Intervistoi Liridon Mulaj
Përmbledhja e fundit me poezi nga botimet Onufri, vjen në një kohë kur ngjarjet globale, nga të cilat, as vendi ynë nuk bën përjashtim, kanë ngërthyer në ankth dhe frikë njerëzimin. Nga kjo situatë nuk shkëputet dot as lexuesi e për rrjedhojë as letërsia e cila përgjatë këtij viti ka shkuar në simbiozë me situaten, duke shkaktuar një lloj vaktësie në prodhimtari letrare, së paku në vendin tonë. Stendal thoshte se një libër i mirë është një ngjarje në jetën time, dhe në këtë këndvështrim, e tillë ishte ardhja juaj në skenën letrare shqiptare me këtë botim. Njerëzit kur vendosin të rikthehen, imagjinojnë një ambient pritës të ngrohtë, empatik dhe të etur për të. Një mjedis të qetë në kushtet e duhura për rikthim. Ju zgjodhët të riktheheshit në kohë të trazuara të mbushura me ankth dhe frikë. Është ky një mesazh apo një akt mbështetje nga poetja, si sinjal se ne ende jemi këtu dhe vazhdimësia është ajo çka na duhet?
T’ju them të drejtën, asnjëherë nuk kam menduar se jam gati për një përzgjedhje, pavarësisht se tashmë kam tetë libra të botuar në shqip. Por, nga këto botime, nuk gjenden më libra në librari, gjë që ma vuri në dukje publikisht Andrea Grill në një prezantim që pati në Tiranë para dy vjetësh. Një pjesë u shitën, një pjesë kanë pasur një fat të çuditshëm duke filluar nga libri i parë, botuesi i të cilit, “Artemida” falimentoi një vit a diçka e tillë pas botimit. Plus që mbasi u lag dhe u dogj Biblioteka Kombëtare, dyshoj se mund të ekzistojnë kopje qoftë edhe në bibliotekë. Pra, thjesht erdhi si urgjencë, dhe zgjidhja më e mirë qe që të botoja një libër të vetëm, me ato poezi që unë i konsideroj si më të mirat të miat në vite. Ndërkohë, botuesi Bujar Hudhri, e mirëpriti dhe botoi në një kohë rekord gjë për të cilën i jam mirënjohëse.
Por, ashtu siç e theksoni edhe ju, duket si momenti më i papërshtatshëm për të botuar një libër në aspektin e tregut dhe të promovimit. Por, a ju kujtohet se çfarë ndodhi gjatë muajve të karantinës? Ato që qarkullonin më së shumti në rrjetet sociale, në mesazhe, në biseda, ishin pikërisht poezitë. Në mënyrë të habitshme, njerëzit iu kthyen instiktivisht poezisë, si këmbët që të çojnë në park. Autorë të njohur e të panjohur, poezi të vjetra e të tjera të improvizuara atypëraty, me një lloj fryme që nuk kishte ndodhur kurrë më parë, ku poezia dukej se nuk i përkiste më autorit, por i përkiste të gjithëve. Për herë të parë pamë një shembull të pastër të poezisë si funksion. Sa herë që njerëzimi përballet me kriza të mëdha, ose me një formë kërcënuese të së panjohurës si në rastin e pandemisë, ai e kthen vëmendjen tek arti. Mbase arti është një formë e shprehjes së pasigurisë së tij. Në një nga poezitë e mia të titulluar “Metamorfoza”, unë shkruaj: Dhe më vonë, në mungesë të shpresës,/ ne i kthejmë objektet përsëri në forma abstrakte,/në atë që kanë qenë dikur/në gjendjen e tyre origjinale:/një shtëpi që nxjerr tym blu, një lëmsh i verdhë verbues,/një mollë dhe një zemër.
Por, pse poezi? Ndoshta sepse poezia, më shumë se çdo formë tjetër arti, celebron jetën, duke veshur çdo moment të sajin me një kuptim. Si e tillë, besoj se poezia ndikoi pozitivisht për të zbutur banalitetin e frikës nga vdekja, që na shoqëroi dhe po na shoqëron gjatë kësaj periudhe.
