E përktheu Nikolla Sudar
“Asnjëherë mos qëllo, nëse krisma e armës tënde nuk dëgjohet, të paktën, në tre shtete.”
Me këto fjalë Pavle Shjollkovollosi, i bukur si një ikonë, por i tëri i pagdhendur dhe i egër, doli në rrugë të madhe. Në Primorje, ku dielli nuk çmohet më shumë se kashta e lopës, duke grabitur bagëti dhe karvanë me erëza, ai shkelte ligjet e tri shteteve, të Venedikut, të Turqisë dhe Austrisë. Rastësisht një të shtunë, një tregtar ia futi tytën e pushkës në gojë dhe e shkrehu, mirëpo arma iu bllokua dhe Shjollkovollosit ia përcëlloi gjuhën baruti. Që nga ajo kohë ai humbi aftësinë për të shijuar dhe për të ishte njëlloj si të mbante në gojë thithën e gjirit të një gruaje, apo të shijonte fasulet me kastravecë. Qysh atëherë peshqit i pastronte dhe i piqte pa i mbytur më parë, kështu që i ngulur në shpatë, peshku akoma i gjallë dridhej mbi zjarr. Pavle gjithmonë ecte rrugës me majën e shpatës që i dukej nga jashtë, sepse ishte betuar se do ta mbante ngjitur me pantallonat, vetëm atëherë kur ta fuste në këllëf.
Ditën e Shën Jurit ai u ngop me bukë e djathë dhe priti për të parë se në çfarë mendimesh do të shndërrohej ajo që kishte ngrënë, sepse burrit mund t’i lindin mendime, vetëm kur ha bukë me djathë. Atë ditë në mal ai ndeshi Velluçen, bareshën që jetonte pa të atin, me nënën e motrat. Vajza asnjëherë nuk i kishte parë allatet e një mashkulli, por vetëm te dashi, madje edhe ato të pjekura, kurse mashkullin e kishte parë vetëm të gdhendur në dukat (monedhë).Kur nga pylli iu shfaq Pavle Shjollkovollosi, me atë gërshet të thurur bashkë me mustaqet, vajzës iu duk se po i buzëqeshte dielli.
Një shpirt i madh e i panjohur qëndronte para saj, si i kryqëzuar në drejtim të dritës, si një lëkurë e tendosur dhe e zbrazët si nata. Por në të vërtetë në të, ashtu si në errësirë zinin vend qytete dhe pyje, lumenj dhe gjiret e detit, gra dhe fëmijë, ura dhe anije, kurse në fund, plotësisht në fund, ndodhej trupi i brishtë dhe i mrekullueshëm i këtij shpirti, i cili, si një shkëmb i madh, e shtynte furishëm lart. Vetëm buzëqeshja, e cila i shfaqej tamam si vezullim, për një çast i zbulonte pakëz se pas kësaj nate nuk do të kishte zbrazëti dhe se përmes trupit mund të futej edhe në shpirt. Kurse këtë buzëqeshje, burri sikur e kishte ndeshur diku, në një botë tjetër, ku vetëm me buzëqeshje mund të jetohej dhe ia kishte sjellë asaj, këtu, në Zagorjen dalmate, ia kishte sjellë asaj, Velluçes, si një frutë shumë të çmuar, i cila duhej provuar, ose duhej të vdiste…
Velluça vështronte buzëqeshjen në fytyrën e Pavle Shjollkovollosit dhe kjo ishte e fundit gjë që pa në jetën e saj. Ajo e pyeti si e quanin dhe këto ishin fjalët e fundit që dëgjoi në jetën e vet. Ai e goditi me kondakun e pushkës dhe po aty, po në atë vend, gjysmë të vdekur e përdhunoi, tamam sikur po hante peshkun gjysmë të gjallë. Pastaj mëngjesin e asaj dite e shiti vajzën në njërën nga anijet, në të cilën u lejohej të gjitha grave të udhëtonin nga njëri port në tjetrin dhe u largua nga ajo buzëqeshje, që shndriste në errësirë, kurse Velluçen nuk e pa më. Vajza mbeti si e lajthitur nga tmerri, nga zgjimi i ndjesive, nga frika, kurse nga goditja u verbua dhe u shurdhua për gjithë jetën.
Kështu filloi lundrimi në errësirë i Velluçes së verbër. Çdo vizitor, duke u ngjitur në bordin e anijes, blinte një unazë prej bakri dhe një libër të vogël me kapak ngjyrë ari, të botuar në Venedik, me përshkrime të hollësishme të vajzave që jetonin në anije dhe me të gjitha mënyrat që ato kënaqnin mikun, i cili frekuentonte kabinën. Norma ishte dhjetë meshkuj në ditë për një vajzë dhe kështu ato lundronin nga pranvera në pranverë, nga porti në port, të habitura nga fakti se si e gjithë bota ua dinte emrat dhe hiret. Vizitorët e mbrëmjes i linin unazat në anije, pasi ua vinin në gisht të zgjedhurave të tyre, kurse ato duhej t’ia kthenin kapitenit, nga një unazë për çdo gisht, një për çdo nga dhjetë vizitorët e rinj të së nesërmes. Kurse librat vizitorët i merrnin me vete dhe ua dhuronin më pas miqve. Kështu mbyllej rrethi, por jo me ndihmën e unazave, të cilat gjithmonë mbeteshin në anije, por me ndihmën e këtyre librave të vegjël.
