More
    KreuOpinionMbi rreshtin e parë ikonik të "Njëqind vjet vetmi"

    Mbi rreshtin e parë ikonik të “Njëqind vjet vetmi”

    Koha kalon ndryshe në tropik

    nga Claire Adam

    E kam lexuar shumë vonë veprën e Gabriel García Márquez-it. S’e shpjegoj dot pse më është dashur kaq shumë kohë për të lexuar një nga librat e tij: mbase ngaqë më dukej më shumë si një lloj detyrimi për të lexuar një laureat Nobelist në pidestalin e burrave të sistemit letrar.

    Më kujtohet që fëmijë në raftin e librave të prindërve Njëqind vjet vetmi: ishte fraza “njëqind vjet” që s’më tërhoqi: dukej sikur fliste për histori, një histori shumë të mërzitshme, pastaj edhe “vetmi” s’ngjante fare argëtuese. Imagjinoja se bëhej fjalë për një njeri që rrinte vetëm për njëqind vjet, duke folur pafund me vete  pak a shumë si “Të rrosh a të mos rrosh?” Aty ishte dhe Dashuri në kohën e kolerës, sipas meje asokohe, duhej të ishte libër për kolerën. (Kishte shumë libra shkollorë mjekësorë në bibliotekë, prindërit e mi ishin të dy mjekë. Kisha shfletuar shpesh Manualin e sëmundjeve infektive tropikale dhe dija gjithçka për kolerën.)

    Sidoqoftë, njëzet vjeçe, rastësisht po u hidhja një sy librave në gjuhën angleze në një librari në Amsterdam, mora Njëqind vjet vetmi dhe lexova fjalinë e parë. Lexova pjesën tjetër të paragrafit, pastaj deri në fund të faqes, dhe pastaj u ktheva të lexoj përsëri fjalinë e parë. E vura librin në raft dhe vijova më tej nëpër librari, por ndërkohë herë pas here hidhja vështrimin mbrapa vendit ku rrinte libri. U largova nga libraria duarbosh dhe vazhdova jetën, por, gjatë njëzet e ca viteve të ardhshme, fjalia vazhdonte të më kthehej në mendje dhe, çdo herë, dëgjoja rendin e fjalëve të shqiptuara, duke u përpjekur të zbuloja se çfarë ishte kaq intriguese tek to. Ishte diçka që lidhej me kohën, e ndjeja, diçka që lidhte “shumë vjet më vonë” me “pasdite e largët” dhe diçka për mënyrën befasuese në të cilën folja kryesore ishte dhënë. Fjalia e plotë, në përkthim është kjo: “Shumë vjet më vonë, përballë togës së pushkatimit, kolonel Aureliano Buendía-s do t’i kujtohej ajo pasdite e largët kur i ati e çoi të shihte akullin”. Dhe, sigurisht, duhet ta kemi në origjinalin spanjisht: Muchos años después, frente al pelotón de fusilamiento, el coronel Aureliano Buendía había de recordar aquella tarde remota en que su padre lo llevó a conocer el hielo.

    Do të kthehem tek kjo fjali, por, para se ta bëj, desha të rrëfej një përvojë tjetër të vogël, diçka që më ndodhi kohët e fundit – vetëm disa vjet më parë. Jetoja në Londër sikur tani, e martuar, me fëmijë dhe duke u përpjekur të shkruaj. Kisha kohë që rrekesha të shkruaja, me rezultate të ndryshme. Ndoqa një kurs për të shkruarit dhe mësuesja foli për kohën. “Koha”, tha ky mësues, “shkon në një drejtim. Përpara, jo mbrapa”. Ishte mësuese shumë e mirë; ajo që po thoshte ishte e vërtetë e padiskutueshme dhe pyesja veten se si s’e kisha vënë re një fakt kaq të rëndësishëm dhe të dukshëm; kuptova se një vetëdije më e madhe për këtë fakt, do të ma përmirësonte shumë të shkruarit. “Në të vërtetë”, vazhdoi ajo, “thjesht duhet të shohim stinët, gjethet që bien në vjeshtë, për t’u kujtuar për kalimin e kohës”.

    Ky ishte çasti kur më ndodhën shumë gjëra njëherësh. Së pari: ajo fjali dhe paraqitja e pazakontë e kohës prej saj. Së dyti, që García Márquez-i ishte nga tropikët, si unë. Së treti, që në tropik s’kemi katër stinë , në fakt, mund të thuhet se thjesht s’kemi fare stinë. “Ajo që po thoni nuk vlen për ne në tropikë”, mendova. “Koha është ndryshe për ne”.