A e shihni autentiken dhe tradicionalen në formë dedikimi që haset shpesh në poezitë e tua, dhe njerëzit e pragut ( familja, daja, nëna, bija , halla së cilës ia ke dedikuar botimin e fundit) si një identitet letrar dhe individual drejt mesazhit universal poetik?
Librin “Pothuajse dje” e kam hapur me një citim të Oscar Wilde që thotë: “Misteri i vërtetë i botës nuk qëndron në të padukshmen, por në të dukshmen”, dhe jo thjesht rastësisht. Ky citim i Oscar Wilde, në fakt, shënon një kapitull të ri në poezinë time, e nxitur nga ideja se ne jemi aq të zhytur dhe familjarizuar në realitetin që na rrethon saqë humbasim ndjeshmërinë ndaj tij dhe prekjen e tij magjike; ndërsa mprehim vëzhgimin tonë për të parë larg, ne humbasim aftësinë për të parë nga afër. Dhe gabimisht e kërkojmë magjinë diku tjetër, ose në një epokë tjetër, ose tek e jashtëzakonshmja. Gjithë jetën i kam kërkuar heronjtë në një shoqëri tjetër, në një epokë tjetër historike, në libra dhe filma, pa e kuptuar që ata kishin qenë shumë afër meje: ata burra dhe gra të familjes time, edhe të tjerë me histori të ngjashme me të tyren, me ta për nga vuajtjet, por edhe për nga qëndresa.
Të afërmit e mi ishin njerëz të ashpër, të prerë, intolerantë. por të drejtë; shumë të ndryshëm nga njëri-tjetri, por në një pikë bashkoheshin të gjithë: ata kishin dinjitet, shumë dinjitet. Por, për sa kohë jetoje pranë tyre, ishte e vështirë ta kuptoje këtë gjë. Duhej t’i shihje nga larg, nga një kohë tjetër, të bëje disa hapa mbrapsht si në një galeri arti, për të kapur gjithë kornizën e gjësë. Dhe autentikë karakteret i bëjnë rrethanat autentike dhe rrethanat ishin të tilla. Në kushte normale, ata u bënë njerëz të zakonshëm; në poezinë “Fëmijët e moralit” e krahasoj këtë proces me dhomën e zezë të larjes së filmave, ku një dritë e fortë, shpërbën portretet e tyre ne bromid argjendi.
Ajo çka mendoj unë se është universale dhe përmanente është drama njerëzore që i lidh bashkë këta elementë autentikë. Dhe në këtë aspekt, nuk ka asgjë të panjohur për cilindo lexues kudo në botë, se nuk ka asgjë te re, asgjë që në një formë a një tjetër nuk është provuar më parë. Por janë pikërisht ata elementë autentikë që dalloni edhe ju, që e bëjnë të duket diçka e re, dhe që shfaq interes.
Nga censura, burgosja dhe vrasja fizike e poetit, në një “smart dictat” të pushteteve totalitare të ditëve të sotme. Nga tendenca për eliminim fizik në tendencën për eliminim shpirtëror. Sot ekzistencializmi është pikëpyetja më e madhe e krijuesit. Lufta kundër shndërrimit nga njeri me gjak, mish ndjenja dhe mendim individual kritik, në një njësi kodifikuese pa ide, pa bindje tjetër post asaj ndaj pushtetit dhe doktrinës, pra në tufëzim. Ngjan e zymtë si panoramë por gjithçka është fryt i së shkuarës e cila gjurmon thellë në nënvetëdijen tonë. I keni jetuar të dy kohët, censurën dhe egërsinë e komunizmit , dhe kërcënimin e trendit të tufëzimit të njeriut të kohëve të sotme. Çfarë kanë ndryshe këto dy periudha dhe pse krijuesi është gjithmonë armik i një pushteti të tillë? Çfarë mbron dhe çfarë nuk lejon poeti në këto devijanca të thella të njerëzve me pushtet të cilët krejt pa nevojë, përsërisin si një fotokopje, anën tragjike të historisë?
