Lëkura, rripet vetëm nga njerëzit. Është një nga pak siguritë që ti ke para se të nisësh leximin, i cili, ja ku po ta them unë, mund të shpallë, si shumë herë të tjera, vetë dështimin e ngjarjes si e tillë, por jo patjetër të këtij shkrimi, që, për fat, nuk ka as pretendime të jetë një ngjarje. Së paku nuk është një ngjarje e qëndrueshme. Po, kjo është një e shkruar e ndërtuar, e bërë edhe nga ty, përveç meje, e mëton t’i rrijë vetëm fillimit e fundit.
Po ta tërheq vëmendjen që në fillim, vetëm ngaqë e kam lexuar njëherë këtë tekst, pasi e kam shkruar: nuk flitet për njeriun, i cili, pasi ka vrarë e rrjepur një kafshë, nuk ndalet me të mbushur barkun me mishin e saj, e pastaj i vesh edhe lëkurën për t’u mbrojtur nga i ftohti. Jo. Se kjo, bashkë me prerjen e druve dhe shfrytëzimin e tokës, është një histori e njohur njerëzore që vazhdon të këndohet me tone heroike nga rapsodë modernë, sipas teksteve që shumohen në forma krejt të ngjashme.
Këtu është ndryshe, mund të zgjedhësh, e unë të këshilloj të përqendrohesh vetëm në historinë e bariut shëtitës, që i vesh delet e mbijetuara me lëkurët e deleve të tjera të çara nga ujku, e muaj më vonë, në pranverë, i mbulon qengjat e mbetur gjallë pas një lindjeje, me lëkurët e qengjave që kanë ngordhur. E kjo është pjesa femërore e këtij shkrimi.
Pjesa mashkullore, ajo e pushkatimit të qenve që e hanë bukën kot, mund të lexohet më vonë.
Nga fundi i nëntorit, nëntë barinj, për një javë me radhë, kaluan me trap mijëra dele, bashkë me shtatëdhjetë qen e i çuan në një ishull në mes të një liqeni të madh, pasi ai ruante një klimë të butë edhe gjatë dimrit, edhe se, për dreq, atë vit bora erdhi shumë shpejt.
Stani i stërmadh ishte ndërtuar në një rrafshnaltë mbi malin e vetëm të ishullit. Ishin një numër i kufizuar deshësh që, vërtet përplasnin brirët me njëri-tjetrin, shpesh, por këtë nuk e bënin për të fituar delet, ato ishin të shumta. Yshteshin vetëm nga një shtysë e brendshme zotërimi. Gjatë gjithë ditës dëgjoheshin blegërimat e deleve dhe të qengjave e sundonte një qetësi femërore.
Jo shumë larg, llogarit largësinë sa të mos ndiheshin erërat e të pëgërave, barinjtë, të gjithë meshkuj, kishin ngritur kasollen e tyre. Nuk ke çfarë të lexosh për ta. Kalo sidomos paragrafët ku flitet për ‘ndërveprimin’ midis tyre.
Ktheu tek masakra e deleve. Apo…? Jo, vazhdo e lexo më mirë për jetën e tyre në paqe.
Bariu më i ri, ishte tridhjetë vjeç dhe quhej Zeno. Iu bashkua grupit për herë të parë gjatë kalimit nga toka në ishull. I habiti të gjithë, i donte delet më shumë se të tjerët. Jepte gjithmonë më të mirën nga vetja kur ishte me to. Kjo e dyta ndodhte edhe me barinjtë e tjerë, por për të tjera motive. Për ta mbarështimi i bagëtive ishte thjesht punë, edhe pse ndërveprimi me ato qenie të paqta i përmirësonte, sigurisht. Larg kafshëve, ata, si gjithë njerëzit, vetëm hanin, pinin dhe bënin sherr.