    Këtë e vini re kudo në krijime letrare: kalimi i kohës tregohet nga ndryshimi i stinëve, autorët na tregojnë se vera kthehet në vjeshtë dhe dimri kthehet në pranverë si mjet për të treguar kalimin e kohës, çdo stinë me simbolikën e saj përkatëse. Tani që kam jetuar për një kohë kaq të gjatë në klimë të butë, e kuptoj përhapjen e saj. Ndërsa po shkruaj tani, për shembull, është dimër: është gati ora katër, tashmë është errur, kam qenë e zënë gjithë ditën, s’kam dalë jashtë për shëtitje, dhe tani dita ka përfunduar! E megjithatë muajt e dimrit duket se zvarriten, mezi presim kthimin e pranverës.Vera krijon një ndjenjë qëndrueshmërie, sikur mund të vazhdojë përgjithmonë, por shumë shpejt gjethet nisin të zverdhen, pastaj bien nga pemët, dhe sërish ndërsa ecën në rrugë, mendon, “Sa hap e mbyll sytë! Iku edhe një vit!”.

    Në vendet me klimë të butë, bota po zhvendoset vazhdimisht para syve të tu: mjedisi të kujton vazhdimisht kalimin e kohës. Por nuk është kështu në të gjithë botën. Në tropik, s’ka vjeshtë. Nuk bien gjethet kudo. Nuk ka dimër apo pranverë. Mendoni për vendin nga vij, Trinidad & Tobago, një komb i vogël, me ishuj binjak, njëmbëdhjetë gradë në veri të ekuatorit, në brigjet e Venezuelës. Gjatë gjithë vitit është pak a shumë, e njëjta temperaturë 80-90 ° F gjatë ditës. Çdo ditë të vitit, dielli lind rreth orës gjashtë të mëngjesit, është pingul mbi krye në mesditë, dhe perëndon rreth orës gjashtë e gjysmë të mbrëmjes.

    Luhatja gjatë gjithë vitit shkon rreth njëzet minuta, aq pak sa ngjan sikur s’ka asnjë ndryshim, sikur çdo ditë është pak a shumë e njëjtë me jë ditë më parë. Dita as nuk zgjatet dhe as nuk shkurtohet:  është ditë ose natë, kaq e thjeshtë. Pemët kanë ritmet e tyre, por s’bashkrendohen me njëra-tjetrën. S’ka rënie masive të gjetheve, asnjë ndjesi vdekjeje apo rilindjeje. Përveç çështjes nëse bie shi apo ajo, çdo ditë është saktësisht e njëjtë me atë të mëparshme.

    Në fakt, i vetmi ndryshim i vërtetë është shiu. Gjatë gjysmës së vitit, është shumë thatësirë: e quajmë stinë e thatë. Gjatë gjysmës tjetër të vitit, bie me shi: e quajmë stinë me shi. Stinë e thatë, stinë me shi, stinë e thatë, stinë me shi: kështu është. Kështu, ritmi ynë është një – dy i thjeshtë: i lagësht – i thatë, ose ditë-natë. I thatë-i lagësht, ditë-natë, i thatë-i lagësht, ditë-natë, një-dy një-dy, pambarim, si goditja e pafund e metronomit. Dhe pastaj, sigurisht, kudo brenda perimetrit tonë gjeografike, është deti. Mendoni për këtë. Vala vjen, pastaj tërhiqet. Vjen, ikën. A mbaron ndonjëherë? A shihni ndonjë vdekje dhe rilindje? E thatë, e lagur, ditë, natë, brenda, jashtë. Jo, peizazhi ynë nuk sugjeron kalimin e kohës, siç bën peizazhi në klimën e butë. Peisazhi ynë sugjeron diçka krejt tjetër: përjetësinë e kohës, pafundësinë e pambarueshme të kohës.

    Le ta shohim përsëri këtë fjali: Shumë vjet më vonë, përballë togës së pushkatimit, kolonel Aureliano Buendía-s do t’i kujtohej ajo pasdite e largët kur i ati e çoi të shihte akullin”.