Për mendimin tim, për fat të keq, as kanë qenë dhe as nuk janë kaq të ndara në dy kampe a kategori pushteti dhe njerëzit e artit. Ka pasur dhe ka përdorim të pushtetit në emër të artit, dhe përdorim të artit në emër të pushtetit. Ka kompromise. Ne nuk kemi arritur të konsolidohemi, të krijojmë integritet, respekt dhe besueshmëri as para njëri-tjetrit, e jo më tek publiku. Pra, nuk ka “ne” dhe “ata”. Kjo është arsyeja që mungon edhe fryma e komunitetit mes artistëve, grupet, lëvizjet në art. Kështu që, çdo gjë tani mbetet një përballje individuale, një mbyllje në guackë, ku e vetmja gjë që mund të bëjë artisti, është që të lejojë sa më pak të jetë e mundur që ky realitet dëshpërues të intervenojë në punën e tij.
Pra, siç e thoni edhe ju, kaluam nga pyetja “si të shkruaj?” nën censurë në komunizëm, në pyetjen “e pse të shkruaj?” që projekton atë krizë ekzistenciale që ka prekur pjesën më të madhe prej nesh sot, që është krizë morale, krizë besimi. As luftërat, as epidemitë, as revolucionet, megjithë absurditetin e tyre, nuk shkaktojnë kriza të kësaj natyre. Fjala vjen, poezitë më të bukura të Guillaume Apollinaire për mendimin tim, janë ato të shkruara kur ishte ushtar në front, gjatë Luftës së Parë Botërore. Pra, nuk është nga ato lloj krizash që prodhon art, ide, por një krizë paralizuese.
Dhe është pikërisht ajo përvojë e gjatë në dy sistemet, që më ka ndihmuar të kuptoj më mirë jo politikën, por natyrën njerëzore. Nga ky aspekt, brezi im ka qenë me fat. Mundësitë e njohjes janë fati më i madh që i ofrohet një brezi krijues. Por, nga ana tjetër, zhveshja nga çdo lloj iluzioni si pasojë, është disi traumatike.
Njeriu në cakun e fundit të tij, ku zvarritet , ku dorëzohet nga të qënit human dhe kalon në zbatimin e instiktit kafshëror. Në poemën “Ujë dhe karbon” ka një fragment që trondit:
“Kur pashë profesorin e Sorbonës
të rrëmonte fshehtas në plehra për një lëkure shalqiri,
të cilën e fshiu pas pantollonave dhe e gëlltiti pa e përtypur,
isha dëshmitar i zhdukjes së pesë mijë vjetëve qytetërim brenda një minute”
Pyetja që me vjen vetiu është : Pse njerëzimi iu kthye vetvetes kaq ashpër?
Në pranverën e vitit 1999, gjatë kohës së raprezaljeve në Kosovë, unë ndodhesha në një koloni artistësh në Shtetet e Bashkuara. Mbrëmjeve, televizioni jepte pa pushim refugjatët kosovarë që mblidheshin nëpër kampe, dhe në njërën nga skenat, dikush po hidhte copa buke nga sipër, dhe të tjerë që turreshin të babëzitur për t’i kapur. Kur u shfaq kjo skenë, ata që ishin në sallë, filluan te qeshnin; nuk dinin asgjë për Kosovën akoma dhe nuk e dinin që kosovarët janë shqiptarë njësoj si unë. U ndjeva shumë e fyer, por për atypëraty nuk reagova. Prita momentin e duhur, që ishte prezantimi im dy ditë më pas. Dhe prezantimin e fillova kështu: “Ata njerëz të vuajtur që turreshin për të kapur një kafshatë, janë populli im, njerëz që janë përzënë me forcë prej tokës së tyre, shtëpisë së tyre, jetës së tyre, për të marrë rrugët e botës. Janë nxjerrë në rrugë me rrobat e trupit, dhe nuk dinë as ku kanë fëmijët e të afërmit. Por imagjinoni për një çast, sikur këtu, në këtë rezidencë luksoze, të ndërpritet uji, ushqimi, elektriciteti, qoftë edhe për tri ditë, ju kujtoni se ne do të mbetemi të njejtët njerëz?!!” Pasoi një heshtje e thellë, që dukej se nuk do të merrte fund, dhe natyrisht, prej atij momenti gjithçka ndryshoi.