Zeno tha se ishte bari shëtitës. Me vete kishte edhe qenin e tij Buzo. U desh të ndaheshin që ditën e parë, qeni shkoi me qentë në kolibe e Zeno me njerëzit në kasolle. Kur takoheshin pastaj gjatë ditës, i vinte re njolla gjaku në qafë, në turinj, nëpër veshë, shenja të luftës me qentë e tjerë. E kjo ndodhi për javë me radhë. Nganjëherë kishte edhe ndonjë plagë më të madhe ku lëkura i qe zhveshur, gjithmonë si pasojë e përleshjeve, pasi e kemi thënë që në fillim: lëkurën dinë ta rrjepin vetëm njerëzit. Kaloi kohë e shenjat u zhdukën, qentë e pranuan Buzon në radhët e tyre.
Nëse do ta lësh leximin për Zenon dhe Buzon, kalo tek Izeti. Po në jetën e tij nuk do gjesh asgjë të rëndësishme, përveç faktit që ai, ndryshe nga sjellja e qenve me të ngjashmin e tyre Buzo, nuk e pranoi asnjëherë Zenon si bari i barabartë me të tjerët. Dhe jo për atë që bënte. Ngulmonte të dinte kush ishte ai në të vërtetë. Zeno nuk dukej njeri i fjalëve, ose nuk donte të zbulonte asgjë nga jeta e tij e shkuar, mbase. Parapëlqente të punonte kokulur. Po kjo Izetit nuk i mjaftonte.
Një nga cilësitë që kishte…
Shiko, nuk është e thënë se duhet të më ndjekësh mua patjetër. Çdo lexues ka mënyrën e vet të lexuarit. Mund të kthehesh pas të lexosh nga fillimi, po… të lexosh fillimin, si fillim të fundit, ose të lexosh fundin si fund të fundit.
Buzo, qeni besnik i Zenos, në fund u vesh me lëkurën e ujkut. Të atij që mundi ai vetë. Kjo do të ishte fraza e fundit e këtij shkrimi, nëse ky tekst do të ishte vetëm një tjetër histori e shkruar, por nuk është kështu. Siç e shikon, ky shkrim ndryn edhe leximin e tij të mundshëm, leximin tim, leximin tënd dhe atë të kujtdoje tjetër.
Ujqërit në kope i sulmuan delet nga të gjitha anët…
Jo, lëre këtë fakt për tani, të del më mirë të lexosh për delet në kohë paqeje, kur vjen pranvera, edhe pse rëndom ecet përpara, do duhej të kalohej nga dimri i masakrës në pranverën e lindjes së qengjave. Po kronologjia ne nuk na duhet.
Ai kishte një cilësi të rrallë në krahasim me barinjtë e tjerë. Shkonte përtej asaj vetie që kanë racat e ndryshme njerëzore për të dalluar individët brenda bashkësive të tyre. Të bardhët njohin një fytyrë të bardhë midis miliona të tjerash, siç e bëjnë këtë njerëzit me ngjyrë midis tyre, apo aziatikët me të vetët.
Po deri këtu kjo bën pjesë në atë që e quajtëm historia në mes, ajo që flet për atë që bëjnë njerëzit me njëri-tjetrin. Nëse mbetemi këtu, nuk do nxjerrim gjë në dritë. Lëre fare këtë pjesë.
Kthehemi te Zeno. Ai, si të gjithë njerëzorët e tjerë, nuk është në gjendje të dallojë mirë nga njëri-tjetri individë brenda bashkësive që nuk i përkasin, njerëz me ngjyrë, aziatikë, hispanikë, eskimezë. Jo. Por, nga ana tjetër, është mbase njeriu i parë që unë njoh, si lexues, i cili arrin të dallojë midis mijëra deleve të tij, njërën, pikërisht atë që do ta veçojë. Përqendrohet në tiparet e tyre, u shikon sytë, u veçon timbrin e blegërimës, njeh gjuhën e tyre të trupit, tonin vajtues e mbase edhe të qeshurën. Zeno i shikon delet e tij si individë, gjë që bëhet shumë e nevojshme, sidomos në pranverë kur fillojnë lindjet…
Mbase po mërzitesh me paqen. Po, ne njerëzve paqja na mërzit.
