Në tetor të vitit 1992, kur erdha për herë të parë në Firence, kalova kohën më të vështirë të jetës sime. Ajo delikatesë, ajo brishtësi shpirti që ishte shprehur me poezitë e para në atdhe, ajo varje totale nga emocionet, ku vullneti ishte i pafuqishëm, bekim për artin, por mallkim për jetën private të artistit, tani po më mundonte jetën. Në Firence, ku vendosa të qëndroja si klandestin pas marrjes së çmimit letrar në “Abano Terme” me poezitë e konkursit që organizoi Rai3, u gjenda me dheun që po më shembej poshtë këmbëve të mia. Kishin rënë të gjitha siguritë dhe qartësitë ku mbështesja jetën time. Vetë ekzistenca ime vihej në rrezik. Isha pa dokumente, pa shtëpi, pa të ardhura, pa njohur njeri dhe për herë të parë larg vendit tim. Përveç këtyre problemeve, m’u shtua edhe një nostalgji e tmerrshme e cila, si një qen besnik, trishtueshëm, mjerueshëm, më ndiqte kudo. Ç’bëra? Me një ankth i cili shtohej me kalimin e orëve, gati i tmerruar nga alarmi i faktit që nuk dija ku ta fusja kokën, endesha nëpër qytet kuturu, si i humbur. Bukuritë e Firences as nuk më hynin fare në sy. Nga shqetësimi, nuk arrija më as të mahnitesha.
Ishte fillim nëntori. “Nuk kam ç’të bëj”, – më tha kushëriri im i largët i cili i kishte premtuar babait në verë që do të më ndihmonte. Pasi ndenja tërë natën i ulur në karrige në dhomën e tij, ku kishte veç një krevat tek, më tha: “Kjo është gjendja. Kthehu po deshe!” Të nesërmen më duhej të vendosja. Të kthehesha në Shqipërinë e asaj kohe, një kaos, anarki dhe varfëri absolute, apo të çaja vetë në qytetin plot bukuri dhe famë.
Tek ecja rrugëve të zhurmshme, u futa në një librari. Natyrisht, librat i doja shumë. Aty, ndërsa bëja sikur shfletoja libra, gjeta njerëzit e përshtatshëm që të më ndihmonin dhe u rrëfeva problemin tim. Ishin dy zotërinj të heshtur, të cilët qëlluan njerëz e kristianë të vërtetë dhe me zemër të gjerë. Carlo dhe Walfredo, të cilët ishin dy punonjës të librarisë “Marzocco”, libraria më e madhe dhe më e njohur në Firence në atë kohë. Carlo punonte te reparti i librave fetarë në kat të dytë dhe kishte lidhje me shumë priftërinj dhe fetarë të cilët merreshin me strukturat ku ndihmonin të varfrit dhe të huajt e sapoardhur, si ajo e “Madonina del Grappa” ku ai mendonte se mund të më sistemonte si fillim.
Më në fund, ia dolën të më gjenin një strehë atë natë. Falë telefonatave të tyre, përfundova në “Pensione Artigianelli”, një strukturë ku paguhej 15 mijë lira nata, por mund të kishe një krevat, në atë bujë turistësh që shkonin dhe vinin pa pushim në hotel për të vizituar qytetin famëmadh të rilindjes. Hoteli ishte një strukturë gjysmë fetare dhe gjysmë e administruar nga një familje italiane, e cila edhe banonte aty. Ky hotel, pra, në Via dei Serragli, ishte edhe shtëpia ime e parë në Firence. Duke mos pasur të ardhura, nuk arrija ta paguaja, por pa humbur kohë prifti i Badia a Ripolit, profesor Naldini, kishte sistemuar gjithçka. Do të paguaja pasi të gjeja një punë dosido. Libraria u bë për mua pika e vetme e referimit. Rrija aty brenda për shumë kohë duke testuar fatin tim dhe ku unë, edhe pse kisha shumë probleme për të zgjidhur, mbushja krahët me libra në gjuhën e Dantes dhe mundohesha të lexoja në një cep të librarisë gjigante. Në repartin “Religione” të katit të dytë, Carlo më pyeti që ditën e dytë: “Ç’di të bësh?” “Kam ardhur për të ndjekur studimet”, – i thashë unë. – “Por di edhe të pikturoj”. Në të vërtetë, nuk dija, sepse kisha mbaruar për skulpturë, por libri “Etja për jetë” mbi jetën tragjike të Van Gogut ma kishte rritur pasionin për të pikturuar.