    Ka shumë gjëra të mrekullueshme tek kjo fjali, por shtjellimi i kohës është ajo për të cilën desha të flisja. Shumë vjet më vonë lidh dy pika në kohë. Ka një kohë, le ta quajmë X, në të kaluarën, dhe koha shumë vjet më vonë, e quajmë Y. Shumë vjet më vonë i lidh këto dy pika dhe nënkupton rrugën e bërë midis tyre. Diçka që ka ndodhur ditën X është e lidhur me diçka që ka ndodhur ditën Y, dhe nëse imagjinoni sikur vendosni dy pika në një copë letër, njëra për të përfaqësuar ditën X dhe një tjetër për të përfaqësuar ditën Y, mund hiqni një vijë midis tyre, dhe vija që vizatoni është ekzistenca e saj, një ekzistencë e cila është një funksion i X dhe Y. Është sikur të kapërcesh njërpërmasoren e secilës prej atyre koordinatave duke u bërë informacion i një rendi më të lartë. Dhe mund ta përfytyrojmë pamjen e kësaj vije, vijën midis X dhe Y, si çdo lloj vije: mund të jetë vijë e drejtë, ose vijë me lakadredha, ose spirale. Çfarëdo që të jetë, ajo përshkruhet nga shumë vjet më vonë.

    Tani, sigurisht, shumë shkrimtarë mund ta përdorin një frazë të tillë. Kur isha njëzet vjeçe, në një dyqan librash në Amsterdam, lexova rreshtin e parë të Njëqind vjet vetmi. Shumë vite më vonë, në të dyzetat, duke jetuar në Londër, e lexova përsëri. X është kur isha në të njëzetat, në Amsterdam; Y është kur isha rreth të dyzetave, në Londër. Shumë vjet më vonë përfaqësojnë njëzet e ca vjet që kanë kaluar midis dy ngjarjeve. Por a na jep fjalia ndonjë sugjerim se ka diçka të veçantë në periudhën e njëzet e ca viteve? A mund të zëvendësojmë “të nesërmen” ose “disa muaj më vonë” ose “një vit më vonë”? Mendoj se mundemi. Mendoj se ka një mundësi që autori i këtyre fjalive (në këtë rast, unë) të kthehet dhe t’i japë kuptim shumë vjet më vonë, por deri më tani, s’ka asgjë për të sugjeruar se ka ndonjë gjë të veçantë në atë periudhë të veçantë kohore. Pra, gjithçka që kemi është:

    Diçka ndodhi.

    Koha kaloi.

    Diçka tjetër ndodhi.

    S’ka asgjë të keqe këtu, shkruaj gjëra të tilla gjatë gjithë kohës, dhe kështu bëjnë shumë shkrimtarë të tjerë. Ajo që dua të them është se të përdorësh frazën “shumë vjet më vonë” s’është në vetvete shkëndijë gjeniale.

    Atëherë, çfarë ka bërë ndryshe García Márquez-i? Kini parasysh frazën tjetër: përballë togës së pushkatimit – këtu fillojnë gjërat të bëhen pak të çmendura. Së pari, ja ku jemi, në rreshtin hapës të një romani (një romani të gjatë), dhejemi krah për krah me personazhin që përballet me një skuadër pushkatimi. Në një çast je në kolltukun e rehtashëm në dhomën e ndenjes, mbase me një filxhan çaj pranë teje, le të themi ndanë zjarrit që kërcet në vatër, macen e ke tek këmbët; në çastin tjetër: skuadra e pushkatimit. Së dyti, na bëhet e njohur diçka që zakonisht është e panjohur, çasti i vdekjes së dikujt. Menjëherë zhvendosemi në territorin paksa surreal të gjithëdijes: kjo do të thotë, njërën këmbë e mbajmë në realitet, sepse, me siguri, një skeptik mund të theksojë në mënyrë të arsyeshme se vdekja e këtij personazhi është aq e afërt sa ai e sheh duke ardhur; por këmba tjetër s’është aq e rrënjosur në realitet, sepse të parashikosh çastin e vdekjes tënde ns’është aspak pjesë e ekzistencës sonë normale.

    Më pas, vijmë tek do t’i kujtohej, ndonjëherë përkthyer si do të kujtonte. Ku jemi në kohë? A jemi në X apo Y? Në çastin kur personazhi është duke kujtuar ndodhemi në kohën Y, por do t’i kujtohej duket se na vendos diku jashtë kohës Y, madje na lë pezull krejtësisht jashtë kohës.