E solla këtë shembull për të treguar se asnjëri prej nesh nuk e di se çfarë kafshe fsheh brenda vetes pa u vënë në provë; gjithë ato shtresa civilizimi që ne kujtojmë se i kemi (dija, kodet etike, sofistikimi..), zhduken sa hap e mbyll sytë. Një nga shembujt më tronditës në histori, më duket rasti i Shën Petërburgut, qendra kulturore dhe aristokratike e Rusisë, kur u rrethua për dy vjet nga gjermanët, dhe ku lufta për mbijetesë degradoi në kanibalizëm. E thënë fjalë për fjalë: njerëzit filluan të hanë njëri-tjetrin.
Në poezinë tuaj retrospektive, të shumta janë dilemat e gjithashtu pikëpyetjet. Përtej ndasisë në periudhën fëmijë- grua dhe pjekurisë si proces biologjik, a janë periudhat e përthyera (komunizëm- demokraci) dhe shndërrimi i qenies (rritja) që të shtyn drejt kërkimit për të zbuluar veten në dy kohë? Çfarë ka ndryshe dhe çfarë ka njësoj, cili është filli i pandashëm që kapërcen periudhat dhe mbetet në ju përjetësisht?
Mendoj se ne jemi të plotë vetëm kur jemi fëmijë, tamam si ajo pema në pranverë. Pastaj gjethet bien një e nga një; ato që i kemi marrë për të qena, bien, dhe në fund mbetet një trung i thatë të cilin nuk ka erë a stuhi në botë që t’i shkaktojë qoftë edhe një vibrim të vetëm. Dhe një nga gjërat që ndjej se kam humbur në vite, është ndrojtja. Isha shumë e ndrojtur fëmijë dhe kisha një ndjesi faji të vazhdueshëm. Psikologët e shpjegojnë si një dukuri që shfaqet tek fëmijët me prindër autoritarë, por unë mendoj se është diçka tjetër: nga leximet e shumta, kisha krijuar një imazh ideal të njeriut. Kështu që kisha predispozitën t’i shihja njerëzit, të tjerët, më të zgjuar, më të pagabueshëm, më të përkryer se veten. Mbivlerësimi i botës përreth teje, është shkaku i ndrojtjes në çdo rast mendoj. Bota rreth teje të duket më e madhe se ç’është në të vërtetë. Ky ndoshta është edhe shpjegimi që sa herë që kthehem në vendin e fëmijërisë, çdo gjë më duket më e vogël nga ç’e mbaj mend unë: vendi, njerëzit, që sot, janë në përmasat e tyre reale.
Pra, erdha duke u ndjerë më e lirë. Por çuditërisht, liria rritet përpjestimisht me humbjet. Liria absolute e njeriut, ekziston vetëm në momentin që nuk të ka mbetur më asgjë për të humbur. Nga ky këndvështrim, liria tingëllon si një lloj degradimi.
Fëmijeria në poezinë tuaj, si një makth dhe lumturi. Cila është gjurma e fortë e një fëmijërie kontraverse në poezinë dhe më tej, jetën e Luljetës? A është Luljeta poete sot, një fëmijë që vëzhgon dhe tenton të kuptojë botën prej skajit të saj?
Unë u dashurova pas Sicilisë vetëm prej filmave të Giuseppe Tornatores. Ai i rikthehet vazhdimisht Sicilisë së tij të fëmijërisë, herë me sukses dhe herë më me pak sukses, sikur kërkon të zbulojë përmes filmit diçka që akoma nuk ia ka dalë ta zbulojë. Në sytë e mi, raporti me fëmijërinë e tij është një raport tërhiq dhe shtyj, një pjesë që e dashuron dhe një pjesë që e urren, pa bërë kurrë paqe me të. Është pikërisht ky intensitet, ai që i jep gjithë peizazhit në filmat e tij një dinamikë që është e pamundur të mos të të mbetet në mendje.