Po të kujtoj prapë fillimin, pra, masakrën. Lexojmë për masakrën e pastaj kalojmë fill në fundin e fundit e përqendrohemi te delet e mbijetuara, për të cilat Zeno duhet të kujdesej, duke harruar për një çast vuajtjen për humbjen e të tjerave, të atyre që i kishte çarë ujku. Nuk po e largonte vështrimin nga barku i hapur i një deleje, nga frika se po ta shikonte në fytyrë do e njihte. U afruan qengjat ta nuhasin. Vështrimi i ndaloi te fytyra e saj më në fund, i pa sytë e xhamtë mbetur hapur në një shprehje të ngurtësuar terrori, të cilën vetëm ai dinte ta lexonte. Qengjat zunë të blegërinin vajshëm. Gati blegëriu edhe ai, por u ndal në çast. Filloi menjëherë ta rripte. Ishte më i zoti ndër të gjithë për të rrjepur. Barinjtë e tjerë kishin hapur shishet e rakisë, të cilat i mbanin në dorë. Pse të gjitha, thua, kishin zët të pinin nga shishja e njëri-tjetrit? Jo, donin të deheshin, e nuk prisnin dot radhë për të pirë. Kishin ndezur zjarr dhe erdhën e ia rrëmbyen delen e rrjepur nga duart. E vunë në hell. Zeno mbeti me lëkurën e saj në dorë. Asnjë njollë gjaku, krejt e bardhë. Ujku e çan delen në bark e i ha drejt e mëlçinë.
“Hidhe, mor, lëkurën tutje dhe eja të pimë” i thirri një zë. Nuk ishte Izeti. Nuk priste të ishte ai. Tre qengjat e deles nuk i largoheshin lëkurës, i merrnin erë. Zeno e dinte mirë çfarë duhet të bënte.
Ditën e masakrës stani me mijëra dele u sulmua nga disa kope ujqërish njëherësh… Sapo ta kujtova këtë. Buzo ka veshur lëkurën e ujkut. Kjo është në fund fare. Duhet të zbresësh në fund, po nuk është e thënë të kalosh në fundin e fundit, mjafton kaq: në fund. Buzo e fitoi betejën e tij me vdekjen. Po çfarë beteje? Kalo edhe një herë në fillim. Pikat e ngrohta të gjakut të deleve që vrimonin dëborën ngjanin me plumba që shpojnë trupin e njeriut. Ujqërit nuk kanë kohë. U çajnë barkun dhe u hanë në fillim mëlçinë. Edhe këtë e ke lexuar. Më poshtë. Nga mëlçitë ngrihet një si avull. Ujqërit janë kaq të uritur sa pranojnë përleshjen me qentë e egërsuar e ndërkohë vijojnë të hanë. Dëgjohet thithja e mëlçive. Njëri prej tyre guxon më shumë. Mbetet i vetëm, çan një dele tjetër e fillon ta thithë nga barku, kur ujqërit e tjerë janë larguar të ngopur. Buzo sulet drejt tij dhe i kërcen përsipër…
Ah, e more vesh çfarë i kishte fshehur Zeno kryebariut Izet? Ta them unë. Një cen në biografi, po jo në të tijën, në atë të qenit…
E për çfarë hynte në punë kjo aftësia e Zenos për të njohur delet, mendon ti, besoj. Them se ia vlen të merremi me biografinë e tij. Kërkojmë në tekst, diku do të flitet për të.
Kalojmë në fillimin e parë të fundit. E kemi lënë bariun Zeno me lëkurën e deles së vrarë në dorë dhe qengjat që blegërijnë duke kërkuar nënën e tyre. Zeno e di se çfarë duhet të bëjë. Veçon një dele nga tufa që nuk ka më qengja. Në dorë ka ende thikën e përgjakur. E shikon kryebariu Izet. Shkëputet nga grupi ku janë shtruar me mish e raki, ndërpret këngën polifonike e i lë të tjerët duke mbajtur ende iso. Delja i ikën Zenos nga dora e bashkohet me tufën… qengjat mbeten aty pas lëkurës së deles mëmë e vazhdojnë të blegërijnë ‘sa të këpusin shpirtin’, është shkruar këtu nga unë. Do ta ndryshoj.
