Nuk e mbaj mend mirë nëse flija apo isha zgjuar. Gjithçka shpështillej në një vorbull të pavërtetë por në të njëjtën kohë, gjithçka ishte aq e vërtetë dhe e bukur. Dukej sikur mbas çdo mbyllje qepallash gjithçka ndryshonte në çast, dhe aty ku kishte dritë, hapej një hon i frikshëm. “Ku jam?!” mendoja. E dija që doja të shkoja dikund. Do të merrja diçka dhe do t’ia jepja të zotit. Si nëpër mjergull, diçka më vinte ndër mend. Ose thjeshtë kujtesa, bënte një nga ato xhirot në ndërgjegjen time të fjetur. Pastaj, fill, sikur përgjigjja të kishte ardhur nga fundet e vetvetes, u rishfaq.
Isha atje, në fshatin e fëmijërisë. Isha poshtë një plepi i cili fëshfërinte mistershëm, me një zhurmë e cila sikur vinte nga kohërat e largëta. Gjethnaja me shushurimën e mbas ditës seç thoshte. Pak nga pak e kuptova se nuk ishte veç zhurma që era prodhonte duke depërtuar mijëra gjethet e gjelbra të plepit. Ato zhurma ishin zëra. Zëra të largët të cilët tani, ringjallur nga flladi i ngrohtë veror, bashkë me aromën e fortë të limfës, sillnin edhe zërat e humbur të epokave. Pëshpëritnin emra, fjalë, ndjenja.
Përreth, pafundësia e tokave me liqenin tutje, gjelbërimi veror, pemët, ullinjtë, mugëtira e ngrohtë e stinës, ajri që ziente nga dielli zhuritës nuk do të ishte asgjë pa atë heshtje aq të shenjtë. Ishte një heshtje tjetërlloj. Heshtja e qelqtë dhe gazmore në pritje të diçkaje të bukur. Se ç‘ish kjo diçkaja e bukur as nuk e dija fare. Thellë-thellë, ndoshta as nuk doja ta dija. Hidhja sytë përreth me një kurjozitet që rritej. Por bashkë me kuriozitetin rritej edhe një ndjesi gazi dhe lumturie. Pak nga pak, si intensiteti i muzikës kur ngremë volumin e tingujve që na emocionojnë. Ç ‘bëj këtu? Nuk e kuptoja as edhe gjendjen time. Isha i madh, sepse mendimet i kisha të thella dhe pyetjet prej të rrituri, por ndjehesha edhe i vogël sepse harenë dhe gazin e kisha prej fëmije. Gjithçka tek fëmijët është e pastër dhe e pafajshme, sidomos emocionet lidhur me lodrat. Më kujtohet, më shumë lumturohesha kur shkonim me familjen në plazh apo tek nëndaja të shtunave, sesa kur na blinin një gurabije apo na falnin pesë lekë. Pranë meje, një aromë e fortë toke e sapo punuar, përzihet me atë të barit të sapo korrur.
Nuk ka aromë më të forte se ajo e barishteve të cilat kur i këput i çon pranë hundës dhe i nuhat fort. Era e fortë e limfës së gjelbër, lëngu i trashë dhe i bardhë ti mbush mushkëritë. Pranë meje, mes plepit shushuritës dhe gardhit të madh shoh lulet e zjarrit, mëllagat e egra dhe lloj-lloj gjethurishtesh kacavjerrëse si kaçube. Ferra dhe manaferra. Kur ishim të vegjël gjatë gjithë zhegut të vapës, me Gonin dhe Tanin shkonim për manaferra. Tani e di që jam i madh, por kam në gjoks të njëjtën dëshirë përvëluese ta mbush qesen me manaferra plot lëng vishnje. Ku jam pra? Po shoh ëndërr apo po e jetoj me të vërtetë?! Rri ulur nën hijen e plepit, dhe tani, një aromë e ngrohtë bajgash të thara në diell vjen lehtazi në ajrin përvëlues. Pak më tutje shoh dy lopë, të cilat poshtë hijes së ullirit mbllaçiten në heshtje. “Nuk ishin që parë!” them me vete. “Nuk ishin të betohem! Përndryshe do t’i kisha parë!” Tutje, duket kodra e shtufit, e gërryer nga shirat e shekujve, dhe pak me tej është lugina në tatëpjetën. Akoma me poshtë vezullojnë ujërat e mbas ditës së liqenit. Liqeni