Ç’mendoni lidhur me fjalët e hapura për kalimet e nëndheshme në N.? Sigurisht i keni dëgjuar. Ka një javë që nuk flitet veç për to, apo jo? Mendoni se e gjithë kjo ka ndonjë arsye, domethënë ka lidhje me shkaqe, si të themi, të rrokshme, apo është diçka e pashpjegueshme, si të thuash, misterioze, për të përdorur një fjalë disi jashtë kohe.
Kalimet e nëndheshme? Hm. Sigurisht që kam dëgjuar. S’ka njeri që mund të thotë se s’ka dëgjuar për to. Sa për arsyet, ato më duken më shumë të pashpjegueshme. Shkurt, do të thosha të njëjtën fjalë që përdorët ju, misterioze.
Herë të tjera është folur për to?
Mund të them se po… Nëna ime, për shembull, më ka treguar. Gjyshja gjithashtu, dëgjuar ndoshta nga nëna e vet.
Domethënë, është një pëshpërimë që hapet herë pas here. Në trajtë qerthullore ose ciklike, po të përdornim një fjalë të sotme. Pikërisht për këtë doja edhe të pyesja: a mendoni se pëshpërima nxitet ose kushtëzohet nga shkaqe të njëmendta, si për shembull, dëshira për t’u fshehur në periudha terrori ose në kushtet kur njerëzit krijojnë sekte të fshehta, shoqëri masonike e të tjera gjëra të kësaj natyre?
Hm. S’mund ta them. Herën e fundit, për shembull, kur shpërtheu thashethemja për to, para njëzet vjetësh në mos gaboj, qyteti ynë ishte më i qetë, për të mos thënë më i fjetur se kurrë. Dhe ja, midis amullisë ia dha papritur…
* * *
Gazetari, me gishtat e ngrirë nga të ftohtit, çka i jepte lëvizjes së tyre një lloj mospërfilljeje, shfletonte shënimet e mbledhura gjatë asaj jave të mërzitshme në qytetin e vogël provincial. Një qytetth në ethe. Kështu mendonte ta titullonte shkrimin, ndërsa me vete thoshte: O Zot, edhe në ankthin e tij ai është i mërzitshëm.
Nga dritarja e vetme dukeshin dritëzat e zbehta që regëtinin humbshëm. Ai i la shënimet, për të ndezur një cigare, të cilën e shoi para kohe për të hapur prapë letrat. Ishin aty gjithfarë të dhënash të nxjerra nga muzeu i vogël, nga arkivi i bibliotekës, copa nga gazetat e vjetra, si edhe intervistime njerëzish të moshave e punëve të ndryshme. Nga të gjithë dilte pak a shumë e njëjta gjë: që psikoza për kalimet e nëndheshme as shpjegohej dhe as lidhej me ndonjë rrethanë të dukshme.
Gazetari e kishte ndier se karriera e tij lidhej me këtë shkrim dhe ky shërbim ishte shansi i fundit që po i jepte kryeredaktori, pas një sërë dështimesh. Ideja se ndoshta nuk do t’ia dilte as këtë herë i jepte qysh tani dëshirën të ulërinte.
Nga gjithë të dhënat dilte se në këtë qytet (me zor e mbante veten të shkruante “në këtë qytet të mallkuar”), thashethemja për kalimet e nëndheshme shpërthente herë pas here papritur. Ishte, me sa dukej, një lloj tërmeti i brendshëm te njerëzit, një lloj dëshire për rindërtim, për të ndryshuar në qytet diçka, për të zëvendësuar rrugët e dukshme me të tjera, të mjegullta e të padukshme. Shkurt, për të krijuar një urbanistikë të re, të dyzuar.
Si lindte kjo, ç’e nxiste, ç’e kthente në psikozë të përbashkët, ishte vështirë të shpjegohej.
Ëndërr për një metro? Ai e kishte shkruar dhe nënvizuar disa herë këtë frazë dhe sado që i ngjante e palogjikshme, i vinte keq të ndahej prej saj. Qyteti kishte më pak se njëzet mijë banorë dhe, sado të ngushta e të këqija t’i kishte rrugët, ato ishin në gjendje të përballonin të gjitha lëvizjet e banorëve të tij, qoftë edhe në rastet më të skajshme, si për shembull, në turbullira, ikje në panik nga qendra ose dyndje drejt qendrës, madje edhe më keq, në raste të mundshme të një dehjeje ose lajthitjeje mendore të një pjese të banorëve, pra, në kushte kur mund të përfytyrohej një lëvizje e tyre krejt e çmendur (vrapim me krahë të hapur, ecje mbrapsht si gaforrja, ecje me kokëpo-shtë etj., etj.).