Meshkujt dashurojnë me shikim, kurse femrat me dëgjim, megjithatë Velluça dashuronte më mirë se të tjerat. Të ardhurit në anije gjithnjë e më tepër kërkonin me ngulm pikërisht atë; fshehurazi i prisnin ndonjë cullufe nga flokët dhe ua dërgonin në letër kushërinjve, në mënyrë që ta njihnin, kur edhe vetë të ndodheshin në anije.
– Gruaja nuk është sapun dhe nuk shkrihet, – thoshin për të, duke qeshur dhe fama për Velluçen përhapej më vrullshëm sesa shpejtësia e anijes, përveç kësaj, askush nuk ishte në gjendje të përshkruante mbresat nga takimi me të, por gjithçka shprehej me lëvizjet e duarve dhe fishkëllimat. Unazat prej bakri nganjëherë ia vinin edhe te gishtërinjtë e këmbëve, sepse ndodhte që në duar nuk kishte më vend. Por ajo nuk shihte dhe nuk dëgjonte asgjë nga ato që ndodhnin me të e rreth saj dhe vazhdonte të ishte më e preferuara nga të gjitha.
– Ditën mendja i punon më shpejt sesa zemra, ndërsa natën ndodh e kundërta, – pëshpëritnin vajzat e tjera. Duke vënë e duke hequr unaza, Velluça e verbër përshkoi me anijen e grave gjithë detet, Adriatik dhe Jon, nga Ankona në Venedik, nga Bari deri në Durrës, nga Dubrovniku deri në Korfuz dhe vetëm pas një kohe të gjatë rastësisht kishte thënë:
– Sa i çuditshëm më duket ky fshati, në të cilin jetojmë; të gjithë bodrumet janë nën tokë, kurse rrugë me diell pothuajse nuk ka, ndoshta për këtë arsye gjithë kohën lëkundet…
Vetëm atëherë u bë e qartë se ajo nuk e dinte se ku ndodhej. Pasi ia lëshuan dorën në ujin e detit, ia shpjeguan se jetonte në një anije. Si edhe më parë, Velluça nuk shfaqi shqetësim, vetëm nganjëherë shihte në ëndërr sikur veshët, pasi i shkëputeshin nga koka, tamam si dy bathë, fluturonin drejt tokës që t’i sillnin asaj zërin apo emrin e dikujt. Por kur zgjohej, veshët plotësisht të zbrazët ishin në vendin e vet. Nganjëherë, ashtu e shurdhër, i binte fyellit të vet të bareshës; mirëpo fyelli tashmë prej shumë kohësh nuk nxirrte më asnjë melodi, madje as edhe një piskamë. Ç’është e vërteta, Velluça këtë gjë nuk mund ta dinte. Për të folur, ajo pothuajse nuk fliste fare, tamam sikur druhej se, bashkë me fjalët, prej saj do të rridhte gjak.
Në të vërtetë, ekzistonte një përjashtim i vetëm. Ajo pohonte se erërat, të cilat lëkundnin anijen e tyre, mund ta bënin me fëmijë. Vajzat e tjera e dinin se të tillave si Velluça, me të vërtetë ndryshimi i erës u sillte një dashnor të ri dhe se ajo me gjithë mend nga kjo gjë mund të mbeste shtatzënë. Ndërkohë ato dëgjonin me tmerr se si ajo lutej për diçka të tillë, së cilës i trembeshin kaq shumë. Ajo qëndronte mbi kuvertë dhe u lutej erërave. Ato ishin si një kishëz për të. Vajza i thërriste ato me emër, duke iu përgjëruar që t’i dhuronin frutin.
Velluça u lutej erës së perëndimit, apo asaj të malit, me të cilat shkruhen ato që dëshirojmë të harrohen, apo furtunës, në prani të së cilës shitet nderi nga njëri krah, për ta ruajtur në krahun tjetër; i lutej erës së lindjes, gjatë së cilës mëkati i madh të njollos, apo thëllimit, i cili të premteve nuk lejon rrotullimin e krahëve të mullirit me erë, ngatërron rrugët, mbyll shtigjet dhe gjithçka i kthen në fillimet e veta; i lutej erës së jugut, erës së martuar, e cila si nyjë e mbërthen kullën, tufanit, që të ndihmon të shpëtosh, duke u arratisur, për të cilin i luten Zotit dhe po Ai ua dërgon atë; i lutej erës së mesnatës, prej së cilës kafshohet gjuha dhe qumështi shndërrohet në gjizë, flladit, që kërkon ndezjen e qiririt ditën e Shën Pavlit dhe prej të cilit mund të prishësh agjërimin, duke ngrënë gjellë me yndyrë. Velluça u lutej erës rrotulluese, që shkëput dorën nga luga, që numëron qimet e pushit të qenit dhe yjet në qiell, erës bastarde, e cila vrapon më shpejt se kali e që mund të të vrasë, duke flakur gurë e që të mpin bërrylat; erës së veriut, për shkak të së cilës karrocat bashkë me pajimet i hedhin në zjarr, erës së verdhë, e cila ndjell keq, prandaj përdoret pasqyra për të zhdukur magjinë; i lutej erës fishkëllyese, fëmijë i erërave, që në gjumë e sipër e çliron kurrizon nga gunga, e që e var në degën e panjës.