i vogël tani është me i gjerë, gati i pafund me miliona flutura drite që vezullojnë nën heshtjen e ngrohtë të mbas ditës. Kënga e gjinkallave nuk rresht dhe nxehtësia është e këndshme. Është një vapë që nuk djersit. Është një nxehtësi flladi plot parfum, një nxehtësi që duket sikur depërton në shpirt dhe e rrit forcën e haresë. Një hare e paimagjinueshme, sikur sytë e mi, të dehur nga bukuria, të mahniteshin krejt nga drita e cila vezullonte nëpër ngjyra. “E mora vesh ku jam!” mendova. “Jam fëmijë. Jam atje. Jashtë gardhit të madh të shtëpisë në fshat. Përtej baçes. Tek rrugica e vogël plot tokë të rrahur, të cilën, familjarët, duke e bërë përditë në këmbë ja kanë mohuar dheut të drejtën të mbijë bari. Pluhuri i athët tani rri përmbys por po ta prek me majën e këpucës ai do të ngrihet!” Kafshët janë akoma nën hijen shekullore të ullinjve të sheshit. Ullinjtë e Cenit të Teqes, mendoj në çast. E di mirë se po t’i bie përqark gardhit të madh me ferra, plot gjemba, lule zjarri dhe lule maji, do të zbres poshtë duke ecur gjithmonë nga e majta deri sa të arrij tek pusi, poshtë shtëpisë dykatëshe. Stinën e kuptoj, është verë, por nuk kuptoj ç ‘moshë kam?! Po të isha akoma fëmijë atëherë, në zhegun e vapës, Ija do të ma kishte ndaluar bredhjen vetëm nëpër ferra, ku shpesh, gjarpërinjtë, të mbledhur kulaç, flinin të qetë pas dreke. Gjarpërinjtë ishin tmerri i të mëdhenjve. Edhe pse kishim dy infermiere në shtëpi, tezen dhe Dejen, prapë të mëdhenjtë i ruheshin kafshimit plot helm të nepërkave, të cilat, nuk e di pse, ne fëmijë, sapo i pikasnim, mundoheshim t’i vrisnim me gurë.
U gjenda tek ecja gjithmonë nga e majta. Habia shtohej dhe nga e djathta, kaloi një flutur e stërmadhe. Me krahë të shndritshëm blu turkeze dhe me disa njolla violeti të cilat vezullonin. Tek fluturonte linte pas vetes, disa grimca drite të cilat si xixëllima mahnitëse shuheshin pak nga pak si ëndrra mëngjesore. I habitur krejt mbeta gati pa frymë. “Si ka mundësi?!” mendoja. “Fluturat nuk janë kurrë kaq të mëdha dhe të bukura!” Prapë një dyshim i çuditshëm ma mbërtheu ndërgjegjen. I njoh mirë këto insekte. Janë më të vegjël, mendoja i habitur krejt. Nuk kanë kurrë një dritë kaq mahnitëse. E pikasa prapë tek fluturonte si mbi një material të ëndërrt derisa u zhduk përtej gardhit të madh, brenda kopshtit të shtëpisë ku gjenden manat. Tre manat e mëdhenj ishin bërë tashmë si legjenda brenda ndërgjegjes time. Janë, ndoshta, apo nuk janë më?! Nuk arrija t’i shihja ende. Vazhdoja të ecja, dhe përtej ishin plepat e rinj me gjethet aq jeshile sa drita i depërtonte kudo. “Do ta marr topin, mendoja, dhe do t’ia jap prapë djemve!” Tani e kujtoja mirë. Isha aty se i kisha fshehur topin djemve të lagjes. Na e prishnin gjithmonë lojën dhe unë, nga inati, duke folur me Gonin dhe Tanin i kishim fshehur topin e llastikut. Tani, nuk ndjeja më peshën e fajit. Nuk ndjehesha më ai fëmija i cili bën një paudhësi, edhe pse e dija se do shkoja tek vendi ku kisha fshehur topin e më të mëdhenjve. Zakonisht ata loznin mbrapa shkollës, me porta të vogla. Aty mes varrezave të vjetra dhe shkollës, ishte një copë tokë katrore ku shpesh, daja së bashku me Fajen, dy mësuesit e fshatit, bënin orën e gjimnastikës. Por kur djemtë si Beni e Titi apo Ridi loznin përpara oborrit, atëherë na largonin me shkelma.