Pak a shumë e tillë është edhe fëmijëria ime, dhe duke i dhënë një magji që nuk e ka (sepse kjo është detyra ime), gati kam filluar ta besoj edhe vetë atë që tashmë e kam krijuar. Manipulim dhe vetë-manipulim. Por ndryshe nga Sicilia e Tornatores, që kishte “tepër” prej të gjithave, Kruja ime e fëmijërisë kishte fare pak. Pra, në realitet ishte makth dhe mërzi pafund. Tani që po përpiqem të përqendrohem mirë, nuk janë imazhet ato që shfaqen të parat kur kujtoj fëmijërinë, por erërat, aromat. Më vjen në kujtesë era asnjanëse e dëborës (nuk ka asgjë më depresive se kjo lloj ere), e druve që digjeshin në sobë, e naftalinës në raftin e rrobave, e dërrasave të lara, e gazetave, e supës me patate të premteve në darkë, e sapunit të rrobave, e vajit të djegur, e klorit në dyshemenë e larë të shkollës, e gomës së këpucëve të lagura në korridor, e shëllirës në dollapin e ushqimeve, e shkumësit, e djersës së vjetër në palestër, e qepës së djegur, e kumbullave të kalbura, e fletoreve, e pëlhurës së ballinës së radios, etj, Fakti që i mbaj mend, tregon që ishin dominuese, ishin kode, përtej të cilëve nuk ekzistonte asgjë tjetër. Me kaq pak elementë, mund të ndërtosh tipologjinë e asaj kohe, idenë mbi stilin e jetesës, aq steril dhe të kufizuar, veçanërisht për një fëmijë. Nuk po flas për varfërinë dhe as persekutimin, por për një stil jetese. Në këto kushte, të jetuarit me imagjinatë bëhej i domosdoshëm.
Por nga ana tjetër, provinca, dhe ajo formë minimalizmi, ofron një model të gatshëm në miniaturë të strukturave shoqërore, me të ndershmit, të drejtët, të llastuarit, hipokritët, servilët, shenjtët, të urtët, dallaverexhnjitë, prostitutat, spiunët, madje edhe eremitët. Nga ky aspekt, kjo lloj përvoje qe një bekim.
Revolta juaj shpesh del në sipërfaqe e ngurtë, e drejtpërdrejtë si një goditje e thatë në ndërgjegje, duke dalë paksa nga kodi poetik dhe latimi i vargut. Kjo shpërfaqje gjendet tek poezia “Si dreqin vishet kjo këmishë” ku dallohet qartazi një “protestë” ndaj zakonit dhe fenomenit të kujtesës. Pak kontraverse kjo poezi krahasimisht me poezitë retrospektivë që janë ndërtuar mbi kujtime. A e ndieni sot, nevojën të mos kujtoni duke e trajtuar këtë kujtesë shpesh si burim dhimbjeje dhe plogështie? A e ndieni ende nevojën sot të arratiseni nga kujtimet dhe të paqtoheni me një aktualitet që ndoshta nuk na përket, por që lipset nga nevoja për mbijetesë qoftë shpirtërore apo fizike?
Po, është pikërisht ky lloj kotraversioni, që është gjetja në atë poezi, sepse ndërsa përmes tonit pretendoj të çlirohem nga kujtesa, argumentet e përmbysin këtë pretendim, duke sugjeruar pikërisht të kundërtën, me idenë që njeriu nuk mund t’i ikë asaj që është.
Në poezinë “Meshkuj” ju krijoni një apoteozë për mashkullin , jo si figurë bazike e trajtuar gjerësisht nga folklori shqiptar por si një vazhdimësi e domosdoshme e një perçimi atëror të misterit dhe vetmisë mashkullore, që kjo gjini e mbart me vete në breza, si një autenticitet fisnikëror. Të jem i sinqertë askund nuk kam lexuar një poezi kaq solemne për figurën mashkullore. Në letërsinë postmoderne figura mashkullore ka marrë trajta të vrazhda dhe kryesisht akuzuese duke e trajtuar si qënie mizore mbisunduese ndaj femrës, dhe maskilizmi përtej sjelljes është parë më shume si fatkeqësi. Sa lëndë të parë ka të ngjizur në vetvete poetja si ndikim nga figura mashkullore dhe a është “gabim” sot që të shkruhet letërsi dhe për meshkujt. madje letërsi e shkallës sipërore do të thoja si kjo poezi e jotja , pra jo si akuzë tashmë por si nje skaner real? A ekziston risku duke i dalë kundër trendit?