    Në fund të fjalisë, gjejmë X-në, e cila përmbush shumë vjet më vonë, që kemi hasur në fillim: atë pasdite të largët kur i ati e çoi të shihte akullin.  Më vonë në kreun e parë, zbulojmë se akulli është në të vërtetë akulli që bartet në një arkë të ftohtë nga një cigan, por në këtë fjali hapëse, mund të jetë çdolloj akulli – mund të jetë një akullnajë e stërmadhe dhe e lashtë. Fakti që është babai që e merr djalin për të “zbuluar” diçka lë të nënkuptohet diçka të lashtë, diçka edhe më tej se “pasditja e largët” dhe të krijon përshtypjen e njohurive të brezave të mëparshëm që shtresëzohen në kohë. (Spanjishtja është “conocer”, e cila nganjëherë përkthehet si “marr për të parë për herë të parë”, por gjithashtu do të thotë “të njihesh me dikë” si të takosh një person, ose “të njihesh me të” ose “ta njohësh dikë”. “Zbuloj” është sigurisht një zgjedhje shumë e bukur në anglisht.)

    Pra, në fund të fjalisë, ato tri fjalët e para, shumë vjet më vonë, kumbojnë në heshtje me kuptim të shtuar, sepse përmbajnë pothuajse shumën totale të jetës së këtij njeriu, që ka arritur gati në fundin e saj. Ka një patos në këto fjalë që përshkruajnë një personazh në çastet e fundit, duke u zhvendosur njëkohësisht pas në këtë hapësirë ​​të madhe kohe – dhe kjo, në vetvete, është kapërcim kohe – dhe, nga ana tjetër, ka njohuri të plotë për të ardhmen e tij. E gjitha kjo është kapur në këtë fjali të vetme, elegante, në këtë çast të shkurtër kur ai është në gjendje të shohë tërë kohështrirje të jetës së vet, nga skaji në skaj.

    Që atëherë kam vazhduar të lexoj pak më shumë nga García Márquez-i, dhe vetëm nëpërmjet leximit të thellë të disa prej veprave të tij të tjera kam kuptuar më mirë se pse kjo fjali e veçantë më bëri një përshtypje të tillë. Hipoteza ime është se García Márquez-i paraqet një konceptim alternativ të kohës, të kohës jo thjesht si diçka lineare, por edhe si diçka që s’mbaron kurrë.

    Në një kuptim, natyrisht, mësuesja ime kishte shumë të drejtë të thoshte se koha lëviz në një drejtim, përpara dhe jo prapa; askush nga ne s’mund të kthehet kurrë në një çast të kaluar për ta bërë ose zhbërë, për të thënë diçka apo për ta ç’thënë. Është ligj që rregullon gjithë jetën tonë, dhe nëse krijimi letrar në një farë mënyre pasqyron atë që është njerëzore, atëherë edhe krijimi letrar duhet t’i bindet këtij ligji. Në të vërtetë, tani që më janë hapur sytë ndaj këtij fakti, vërej vazhdimisht se krijimet e mira letrare e respektojnë këtë ligj, dhe krjimet e dobëta e shpërfillin. García Márquez-i bindet. Ai bën sikur bindet më shumë sesa bindet: i qëndron gati tu, e përshëndet – dhe më pas i shkel syrin. Sepse, në të njëjtën kohë arrin të paraqesë një nocion alternativ të kohës, atë që mendoj se sugjerohet nga klima tropikale: koha si e pafund. Kudo në historitë e tij, shohim nocione rrethore, të përsëritjes së pafund të cikleve. Kam lexuar më shumë vëmendje disa nga veprat e tij duke i shqyrtuar imtësisht, duke nënvizuar fjali për të vëzhguaar nëse i referohen të ardhmes apo të kaluarës dhe s’jam befasuar shumë nga modeli i shfaqur, e ardhmja – e kaluara, e ardhmja – e kaluara, e ardhmja – e kaluara… para – prapa, para – prapa të një metronomi që godet. Pikërisht siç bën në fjalinë e parë të Njëqind vjet vetmi, shpesh García Márquez-i shkruan sikur të kishte një lloj barazlargësie ndaj të kaluarës dhe të ardhmes, gati sikur të mos kishte asnjë shigjetë përpara kohës.

    Për mua si shkrimtare në mes të rrugëtimit krijues, mënyra si e shtjellon kohën García Márquez-i është magjepsëse dhe emocionuese. Ka, mbase, “rregulla” për të shkruar mirë – e megjithatë ja ku kemi një shkrimtar që s’u kufizua në hapësirën e përcaktuar nga këto rregulla. Këto rregulla mund të jenë përcaktuar, pa dashje, në mënyrë të padukshme, nga një pjesë e caktuar e botës dhe ja ku janë sfiduar nga dikush në një pjesë tjetër të botës, një pjesë e botës nga e cila vij edhe unë. Më jep njëfarë besimi. Më krijon ndjesinë se gjithçka është e mundur.

    Përktheu: Granit Zela`

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË