë kam marrë si temë mendimin që asnjëherë nuk është i lirë, mendimin që është i lidhur me atë që e ka shprehur. Këtu nuk gjykohet për vetë mendimin, por gjykohet lidhur me atë që e ka thënë: qoftë ky i Stalinit në kohën e tij apo i Frojdit, të cilët kanë shfaqur ndonjë ide, që ndoshta është plotësisht e pavlerë apo pa lidhje. Por njerëzit i përulen asaj dhe e pranojnë ashtu siç është. Përkundrazi, atë që e kanë shpallur “budalla”, nuk duan ta dëgjojnë, ndonëse ajo që ai mendon është shumë e mençur. Ky është një lloj diskriminimi dhe totalitarizmi që i klasifikon njerëzit dhe krijon hierarkinë. Kështu humbet çdo mendim i lirë. Mendimi mbizotërues është i lidhur me autoritetin dhe vetëm autoriteti ka rëndësi.
Libri juaj i fundit, “Fëmijëria”, ka ngjallur një interesim të madh dhe është pritur shumë mirë nga kritika. Ai përbëhet nga “kujtime me dialogë’, siç i ka quajtur një kritik, dialog me sozinë tuaj.
Libri nuk është një biografi e vërtetë. Mua më lindi dëshira t’i kthehesha fëmijërisë, ashtu si librave të parë me tropizma dhe lëvizje të brendshme. Por, për sa i përket sozisë, ai thinjosh më ndihmon, më jep mundësinë të ruaj shumë fragmente poetike, të copëzuara në materialin e atij që e lexon përsëri, që mediton, që kritikon e ndërhyn, që i kujton dhe i rikujton. Kështu vepron çdo shkrimtar, kur rilexon materialin e vet: ai veçohet dhe shndërrohet në lexues që vë në dukje të metat.
Përktheu nga serbishtja: Nikolla Sudar