Të mërzitur e mbanim frymën poshtë tek kanali i ujit vaditës, ku pompa e fuqishme, mbasi sillte ujin sipër nga liqeni, e shpërndante nëpërmjet kanaleve duke vaditur tokat mbi kodër. “Ju s ‘na lini?! Jua tregojmë ne!” kishim menduar, dhe i kishim fshehur topin. Tani e dija se po shkoja drejt vendit të dikurshëm ku e kisha fshehur shekuj më parë ndoshta, duke u betuar mos t’ia jepja më kurrë. Por çuditërisht gjithçka ishte aq ndryshe. Trupin e kisha të një të rrituri, edhe mendimet vazhdonin të bënin pyetje të thella ekzistenciale, por kisha në shpirt të njëjtën mani fëmijërore. Të njëjtin gaz plot dritë shprehur tek sytë, kur Lala, pasi lodhej për orë të tëra tek qoshja e tij, më sajonte nga asgjëja një lodër druri. Preferoja makinat dhe karrocat. “Ç ’është kjo punë,” i thosha vetes, tek i mahnitur krejt, ndërsa ecja, poshtë kodrës, nga krahu verior i baçes së madhe në kodër, mes gjelbërimit veror, lulet bëheshin gjithnjë e më të shndritshme. Bashkë me flladin plot parfum, një fllad me ajër të pastër natyre, vinin si nga fundet e ndërgjegjes edhe copëza të harruara jete. Copëza jete të cilat njeriu nuk i humb kurrë. Veçse ne, i ngucim, i zhysim thellë nëpër kthina të errëta ndërgjegjes dhe aty rrinë plot pluhur, edhe për tetëdhjetë vjet rresht. Asgjë nuk harrohet, po qe filtruar fort në dashurinë e dikurshme.
Gjinkallat vazhdonin të çmendeshin kapur mbi trungje pemësh. Turtulleshat këndonin poshtë degëve të kumbullës. Ajri kishte parfumin e pemëve të gjalla. Heshtja fliste vërtetë me gjuhën e përjetësisë. Qielli mbyste gjithçka me blunë e tij të qeshur. “Arti, eja sipër!” dëgjova një zë. Ishte një zë që e njihja mirë. Një zë nëne plot dashuri. Një zë që e kisha dëgjuar po aq shumë sa ai i nënës time!” Ktheva kokën por heshtja sundonte akoma atë mbas dite vere. Përtej, nëpër fushën me grurë, një e verdhë e pjekur, pa fund, me lulëkuqet delikate, përkëdhelej ëmbël nga flladi i mbas ditës. Shushurima zgjonte një si mallëngjim brenda meje. Sa më shumë kalonte koha, aq më shumë ndjesia e lumturisë rritej brenda. Pusi me kumbullën e verdhë ishte i njëjtë, ashtu si kujtesa e kishte ruajtur. Si diçka të vyer dhe të shtrenjtë, veçse tani gjithçka dukej aq e vogël. Më kujtohet, atëherë, duhej të ngrija këmbët për të parë poshtë tek ujërat e zinj të pusit, me hijen e kokës time të errët përmbys. Shpesh hidhja ndonjë guriçkë dhe rrathët e vegjël që hapeshin në ujin e mugët të pusit e copëtonin siluetën time në dhjetëra fragmente. Ajo gjendje më ngjallte tmerr edhe kuriozitet. “Mos iu afro pusit!” ma përsërisnin pa pushim. “Aty del kecka dhe të han!”
Ndërsa tani, çuditërisht ai ishte zvogëluar aq shumë. Iu ngjita rrugicës plot fiera dhe kaçube dhe barishte ku ishin dardhat dhe nuk po e kuptoja nëse zërin e ëmbël e kishte prodhuar ndërgjegjja ime, apo me të vërtetë e kisha dëgjuar atë. Një zë i cili vinte fill dhe nga fëmijëria?! Tek ngjitesha, spostohesha si nëpër gjendje shpirtërore. Më dukej sikur fluturoja, aq e lehtë dhe madhështore ishte gjithçka. Atëherë pikasa shtëpinë. E dija. Diku, groposur tërë mllef, rrinte topi i futbollit. Atë top e kishin kërkuar gjithkund vite përpara, por nuk e kishin gjetur kurrë. Atëherë shtëpia dykatëshe u shfaq me tërë madhështinë e saj fëmijërore. Nga krahu i kundërt i diellit, muret e saj të rreshkura nga vitet, me gëlqeren e bardhë, gurët dhe shtresat e dërrasave për ta ruajtur nga sizmat, tani dukeshin akoma dhe më të bukura. Qoshku i Lalës