Ideja e metrosë, sado joshëse të dukej, nuk qëndronte. Vetë fakti që kronika e psikozës së kalimeve të nëndheshme në N. ishte më e vjetër se gjithë metrotë e botës, e hidhte poshtë pandehmën.
Ai u ngrit dhe iu afrua dritares. Nga qelqet vinte e ftohta e hidhur e qytetit, me të cilin atij i dukej se nuk mund të kishte veçse një marrëdhënie armiqësore. I mallkuar, shfryu më në fund me vete, s’të mjaftojnë rrugët e shtrembra ku kalimtari mund të thyejë kokën, po, na tani, na shpikke edhe kalimet nën tokë.
Dukesh i qetë, vazhdonte të shfrynte kundër qytetit, po gjithë këto pandehma për zgafellat nuk dëshmonin veç për pasione të nëndheshme, sekte, përbetime. Dhe njerëzit ndaj ecnin si të shushatur në rrugë, ngaqë një pjesë të mendjes e kishin nën tokë.
Prej kohësh kishte rënë nata dhe kërkimet e kalimeve të nëndheshme me siguri kishin filluar. Tani me dhjetëra banorë të N., me sy të çakërritur nga kureshtja dhe lakmia, duke mbajtur në duar fenerë a bishtukë vajguri, zbritnin nëpër qilarë të braktisur, çokitnin muret, gërvishtnin aty-këtu suvanë e tyre, duke kërkuar dyert e fshehta, të maskuara me kujdes, të kalimeve të nëndheshme. S’dinin as vetë ç’kërkonin: florinj të fshehur, kufoma të humburish apo kryqe të dikurshme. Gazetari qe i bindur se pasioni për gjetjen e kalimeve i mbulonte gjithë të tjerat.
Thuhej se një nga kalimet bashkonte shtëpinë e Shtinove me atë të Xhulajve. Kishte zëra që ngulnin këmbë se një hulli e fshehtë zgjatej nën thertoren e qytetit për të dalë në lagjen matanë kështjellës. Të tjerë flitnin për gërmaja që niseshin nga shtëpia e Shametëve dhe e Hankonatëve gjer te kisha e vjetër dhe që andej në Sheshin e Zinxhirëve e ndoshta më larg.
Dy ditë më parë ai kishte bërë një hartë të thjeshtësuar të qytetit, ku kalimet e mundshme nëntokësore i kishte shënuar me vija të kuqe, të ndërprera. Gjatë atij mëngjesi qe përpjekur të bënte një hartë të dytë, përsëri me kalimet e përfytyruara, po këtë herë të dikurshme, domethënë përpara njëzet vjetësh. Duke i krahasuar të dyja hartat (kalimet e vjetra qenë shënuar me vija blu), përpiqej të gjente një lidhje midis të dyjave. Herë-herë i dukej se lidhje kishte, madje mjaft të qartë, po pas pak dyshonte se ai përkim ose largim rrugëtimesh s’ishte veçse një rastësi.
Në shënimet e tij kishte disa të dhëna për shtysën e parë që flitej se paskësh nxitur fillimin e psikozës. Herën e fundit, përpara njëzet vjetësh, dyshohej se zhdukja e një nuseje të Mezinate qe bërë shkas për trazimin. E kishin kërkuar trupin e nuses në sternën e shtëpisë (vendi i parë që i shkonte gjithkujt ndër mend për të kërkuar një nuse të mbytur) dhe, meqenëse pas zbrazjes së sternës nuk qe gjetur asnjë gjurmë e saj, u hapën fjalë se ajo qenkësh arratisur nga shtëpia nëpërmjet një udhe të nëndheshme. Edhe më përpara, në ndezat më të hershme, flitej se disa herë qenë bërë shkas ëndrrat ose vegullitë. Iu bë në ëndërr Shën Kozmai, rrëfenin, dhe i tha se anë atë vend, midis Urës Njëharkshe dhe Sokakut të të Marrëve, ndodhej një ikonë e florinjtë, fshehur aty që nga koha e ndjekjes së parë të të krishterëve. Po të gjitha këto s’ishin fort të besueshme. Për të njëjtën psikozë rrëfenin fillime e shkaqe të ndryshme, madje, në shumicën e rasteve, kaq e fuqishme ishte vetë ndeza, saqë shtysa e parë ngjante e pabesueshme, siç do të dukej e pabesueshme tërheqja e një bualli prej një thnegle.