“Këtu urdhrat i jap unë! More vesh? Po meqë je i zoti të rrjepësh, ja ku e ke! Dua lëkurën e ujkut! Shpejt dhe hajde të pish me ne!”
Zeno u mundua të kuptonte se ku donte të dilte. Nuk ishte aq i marrë sa të piqte në hell mishin e ujkut! Gjetiu e kishte ai. Ja ta shohim.
“Pastaj do e marrim vesh sa i zoti është Buzoja yt!!” shtoi Izeti teksa largohej.
Të kthehemi te qengjat. Tani ishin të frikësuar. Zeno e vari lëkurën e deles në një hu dhe filloi me rrjepjen e ujkut. Qentë e mbyllur në kolibe pushuan të lehurat.
Ti do të pyesësh me siguri se çfarë do bënte Zeno me lëkurën e deles së çarë nga ujku. Edhe unë mezi pres ta di. Do kem harruar ta shkruaj. Mbase e shtoj gjatë rishikimit. Ja, prit. Kjo pjesë lidhet me fundin në fakt, me paqen. Sepse në fund gjithmonë paqja triumfon.
Ai bëri diçka të pazakontë. Veçoi një dele çfarëdo dhe e veshi me lëkurën e deles së masakruar. Qengjat e saj e ndoqën si të ishte nëna e tyre deri në pranverë, kur u bë gati të lindte. Po edhe qengjat jetimë, tanimë të rritur, i ngarkuan në një trap e i dërguan t’i therin për mish. Jo, se tragjeditë tek kafshët janë ‘të padukshme’. Pasi fëmijët e birësuar u çuan për therje, Zeno i hoqi deles lëkurën, sepse edhe barku i saj ishte rritur shumë. Vdiq edhe ajo në lindje, pasi bëri katër qengja të cilët mbetën jetimë.
Në trapin që erdhi për të marrë qengjat e rritur për mish kishte hipur edhe një inspektor policie që vinte nga një qytet i largët. Po për këtë është më mirë të lexojmë më vonë.
Kthehemi në ditën e masakrës. Izeti atë mbrëmje ishte si një dirigjent orkestre në mesin e kolegëve që pinin e këndonin. Zeno, ndërkohë, kishte larë duart nga gjaku dhe kishte zënë vend pranë të tjerëve. Qeni kishte lënë koliben kolektive e i qe vënë pas. Nuk i shqitej, dukej shumë nervoz, me sa duket, nga përleshja me ujkun. Dy herë i kishte skërmitur dhëmbët pak më parë, kur Zeno po i rripte lëkurën. Ishte në ankth për qenin, po edhe për vete. Çfarë kishte në mend Izeti? A dinte gjë vërtet për të dhe Buzon? Mbase po. Izeti, si kryebari, ishte i vetmi që e kishte lënë ishullin disa herë.
“Tani do kënaqemi. Ky është teatër. Teatër me aktorë kafshë. Keni parë ndonjëherë?” tha Izeti. “Siç e dini, jemi të izoluar. Liqeni ka ngrirë po jo aq sa për të lëshuar slitat. Duhet të racionojmë ushqimin. Mishi i deleve të çara nga ujku duhet të na nxjerrë deri në pranverë”
Ra heshtje, askush nuk guxonte të pyeste. Izeti kishte në dorë lëkurën e rrjepur të ujkut. Buzo u fsheh në këmbët e Zenos. Izeti e mbushi lëkurën me bar dhe e lidhi pas një huri të lartë.
“Duhet të seleksionojmë qentë, t’i shfarosim ca!” tha Izeti. “Do mbeten vetëm ata që janë të zotë të përballojnë ujkun! Nuk kemi ushqim për frikacakët!”