me tullat e kuqe dhe me verandën poshtë ku rrinin shtambat plot ujë të freskët, tani jetonin në një gjendje përjetësie. Më kujtohet, zhapikët rrinin me orë të tëra pa lëvizur. Dukeshin si të pikturuara nga daja Sami, dhe veç kur i trembja shkisnin plot tmerr përgjatë murit duke u fshehur. Këngë gjinkallash, vapë dhe cicërima zogjsh, gjithkund. Më pëlqente kjo gjendje gazi. Një ndjesi hareje, sikur të kisha gjetur vetë origjinën e gjërave. Sikur të kisha gjetur një thesar të cilin e kisha kërkuar aq shumë sa e kisha humbur shpresën se do ta gjeja përsëri. “Sendet kanë shpirt të përjetshëm!” ndjeva të më fliste një zë mbrapa shpine. U rrëqetha krejt nga emocioni. Por ishte një emocion i bukur. Sikur të takoja një njeri të cilin prej vitesh e vitesh e kemi humbur. Ktheva kokën. Ishte AI. Ishte më i ri nga ç e mbaja mend. Aq i ri, aq i bukur, sa jo vetëm u habita krejt por mbeta si i shtangur. “Ti këtu?!” Ai pohoi me kokë duke buzëqeshur bukur. Kishte flokët e zinj kaçurrel, hundën e madhe të çiallikve, zgavrat e syve kockore dhe vështrimin e tij aq dashur dhe të sinqertë. E njihja mirë atë buzëqeshje me pak shpoti dhe ironi. Një buzëqeshje njeriu plot shpirt. Nuk po kuptoja asgjë.
“Nuk kuptoj asgjë!” Thashë i mrekulluar krejt nga vizioni.
“Gjërat kanë frymë të përjetshme!” tha.
Pastaj nuk foli më. Rrinte dhe më shikonte përmallshëm.
“Ishte zëri i Ijes ai që parë?!” e pyeta.
Ai buzëqeshi prapë, por nuk fliste më. E habitshmja ishte se përveçse ishte më i bukur dhe më i ri, por kur shprehej nuk lëvizte gojën por fjalët, si një fluks kozmik futeshin drejt për drejt në ndërgjegjen time. Pa mund, sikur edhe unë vetë të isha pjesë shpirtëzuese e sendeve, e pemës, e ajrit. Sikur të isha pjesë e energjisë së shpirtrave të kushërinjve që ishin dhe që nuk ishin më. Sikur të jetoja një dimension hyjnor ku i gjithë fisi ndoshta kishte arritur tashmë.
Ngrita kokën. Furia e dritës, ishte aq e madhe, sa tejshkonte materien. Një materie e çuditshme sepse edhe pse unë e shihja shtëpinë dykatëshe të Likeshit me të gjitha detajet e saj të mundshme. Të kthjellët dhe të plotë siç mund ta ruaj kujtesa e freskët e një pesë vjeçari. Me dritaret e vogla veriore, me gardhin pranë burgut të lopës, me kolonat e tullave poshtë derës kryesore, me trëndafilat erëmirë dhe me trinën tutje, ku stolat e drunjtë poshtë lules së xhamisë ndriçonin si në gusht, prapë me sytë e mi shihja edhe gjëra përtej materies. Arrija të shihja edhe ç ’bëhej brenda shtëpisë.
Një potpuri fëmijërie vinte nga një radio e ndezur diku. Ajri kishte shpirt, si një frymë engjëlli. Bukuria ishte e hatashme. Tashmë malli nuk më grishte aspak. Në vend të mallit, ndjeja një gaz. I kisha sytë plot dritë hareje dhe zemra më gufonte sikur do të takoja gjithçka që kurrë në jetë nuk e kisha parë. Veç se e kisha ëndërruar me zjarr. Me zjarrin e një artisti.
“Pra çelësi është tek respekti për jetën?!” Iu drejtova prap dajës, edhe pse më mjaftonte ajo pamje. Më mjaftonte që isha aty. Më mjaftonte të mrekullohesha nga ajo dritë e purifikuar, si një kujtim i shtrenjtë i cili, mbas shumë vitesh, brenda nesh, merr vlerën e një thesari të vërtetë.
“Gjithçka është e vërtetë këtu?!” pyesja veten. Dhe përgjigja vinte po vetvetiu. Si nga fundet e ndërgjegjes. Sikur të kisha mundësinë të komunikoja me vetë kozmosin. “Sa më shumë ta besosh, aq më shumë ajo bëhet e vërtetë! Siç bëhet e vërtetë një ëndërr për të cilën ke besuar dhe luftuar tërë jetën!”