Sytë e gazetarit nuk i ndaheshin vijës së kuqe të ndërprerë që bashkonte shtëpinë e Hankonatëve me atë të Shametëve. Shumica e të intervistuarve ishin në një mendje se për psikozën e fundit qe bërë shkak pikërisht përçartja e plakës Miriam të Hankonatëve. Në shtratin e vdekjes, pak çaste përpara se të jepte frymën, ajo kishte thënë: “Shkoni të hapni shtegun e nëndheshëm për te Shametët. Hiqeni ujët me kujdes, se ka gropa. E bëtë gati fenerin? E keni derën në të djathtë të lëfytit të sternës. Është mbuluar vetëm me një gisht suva.”
E kishin kërkuar vërtet derën fill pas varrimit të saj (gazetari kishte parë me sytë e tij çmërsin e gërryer), po nuk ishte gjetur asnjë gjurmë dere a kalimi.
Gazetari ishte interesuar për plakën Miriam, por nga të dhënat nuk dilte të kishte pasur kurrë ndonjë turbullirë mendore apo trandje të shkaktuara nga ndonjë fatkeqësi. Përkundrazi, kishte famën e njërës prej grave më të bukura e më të lumtura të derës së vjetër të Hankonatëve. Ashtu dhe kishte vdekur, e rrethuar nga fëmijët dhe mbesat e saj, madje dhe sëmundja e tillë i kishte ardhur, e qetë, thua se kishte qenë më shumë lodhje se sëmundje, saqë shumë njerëz, duke e parë ashtu të bukur e luksoze në arkivol, me tejqyrën e vënë mënjanë (o Zot, ç’do të shikojë me to në varr të zi, kishte thënë plaka Shano), shumë njerëz, pra, duke e parë për herë të fundit, kishin psherëtirë: lum ajo!
Mirëpo ja, pa zbritur mirë në varr, në burgjet e shtëpive kishin krisur mihësja e çekiçi. Dhe bashkë me zhurmat e para, njerëzit kishin thënë: ç’qe ajo fjalë që na the duke ikur, moj Miriam?
Gazetari qe ngritur dhe po ecte poshtë e përpjetë nëpër dhomë. Përpara se të thoshte “jo!” me zë, ai e mendoi atë “jo” shumë herë, por e menduar ajo ishte shumë më e fuqishme.
Jo, tha më në fund dhe kërkoi paketën e cigareve. Kjo punë s’mund të ishte kaq e thjeshtë.
Ai, që kur kishte mbërritur natën e parë në N., kishte thënë me vete: o Zot, sa të kalojnë këto dy-tri ditë shërbimi e të iki këndej nga sytë këmbët, as që kujtohej tani për kthimin. Telegrameve të redaksisë nuk u përgjigjej më, madje i hidhte në kosh pa i lexuar. Kaq shumë ishte i përpirë nga hulumtimi që po bënte, saqë ishte i bindur se kur t’ua tregonte të tjerëve do t’ia falnin gjithçka.
Qyteti N. ishte plot arkiva familjare, një pjesë të shkruara me alfabete të fshehta, që zakonisht i kishin gjithë shtëpitë e vjetra. Në to gjendeshin gjithfarë shkresurish, letërkëmbime, dëshmi gjyqësore, kopje testamentesh ose kronika të ngjarjeve kryesore të familjes.
Ai e nisi hulumtimin pikërisht nga arkivat e Hankonatëve e të Shametëve. Për të arritur t’i shfletonte iu desh të vinte aq shumë energji, lajka e premtime sa ç’nuk kishte shpenzuar as për fejesën e vet të parë, atë më të vështirën. Pas kësaj, deshi që gjithë shënimet e nxjerra t’i krahasonte me pëshpërimat që mund të kishin qarkulluar nëpër qytet për këto dy shtëpi. Kjo gjë nuk ishte e vështirë, ngaqë pothuajse gjithë shtëpitë e vjetra të N. kishin pasur me njëra-tjetrën ndonjë histori të gjatë ose të shkurtër. Kështu, ai nuk e pati vështirë që ato dy letra të arkivit të Hankonatëve, ku flitej vagëllimthi për fisin e Shametëve, pandehmë që një syri të jashtëm do t’i kalonte e pavërejtur ose, së paku, do t’i dukej e pavend, pra, ai nuk e pati të vështirë që, prej krahasimit të këtyre dy letrave me një thashetheme të hapur shumë kohë më parë për një krushqi të mundshme midis dy shtëpive, të vinte në përfundimin se një krushqi do të qe shestuar vërtet, por prej saj qe hequr dorë më pas, pas të dhënave të mbledhura prej Hankonatëve për një sëmundje të trashëgueshme në fisin e Shametëve. Po zbulimi i vërtetë i gazetarit ishte një letër tjetër, këtë herë e Shametëve, ku thuhej: “Sa për H., ajo punë u mbyll tani dhe është vërtet mëkat, ngaqë të dy e pëlqenin njëri-tjetrin, e sidomos vajza, sipas të dhënave të sigurta që kemi”.