Mori në dorë mauzerin dhe një kuti me fishekë. Shkoi tek kolibja dhe afroi një qen, që i doli para duke iu përkëdhelur. E ndërseu ndaj ujkut dordolec. Qeni u frikësua dhe u tërhoq ‘me bishtin ndër shalë’, paskam shkruar. Do ta heq edhe këtë më vonë. Izeti mori pushkën i futi një fishek në gojë dhe e çoi qenin te rripa. E qëlloi pas qafe.
“Tjetri!” thirri. Një bari shkoi të merrte qenin e radhës.
Zenos nuk iu ndejt.
“Përse i vret, o Izet? Do që qentë të jenë të fortë? Hiqi nga ajo vathë ku i ke futur. Qeni jeton i vetëm, në një kolibe, e pret që deriçkën në mëngjes t’ia hapë padroni i tij.”
Izeti shkrepi mauzerin edhe një herë.
“Tjetri!” vijoi dhe i hodhi një sy Buzos poshtë këmbëve të Zenos.
Si ishte puna e atij inspektorit? Pyes tani unë si lexues. Kalo në temë. Inspektori pra, tha se kishte ardhur vetëm për qenin e tij. Zeno nuk hynte në këtë mes. Ishte njeri. Urdhri i arrestit ishte vetëm për qenin. E shoqëronte Izeti. Nxori një letër të palosur dhe filloi ta lexojë.
I fundit që u përball me lëkurën e ujkut ishte Buzo. E morën gati me forcë nga poshtë tavolinës. Nuk i bindej as padronit, Zenos. Mbase e kishte nga ajo ndenjja në koliben e madhe me qentë e tjerë. Po bastardohej. Erdhi vetë Izeti dhe e mori. E çoi tek shtylla. Shtylla apo huri? Njësoj është. Buzo as që i skërmiti dhëmbët fare. Dukej më shumë pa dëshirë, se sa i trembur. Fati i tij ishte tanimë i shënuar, si në tokë dhe këtu në ishull, mendoi Izeti. E priste një plumb pas koke.
Zeno u ngrit në këmbë, krejt i djersitur. Buzo për të nuk ishte thjesht një qen, ose më mirë, ishte thjesht një qen, një mik që ishte arratisur bashkë me të në këtë ishull. Sikurse Izeti nuk ishte thjesht një bari, ishte bariu shëtitës, e më parë thjesht një udhëtar që ecën me qenin e tij, siç ka ndodhur për mijëra vjet. Nuk dihej kush nga të dy mbronte tjetrin.
Po çfarë ndodhi me qenin atë mbrëmjen e masakrës?
“E kam marrë vesh se ti nuk je thjesht bari… thikën po, di ta përdorësh mirë!” tha Izeti. “Buzo, nuk ka nevojë të përballet me një ujk të ngordhur, aq më tepër kur ishte ai vetë që e mundi të gjallë!” Heshti pak. “Tani, Zeno, merr lëkurën e ujkut dhe qepja mirë Buzos për trup, po kur them mirë e kam fjalën të mos duket fare në është qen apo ujk, ose le ta quajmë qen-ujk. Këtë që them merre si të duash, ose si çmim ose si ndëshkim për të!”
Zeno edhe një herë nuk mundi të interpretojë sjelljen e Izetit. Afroi Buzon, e përqafoi dhe filloi t’i vishte lëkurën e ujkut, kaq saktë, sa ajo ju bë lëkura e tij e dytë. Atë natë qentë nuk e pranuan në koliben e madhe. E Buzo ndenji në koliben e tij.
Zeno sapo kishte rrjepur lëkurën e deles që la qengjat jetimë e po bëhej gati t’ia vishte një tjetre, kur inspektoi mbaroi së lexuari aktakuzën për Buzon. Kishte kafshuar një zonjë me kone dhe ishte dënuar me vdekje. Inspektori, më pas, kontrolloi gjithandej, përqasi të gjitha fotografitë që kishte, por asnjëri prej qenve nuk e bindi. Qenit-ujk as që ia hodhi sytë.
“Ah,” shtoi më në fund. “Ai ishte i shoqëruar nga padroni i tij. Një udhëtar. Kot e kërkoj në ishull!”