Miqtë e mi të rinj më dhuruan librin më të mirë me riprodhime të Van Gogut. Më pajisën me bojërat e vajit, penelat, telajot dhe kështu në nëntor iu futa punës duke riprodhuar telajot e Van Gogut. Isha i vetmi bujtës në hotel i cili, në vend që të vizitonte qytetin si çdo turist, pikturonte i mbyllur në dhomën e hotelit, vetëm. Era e fortë e terpentinës më shponte hundët dhe aroma e ngjyrave të vajit ishte dehëse dhe nxitëse. Më pëlqente të pikturoja. Kishin ndër mend të organizonin një ekspozitë për krishtlindje te kishat e lagjeve të tyre përkatëse dhe ku unë shpresoja të shisja gjithçka pas meshës së krishtlindjes. Me kalimin e javëve të punës së improvizuar nga emergjenca ekonomike po përpihesha me punën befasuese si piktor i improvizuar papritur.
Fundi i tetorit dhe nëntori ma rritën turbullirën në tru. Isha plot ankth dhe frikë. Një tmerr i brendshëm më kaplonte të tërin dhe nuk isha fare i qetë. Flija me zor nga shqetësimi dhe nuk kuptoja ç’po më ndodhte brenda në ndërgjegje. Ditë të vështira për mua. Pa gati asnjë mbështetje nën shojet e këpucëve, shkova të flas me një psikolog në ambulancën e Karitasit në San Lorenzo, një kishë shumë e famshme në Firence. “Po kalon një depresion, – më tha, – por mos u shqetëso, sepse problemi të vjen nga faktorë të jashtëm, jo nga faktorë të errët, të pakuptueshëm, brenda vetes. Sapo të zgjidhësh problemet, gjithçka do të normalizohet”. Më qetësoi. Fillova të përdor një psikofarmak, emrin e të cilit nuk e kujtoj, por ndieja se brenda ndërgjegjes sime po ndodhte një dramë e fortë intime. Nuk u përgjigjesha më impulseve të jashtme dhe rrija si i mpirë, si i shushatur dhe nuk arrija më të qeshja. Isha i bllokuar në aks të mendjes. Ndieja që diçka e thellë ishte dëmtuar në tru. Ndoshta me mijëra qeliza kishin vdekur në ato orë pështjellimi, në atë luftë të brendshme në ndërgjegje, në orët e gjata të pagjumësisë ku sillesha në shtrat si i marrosur. Vazhdoja me riprodhimet nga Van Gogu. Ato deformime kobndjellëse të piktorit holandez, ai dramacitet ngjyre, ai tension tragjik ngjyrash agresive, më afronte gjithnjë e më shumë me ndjeshmërinë kobndjellëse, të zezë, të piktorit holandez. Aty kuptova se edhe mund ta humbja fare. Më hyri frikë se një gjë e tillë mund të më ndodhte edhe mua dhe rregulli në mendjen time mund të çorientohej. Pra, truri im mund ta humbte disiplinën e logjikës. Ishte mes nëntori pak a shumë. Ecja rrugëve duke dëgjuar Queen, “Bohemian rapsody”, dhe kam pasur disa momente kur kam qenë fare pranë blackout-tit vangogian. Një perëndi më ka mbrojtur, por gjithçka përreth deformohej, tendosej, shtrembërohej me një tension dramatik prej të luajturi mendsh. Psherëtija, rrija me orë të tëra në heshtje dhe mendoja e mendoja, me një trishtim të paparë. Pra, nostalgjia e Durrësit larg, me plepat e rrugës së fëmijërisë, detin, njerëzit, gjithçka që kisha dashur dhe e kisha lënë pas, tani ulërinte me mall dhe nostalgji në kujtesën time të trishtë. Po kaloja, pra, momentin më tragjik të jetës sime. Me një ndjesi vdekjeje dhe morgu në zemër pikturoja dhe më kujtohet, nuk shijoja më asgjë. Ndihesha tmerrësisht i vetmuar. I humbur në një botë të huaj, të zymtë, dimërore. Ndërkohë që të rinjtë e lirë, vajzat e bukura amerikane, pasi pinin në hotel dhe bëheshin tapë, bënin seks nëpër dhomat kolektive, futur nëpër shtretërit e meshkujve, dhe ulërinin qejfprishura në mes të natës, argëtoheshin duke bredhur nëpër Europë të lira dhe as nuk e vrisnin fare mendjen për turpin e botës, unë, ujku i uritur ballkanas, ecja nëpër rrugë që nuk i njihja, nëpër sheshe që nuk ishin të miat, nëpër ura të panjohura, ku shirat e rrëmbyera sillnin baltë, trungje dhe llum të zi.