Prej letrës së fundit dilnin të dhëna të reja, e para, që vajza “sidomos” e pëlqente dhëndrin dhe, e dyta, se vajza ishte nga Hankonatët.
Mendimi i parë i gazetarit ishte që këtu s’ishte fjala për krushqi, po për një lidhje dashurie. Ndryshe, si ishte e mundur të pëlqeheshin e “sidomos” ta pëlqente vajza?
Lidhja e dashurisë u përzie aty për aty me ngut, me padurim, në mënyrë të pazgjidhshme, me kalimin e nëndheshëm, nëpërmjet të cilit ata takoheshin. I përfytyroi të dy duke kërkuar njëri-tjetrin nëpër terr, me fener në dorë, duke shkelur nëpër pellgje të zeza, sipër gropave, thellë nën tokë…
Vrapoi prapë te sterna, por atje s’ishte veç muri, me çmërsin e gërryer nga kërkimet, i ftohtë, i fortë, simbol i pengesës së pakapërcyeshme, i ndërprerjes dhe i veçimit.
Dhëndri i mundshëm, një burrë i pashëm me “kalcunja të bukura” (ndriste rruga si flakë kur kalonte, sipas të dhënave), kishte vdekur prej kohësh. Asnjë lidhje s’kishte pasur kurrë midis tij dhe ndonjë gruaje tjetër.
Gazetari kalonte ditë të tëra në mejhane, më tepër për t’u trullosur dhe vetë, sesa për të mësuar ndonjë gjë. Një ditë, me një gjysmë buzëqeshjeje ndiqte një bisedë që lidhej me fjalën “randevu”. Ca thoshin se ishte një fjalë e re, po mishtari Hill ngulte këmbë se fjalën e kishte sjellë njëzet vjet më parë një aeroplan. Ju kujtohet kur u hap aeroporti? thoshte ai. Që me aeroplanin e parë zbriti një grua. U hap fjala se ajo “kishte një randevu”. Askush s’e dinte në atë kohë atë fjalë, por pastaj u përhap kaq shumë, saqë edhe hamejtë jevgj, kur porosisje qymyrin, pyesnin: kur do ta lëmë randevunë, zotni?
Gazetari u kthye në hotel dhe nga fytyra s’i ndahej nënqeshja e lodhur. Ai u ul mbi shtrat, nxori fletoren dhe shkroi: “Zbulohet enigma e kalimeve të nëndheshme”. Ai u mendua për një kohë shumë të gjatë përpara se të shkruante vazhdimin. Ai do të shkruante se një ëndërrim dashurie kishte shkaktuar psikozën e fundit të kalimeve të nëndheshme në N. Ai do të shpjegonte se si plaka Miriam H. në çastin e fundit para vdekjes kishte folur përçart për kalimin e nëndheshëm, të ëndërruar prej saj gjithë jetën e që do ta çonte drejt njeriut të vetëm që kishte dashur në këtë botë. Në të vërtetë, ky kalim, ashtu si shumë gjëra të tjera të kësaj bote, kishte qenë vetëm në mendjen e saj.
Gazetari e mori shumë herë lapsin dhe shumë herë e la përsëri. Më në fund, ai vuri një kryq sipër titullit të shkrimit dhe e mbylli fletoren. Një ndjesi e brendshme i tha se ndoshta ishte më mirë që të nderonte një pakt të vjetër. E futi fletoren në çantë, si për të bindur veten në vendosmërinë e tij. Mendimi se e fshehta e udhës së nëndheshme të së vdekurës do të mbetej e pazbuluar, për habinë e tij, i dha qetësi.
Tiranë, shkurt 1990
*Portreti nga Ina Lajthia