Ashtu duket, shumë konservatore, gati e pabesueshme që është e shkruar nga një grua, e veçanërisht në kohën tonë. Mbrapa, pasi e kam shkruar, edhe unë vetë jam përpjekur t’ia shpjegoj vetes se pse ky mistifikim i figurës së mashkullit. Një shpjegim mund të jetë, që unë jam rritur me nënën dhe motrën, dhe më ka munguar për shumë kohë figura e babait dhe e vëllait. Një shpjegim tjetër mund të jetë se unë e kam krijuar idealin e mashkullit sipas modelit të dajave të mi, që ishin autoritarë, nuk shfaqnin dobësi, dhe ishin të rezervuar. Im shoq që njoha më vonë, ishte po natyrë e rezervuar. Të qenit i rezervuar, ndoshta është tipari më identifikues mashkullor. Por unë uroj, që pas heqjes së skelave, në fund, në kujtesën e lexuesit të mbetet shprehja “arti i vetmisë”.
Lidhur me feminizmin: më kanë pyetur njëherë pse poezitë e mia nuk kanë asgjë feministe dhe përgjigja ime ka qenë se unë nuk e kam ndjerë nevojën e feminizmit. Komunizmi vërtet u dha mundësi të barabarta me meshkujt grave, por, në kushtet e prapambetjes, gjithë kjo barazi rëndoi mbi gratë, dyfishoi barrën e tyre, duke i shndërruar në kafshë pune. Kaluam nga patriarkalizmi feudal në patriarkalizmin komunist. Grave nuk u duhej ky lloj ‘pushteti’. Unë nuk e mbaj mend mamën time si grua të re, aq e stërmunduar dhe e plakur para kohe ishte. As kur u duk që iu dhanë të drejtat, gruas nuk iu la të zgjedhë, që ishte edhe qëllimi i lëvizjes komuniste. Si në shumë gjëra të tjera, edhe këtu duket se kemi kapërcyer disa faza pa i konsumuar.
Poezia juaj është një konstelacion përjetimesh dhe eksperiencash dhe përtej saj në poezitë e tua ka informacion çka vërteton erudicionin tënd të padiskutueshëm. Sa ndjeni se ka jetuar Luljeta përtej viteve të saj jo të shumta?
Uroj të jetë ashtu si thoni ju, dhe po të jetë, nuk besoj se kjo vjen më shumë nga leximet se sa nga diçka tjetër që në filozofitë lindore e quajnë “old soul”, dmth, shpirt i moçëm. Ata e lidhin me teorinë rimishërimit të shprirtrave, por, unë besoj ose më mirë dyshoj në diçka tjetër, që është një informacion i trashëguar me të cilin vijmë në këtë botë, por që përcillet fizikisht përmes geneve. Në këtë mënyrë shpjegoj melankolinë e lindur, e sidomos intuitën. Të gjihë e pranojmë se intuita ekziston, por çfarë është intuita? A nuk është intuita një kalkulim i atypëratyshëm e tepër i komplikuar të dhënash, si me kompjuter, që shkojnë përtej dijes, arsyetimit dhe përvojës sonë? Mbase është çmenduri, por besoj se diçka ka. Dhe arti, mendoj se është më tepër intuitiv se racional, gjë për të cilën, natyrisht nuk kemi kurrfarë merite. Poezia, akoma më intuitive. Metafora, që është motori i poezisë, është krejt intuitiv. Askush nga ne nuk e ka gjetur akoma dhe aq më pak të mund të sugjerojë ndonjë skemë krijimi të një metafore. Ndoshta për këtë e kishte fjalën Orhan Pamuk në një intervistë në “Paris review”, kur thoshte që “Gjithmonë kam menduar që poetët kanë një fill që i lidh me Zotin!”
Vërehet shpesh misioni yt për të mbartur dhe përfaqësuar brezat (gjyshin, babain, gjyshen) A ndjeni ngjizjen brenda jush në mënyrë metafizike të disa jetëve të cilat ju nuk i keni jetuar fizikisht por si një kalim intuitiv në formën e një amaneti?