Kjo gjendje kaq e kristaltë, plot flutura të shndritshme, qiej plot zjarr pasioni dhe natyrë mrekullore, kishte nevojë për një rritje shpirterore. Duhej medoemos, të çrrënjoseshin nga ndërgjegjja gjithçka e dëmshme që materia na e fuste në shpirt duke na e katranosur keq e më keq ndërgjegjen.
Ktheva kokën por dajua nuk ishte më. Pak më tutje pikasa gjyshen. Ishte aq e re dhe e bukur sa gati-gati, pyeta veten si ka mundësi që unë, nipi të isha rritur aq shpejt. Isha gati më i vjetër se ajo vetë edhe pse dëlirësinë dhe gazin vazhdoja ta kisha akoma prej fëmije të vogël pesëvjeçar.
Po mblidhte trëndafilat rreth e qark baçes. I këpuste me një gërshërë dhe me kujdes i mblidhte mbi një çarçaf të bardhë.
Sapo puhiza e ngrohtë dhe shushuritëse u ngrit, atëherë ajri vezulloi papritur si një pluhur i florirtë, sikur të ishte ndriçuar në çast nga një shpirt i padukshëm. Poshtë degëve kumuriat këndonin të dashuruara.
“Sa bukur këtu!” klitha dhe kisha në shpirt si një lumë drite. Ishte kjo vallë lumturia? Një lumë drite që të vërshon në gjoks. Kjo ndjesi kaq e lehtë, si hija e një barke mbi ujërat e kthjellët, si ajri transparent kur prek lëkurën. Të jetë vallë kjo lumturia e qenies, kur nga drita, gjithçka zhbëhet, ndizet me një entuziazëm ëndrre dhe si drita pra, mund të gjendesh gjithkund. “Ije!” mërmërita. Ajo u kthye. Ishin të njëjtët sy kaf të dikurshëm. Sy të vegjël, të zgjuar por edhe të përmbajtur. Sy të dëlirë nëne e cila me dhjetë fëmijë për të rritur, jeta i kishte mësuar aq shumë gjëra. Më buzëqeshi. Nga bebet e saj u ndez një dritë pak ironike, si një shpoti, kur tallej pa të keq me ndonjë përgjigje të pakujdesshme. “Ije!” i thashë dhe u mbusha prapë me një entuziazëm të paparë. “Sa e bukur je!” i thashë. Ajo buzëqeshi prapë. Një mirësi të cilën e njihja mirë ia ndriçoi tiparet. “Këtu zbukurohemi të gjithë!” mu përgjigj. Prapa saj trëndafilat skuqeshin aq shumë sa nuk arrije t’ia hiqje dot sytë, nga hijeshia pa fund.
“A ekziston ky vend?!” e pyeta.
E pashë të buzëqeshte prapë me atë ironinë e saj të përmbajtur poshtë syve të vegjël kaf. Mbante akoma mbi krye napën e bardhë siç e mbajnë nënat tona nëpër fshatra, veç se ishte më e re dhe më e bukur. Buzëqeshi duke lëvizur kokën.
Atëherë ajo e hoqi vështrimin nga mua. Pa drejt qiellit dhe u habita sepse nuk e kisha parë kurrë më të bukur se në atë çast. Pastaj u shpreh prapë me sytë e saj të ëmbël dhe plot dashuri. “Duaji njerëzit, ji vetvetja, ndiq të vërtetën!” pëshpëriti gjithçka. U mbusha ma këto fjalë. Gjithçka futej brenda ndërgjegjes time mrekullisht. Si në një botë ëndrre, ku çdo gjë ishte më e vërtetë se e vërteta vetë.
Pastaj ktheva pak kokën dhe pashë pëllumbat e shtëpisë të cilët gugatnin brenda kafazit. Pastaj dikush hodhi një grusht kokrrash misri mbi tokën e rrahur dhe atëherë me një zhurmë flatrash plot dritë dolën me ngut dhe filluan të çukisnin kokrrat e misrit. Ndihej një si muzikë në ajër. Nuk ishte një tingull të cilit mund ti përcaktohej instrumenti. Ishte një muzikë e cila përhapej në ajër me aq kujdes, me aq delikatesë, me aq bukuri sa zgjonte në shpirt një kënaqësi të paparë. “Dashuria!” mendova në çast. “Ç mrekulli!” Heshtja ishte e kristaltë. Zemra lodronte si fëmijë. Ku isha? Ç ’bëja aty? Pse? A ishte gjithçka fryt i thjeshtë i ndërgjegjes time? Kur e kujtoj, rri ne heshtje dhe mendohem. Aeternae vicissitudinis. Të jetë vallë kthimi i përjetshëm, e vetmja filozofi e jetës?!