Zgjati me javë kjo situatë. Edhe pse kisha zjarr të argëtohesha, nuk e kisha mendjen në vend për gëzime të tilla rinore. Kohën e humbur do ta rikuperoja vite më vonë, duke punuar me turistët. Kam pasur tri momente kulmore, ku mendova se truri im e humbi disiplinën e logjikës njerëzore dhe mendova se arsyeja ime po më linte përgjithmonë. Pata tri trandje të forta dramatike, nga ku falë qiellit dola më i fortë.
I shita pikturat e riprodhimeve në dy ekspozitat e kishave dhe përfundova tek Orjeta, e çmendura, në rrugën V. Emanuele. Ajo e gjora ishte një e rrjedhur tërësisht, nga e cila duhej të ikja një orë e më parë, përpara se çimkat e krevatit prej kashte ku flija të ma grinin mishin më keq. “Çfarë bëhet kështu, mor burrë?” – i thashë vetes. – “As në Afrikë s’do e gjeja një krevat të tillë!”
Në janar përfundova te Via Borgo Pinti 13. Një pallat fisnikësh, pronë e një konteshe (që prej konteshe kishte fare pak në zemër), ku në kat të parë çdo të shtunë masonët fiorentinë bënin darka plot gjallëri dhe me ushqime të mrekullueshme. Përfundova, pra, te dy motrat Gianna e Florenza, të cilat jetonin pranë njëra-tjetrës, por në dy shtëpi të ndryshme, që i ndante veç një rrugë. Ishte fillimi i vitit 1993. Burri i Gianna-s sapo kishte vdekur nga kanceri dhe ajo, kaluar të tetëdhjetat, po kërkonte me dëshpërim dikë, sepse kishte frikë të flinte vetëm natën. Kishte pastaj një qen, një yorkshire me emrin Charley, dhe i nevojitej që dikush ta nxirrte kafshën jashtë tri herë në ditë për nevojat e trupit. “Jam e vjetër!” – thoshte plaka. – “Nuk ia dal ta nxjerr jashtë. Më tërheq tutje me forcë!” “E bëj unë!” – i thashë në telefon ndërmjetësit që po më ofronte punën. Kështu ajo, në këmbim të një dhome dhe ushqimit, më besoi qenin.
Fillova të përmirësohesha nga gjendja shpirtërore, por kisha akoma shumë probleme për të zgjidhur. Isha klandestin. Pa punë dhe mbi të gjitha, doja të studioja gjuhë-letërsi. Fillova, pra, ta merrja veten nga rrënimi im moral dhe fillova të përmirësohesha. Një hyjni e padukshme me siguri po tregohej shumë zemërgjerë me mua, përderisa më mbajti nga rënia pa kthim në humnerën e errët të depresionit. Ishte si një tunel i frikshëm, pa dalje. Por gjithçka ishte veç një tronditje ndërgjegjeje e aftë të pillte çmendurira, monstra dhe fantazi të frikshme si ato të Goya-s.
Fillova të mbahesha në disa pika të reja referimi, si dy motrat shterpa dhe vejusha, nga të cilat njëra, ajo ku rrija unë, rëndë mos i ardhtë se ka vdekur, ishte e keqe. Grindavece, plot xhelozi, egoiste dhe pa zemër. Kurse tjetra dukej sikur të ishte prekur nga engjëjt e bekimit më të dëlirë. Gjithmonë e qeshur, e gjallë, alegro, zemërgjerë, e muhabetit dhe e kamur nga lekët. I kishte gjithë të mirat në sovranitetin e saj prej vejushe elegante. Një zonjë grua pa diskutim. I vinte era parfum dhe më priste përherë për vizitë, duke qeshur, me një bankënotë njëqindëshe në dorë që ma fuste gjithmonë në xhep sapo hyja në shtëpinë e saj. “Një ndihmë e vogël sa të fillosh punë. Vetëm mos i thuaj gjë asaj ‘shtrigës’, se bëhet xheloze”, – më thoshte duke qeshur për motrën të cilën e donte shumë, edhe pse ishte grindavece. “Zia, mi stai corrompendo così!” – i thosha unë. Ishin këto plaka fiorentine 80-vjeçare që më dhanë ndihmën e dytë në Firence. Ato u bënë shkas që të kthehesha në Durrës në qershor të të njëjtit vit, për të filluar nga e para dokumentet si student në ambasadën italiane në Tiranë. Dokumente që në shtatorin e vitit 1993 bënë të mundur që të vija prapë në Firence, tashmë me idenë e qartë dhe me vizën për t’u shkruar në Universitetin e Firences.