Pavarësisht se shpesh e vendos subjektin në një shtrat metafizik, qëllimi është që të theksoj atë përgjegjësi dhe vetëdije që bashkon brezat. Ne nuk krijohemi nga hiçi; zgjedhjet që bëjmë në jetë janë të diktuara edhe nga background-i, detyrimi që kemi ndaj të parëve, dhe ndjeshmëria ndaj tyre. Me një fjalë, nuk jemi krejt të lirë nga e shkuara.
Por unë mbaj mend se që kur isha fëmijë, në shtëpi më këshillonin të bëja kujdes se “Mos harro se kush je!”. Po kush isha unë?! Unë isha thjesht një copë kalama, e çfarë kisha unë për të mbrojtur? Por duke na veçuar si familje dhe duke na ngjitur epitete të cilat shkonin përtej mundësive tona si “Armik i klasës” dhe “Fëmijët e armiqve të klasës”, na dhanë një lloj statusi dhe rëndësie, të cilin pastaj detyroheshim ta mbronim, dhe ne, do, s’do, duhej ta luanim deri në fund atë rol. Presionet për të qenë i pari i klasës, apo model në sjellje dhe në punë, ishin kaq qesharake në vetvete, por vinin si përgjigje ndaj këtij statusi.
Ju kanë krahasuar me Zymborvsken, Ahmatovën dhe Zagajevskin ndërkohë unë mendoj se jeni tërësisht Luljeta, dritarja e madhe e poezisë shqipe, një dritare e hapur jo më qëllimin për të vrojtuar nga brenda jashtë por në të kundërt, nga jashtë brenda. Si ia keni dalë ta poziciononi poezinë tuaj në këtë ekuilibër të përsosur duke e mbrojtur tërësisht nga tendosjet primitive të trajtimit të brendshëm lokalist? Si lexues dhe poet i ri kam nevojë për një përgjigje në të cilën unë dhe brezi im do kërkojmë, të dekodojmë faktorin X që e bën Luljetën një poete të madhe universale dhe njëkohësisht autentike shqiptare.
Falemnderit! Po më bën të skuqem…
Nëse është siç thoni ju, atëherë sekreti është shumë i thjeshtë: ndërto kasollen tënde! Krijo botën tënde me ato gjëra që mendon se janë të shëndetshme për ty: rrethin e njerëzve që të duhen, librat që të duhen, kanalet televizive që të duhen, muzika që të duhet, dhe ruaj një profil sa më të ulët publik (unë nuk kam profile as në rrjetet sociale dhe nuk frekuentoj rrjetet sociale). Puna, shumë punë, çfarëdolloj pune, është një mur i jashtëzakonshëm mbrojtës. Kështu unë mund të jetoj virtualisht atje ku dua të jetoj (që është një vend që nuk ekziston realisht), dhe të merrem me gjërat që dua të merrem, duke minimizuar në maksimum çdo lloj ndërhyrjeje që do të më trazojë, të më irritojë, e të më shkatërrojë psikologjikisht. Pra ekziston një zgjedhje, por si çdo zgjedhje tjetër, edhe ajo ka koston e vet, veçanërisht në një kohë kur çdo gjë është kontakte, dhe kur socializimi merr një rëndësi të dorës së parë. Kjo lloj paqeje e krijuar artificialisht, ka qenë zgjidhja e duhur me sa duket për të mbetur lart moralisht, dhe kthjelltësinë, kaq të rëndësishme në krijimtari.
Poezia e rifitoi lavdinë e saj dhe e mori skenën botërore të letërsisë qoftë dhe përkohësisht me Louise Glück, poeten amerikane së cilës iu dha çmimi Nobel. Femër dhe poete çka krejt natyrshëm më shtyn të besoj se në një të ardhme, Nobeli do të flasë shqip nëpërmjet poezisë, nëpërmjet një femre, nëpermjet Luljetës. Po kërkoj një përgjigje të ftohtë dhe të strukturuar ashtu si pyetja në të vërtetë ka ardhur, pra nga një reflektim i tillë. Stepjes tuaj të imagjinuar unë dua t’i drejtoj pyetjen paraprake: Pse jo?