U lutej ajo erës Modrik, e cila fryn gjatë ditës, saqë mund të të marrë frymën, duke pirë gotën me verë, erës së nxehtë, e cila u prin ushtrisë dhe kavalerisë, që çan tokën si të ishte spirancë dhe e korr me shpatë, sikur të ishte drapër; po kështu edhe erërave: “Anxhelisë së verbër”, e cila është e akullt dhe ta sjellë dëborën në kupë; tufanit me dëborë, prej së cilit flaken edhe kapelat në zjarr; erës Ustok, që shpërndan gjithandej pjesë të turpshme të trupit, nga duhma e së cilave mund të përcaktosh ditët e javës.
Kështu, duke iu lutur erërave që t’i jepnin një fëmijë, Velluça përjetoi rrebeshe edhe më të këqija sesa ato që kishin provuar ndonjëherë ato vajza. Duke përdorur gjashtë gjuhë, tre dialekte dhe nën rrebeshin e përplasjeve të gramatikave, që i kundërviheshin njëra-tjetrës, ushtarët përpiqeshin ta shfrytëzonin të parët vajzën e, ndërsa anija e grave lundronte përmes vatrës së luftimeve midis Venedikut dhe Austrisë, nga fundi e përfshinë rebelimet në perandorinë turke, që e rrethuan nga Kostandinopoja, në Tripoli, Tunizi dhe Algjeri. Atë e përndoqën po ato pasoja, të cilat përshinë anijet që morën pjesë në luftën e Kandisë. Ajo kaloi përmes flotës venedikase, kur kjo e fundit mori pjesë në rrethimin e krahinave Klis dhe Makarska dhe e vetme nuk e uli asnjë herë poshtë flamurin. Në Herceg-Novi, Velluça mori të parën sëmundje, atë që ia shkatërroi dëgjimin, i cili i kishte pas munguar; në Sicili mori sëmundjen e dytë, atë të syve, vdekjeprurëse për ata që shohin. Përveç asaj, shurdhes Velluçe, të gjithë e kishin marrë vesh lajmin në Zadar se Pavle Shjollkovollosi ishte vrarë nga një turk, i cili udhëtonte me kalë dhe yzengjitë i kishte zbukuruar me flokët e tij si mëndafsh. Në Shibenik njëri nga vizitorët kërkoi që Velluça të vallëzonte dhe ajo, pasi e pushtoi nga qafa, vallëzoi më bukur nga të gjitha, ndonëse nuk dëgjonte asnjë tingull. Si pasojë e zanatit të vet të vjetër, të gjithë prej kohësh e dinin se kishte lajthitur; meshkujt thoshin se për cilindo prej tyre ajo ruante nga një pikë të ëmbël djerse vajzërore, kurse vajzat e dinin se asnjëherë dhe asnjë grosh nuk i kishte kërkuar pronarit të anijes për zanatin që ushtronte me meshkujt…
Por gjithçka shkoi kot, ajo nuk pati dot fëmijë, kurse më vonë, rastësisht në Korinth, vajzat vunë re atë që e verbra Velluçe nuk mund ta shihte: ajo ishte thinjur.
– Së shpejti edhe gjoksi do t’i vyshket, – flisnin ato me keqdashje. Midis tyre kishte shumë të reja, të freskëta, prandaj edhe nami i Velluçes kishte perënduar. Gjithnjë e më tepër po rralloheshin meshkujt që vizitonin kabinën e saj në anije. Gjithnjë e më rrallë po dukeshin unazat prej bakri në duart e vajzës. Një herë shtrati i mbeti i zbrazët gjithë natën dhe vajzat e gjetën me lot në sy. Ato i përkëdhelnin kokën me degëza ulliri, pa e kuptuar përse po qante dhe shtangën kur dëgjuan fjalët, të cilat edhe sot i rrëfejnë njerëzit:
– Pavli Shjollkovollosi im gjatë gjithë kësaj kohe të gjatë, asnjëherë nuk më ka mashtruar, dhjetë herë vinte çdo natë për të më përkëdhelur dhe për të qëndruar pranë meje. Tashmë ai nuk po vjen më. Burri më i bukur dhe i vetmi në botë, nuk më do më. Pavel Shjollkovollosi ka gjetur një tjetër.
Pasi i tha këto fjalë, u hodh në det…
Ai vend edhe sot ashtu quhet, me emrin e famës së saj, e cila nuk përshkruhet dot. Cilido që lundron këtu, lëshon lopatat, tund dorën dhe fishkëllen. E meqë veprohet kështu, edhe unë, ja, në këtë vend po lëshoj lopatat, po tund dorën dhe po përpiqem të kujtoj atë fishkëllimë të shekullit XVII.