Çfarëdo përgjigjeje që t’ju jap unë tani, do të tingëllonte në mos qesharake, së paku skematike. Dihet ajo që ndonëse nuk gjejmë kurajon për ta pohuar, çdo shkrimtar në glob ëndërron të marrë NOBEL-in, dhe nuk ka asgjë për t’u ndjerë keq, se është një gjë e natyrshme, siç është e natyrshme për atë që futet në politikë që të ëndërrojë që pas nja tridhjetë vjetësh të bëhet kryeministër, siç është e drejta e çdo shkencëtari që të ëndërrojë të bëjë një zbulim të madh për të cilin pse jo, të marrë edhe NOBEL-in.. Por, kur më përmendni Nobelin, nuk e di pse më vijnë në mendje dy gjëra krejt të ndryshme: e para, se si Artur Miller i kërkoi Isac Bashevis Singerit që ta propozonte (Miller-in) për çmimin Nobel, dhe e dyta, rasti gati i dhimbshëm i Mendelejevit, babait të kimisë, të cilit ai çmim nuk iu dha kurrë. Atëherë çfarë është cmimi Nobel?
Por, kam disa libra me poezi në shtëpi, të cilët i marr gjithmonë me vete gjithkund, e të cilëve u kthehem përherë me të njëjtën energji njëlloj si Biblës ose Kuranit, siç janë Amichai, Ritsosi, Masters (të cilët, meqë ra fjala, nuk e kanë marrë Nobel-in). Leximi i tyre nuk mbaron kurrë. Mund t’i lexosh përjetësisht. pa u velur prej tyre, dhe me ndjesinë e freskët sikur i lexon për herë të parë.
Secili prej nesh, në fund të ditës, është i qartë: i njeh fuqite e veta, siç njeh edhe limitet e veta. Dhe kureshtja, apo më mirë ndrojtja ime, është kjo: a do të mundem unë të shkruaj poezi të tilla, leximi i të cilave nuk mbaron kurrë? Këtë nuk e di.
Dua ta mbyll këtë intervistë me një pyetje që i kalon kufinjtë e këndvështrimit letrar poetik. Në këtë “laborator eksperimental” ku njeriu i ri dhe kryesisht rinia endet pa mison dhe ideal, si ta orientojmë veten drejt çlirimit nga mundimi i ekzistencës? Kjo pyetje ju vjen drejpërdrejt nga të rinjtë dhe i drejtohet një intelektualeje dhe një mendje të madhe përtej të qënit poete. Një këshillë për rininë shqiptare, për pasionet dhe ëndrrat e tyre. A ka një rrugë në të cilën Luljeta mendon se ata mund të ecin pa ndjerë konturet dhe kufinjtë. Një rrugë që vetëm një poete e madhe mund t’ua tregoje me gisht?
Unë ndjehem shumë e nderuar që po më kërkohet një këshillë nga ju. Tashti që po e mendoj, unë e nisa të shkruarit si kompensim i gjërave që më mungonin, duke filluar nga liria. Letërsia nuk qe qëllim, por qe mjet. Por, pastaj u kthye në mënyrë jetese.
Ajo që kam kuptuar nga përvoja ime është se durimi është faktor shumë i rëndësishëm; gjërat e vogla arrihen shpejt; të mëdhatë duan kohë dhe durim. Dhe nëse vendos të merresh me art, përpiqu të mësosh një profesion fillimisht për të përballuar të jetuarit, sepse arti nuk ta garanton; kur je i pavarur, mund të ruash integritetin tend edhe si artist. Të njohësh botën, të provosh gjëra nga më të ndryshmet pa përbuzur asgjë (natyrisht, përveç burgut), të dështosh e të ngrihesh prapë, të dështosh e përsëri t’ia nisësh nga e para, janë përvojat që mendoj se e pjekin dhe pasurojnë artistin, dhe i japin një dimension tjetër krijimtarisë së tij. Nuk do t’ua sugjeroja kurrë të rinjve të shkruajnë letërsi mbi letërsi, letërsi të frymëziuar nga letërsia, por do t’i këshilloja ‘besoji intuitës, zgjidh rrugën tënde, sado e çmendur qoftë, se patjetër që do të të nxjerrë diku!”
