„Ai ecën si të tjerët, pastaj ngjitet nëpër shkallën prej alumini. Te porta e avjonit ul kryet për të mos u përplasur dhe ashtu, kokulur, e gjen ndenjësen e vet. Lëshohet në të, lidhet me rrip dhe mbyll sytë. Ëndrra e arratisjes ka marrë fund.“
– “Kohë e pamjaftueshme”, Helena Kadare
Marku më mori në telefon në një të natës dhe me zë plot ankth, thua se dikush i kishte vënë tytën në kokë, më tha:
“E dije ti se Kadareja donte të arratisej në 62-shin?”
Pyetja qe po aq absurde sa dhe ora kur po më telefononte. Ai e dinte shume mirë se më duhej të zgjohesha në gjashtë të mëngjesit që të shkoja në punë.
“Jo,” i thashë, gjithë nerva. “Supozohet ta dija?”
Nga ana tjetër erdhi një psherëtimë e rëndë, të cilën ia njihja mirë. Në mënyrën e tij të zakonshme, ai po ankohej se nuk ia kuptoja asnjëherë pasionet.
Në të vërtetë, Marku kishte vetëm një pasion: Kadarenë. Nuk kishte fjalë të shkrimtarit të madh që ai nuk e kishte lexuar. Madje, njëherë pat bërë kërkesë në arkivin e shtetit për të shtënë në dorë dokumente dhe dorëshkrime të vjetra të tij, por Arkivi, siç pritej, ia kishte refuzuar kërkesën.
Që të mos e mbyllja atë natë me të keq, i thashë:
“Nesër në gjashtë, te vendi i përhershëm?”
Me një tundje koke, pasi përgjigjen e tij mund ta përfytyroja pa e parë, Marku lëshoi një “po” të lumtur, si ajo e fëmijës kur i plotësohet dëshira. Pastaj e mbylli.
Vendi i përhershëm qe një kafene e vjetër, ku, sipas fjalëve të Markut, për të cilat ai betohej se qenë të vërteta, Kadareja kishte shkruar një pjesë të madhe të veprës së tij. Simotrën e saj, Rostandin e famshëm, ende s’kishte mundur ta vizitonte, kryesisht për arsye financiare.
Kafeneja gjendej diku afër hotel “Dajti”, e fshehur në një cep gati të padukshëm, që mund ta gjeje vetëm nëse dije ç’kërkoje. Sikundër të tjerave, ajo nuk kishte emër dhe mes nesh njihej thjesht si “Kafeneja”. Pikërisht ky mosemërtim kishte qenë dhe arsyeja pse Kadareja e kishte zgjedhur atë kafene, thoshte Marku me sigurinë që e karakterizonte sa herë binte fjala për të. “Është kaq e thjeshtë,” shtonte ai. “Vetëm ai që s’do të kuptojë s’e kupton.”
Në orën gjashtë, unë u gjenda te kafeneja dhe aty, duke më pritur prej kushedi sa minutash, gjendej Marku, i humbur në një nga librat e Kadaresë. Këtë herë, më duket, qe një përmbledhje e vjetër me tregime dhe novela; nga fleta e hapur munda të vjedh me sy fjalën “Ur-libri”. Me t’u bërë i vetëdijshëm për praninë time, ai e mbylli librin dhe e futi në një strajcë, ku arrita të kap disa tituj të tjerë, ndër ta edhe Qytetin e Jugut.
“Faleminderit që erdhe,” arriti të thoshte ai, para se të na porosiste nga një kafe. “Pra, e more vesh? Se si Kadareja paska dashur të ikte në 62-shin?”
Pavarësisht lodhjes nga puna, pasioni i atij njeriu për dikë tjetër, të cilin, me sa dija, s’e kishte takuar kurrë, ishte tepër interesant. Të tërhiqte pas vetes si një magnet. E më interesante ishte mënyra si harronte se kishte qenë ai vetë që më kishte vënë në dijeni për atë ikje të supozuar të Kadaresë, të cilën tani po ma vendoste në tavolinë sikur të kishte qenë tema e ditës në të gjitha kafenetë e Tiranës.
“Po, po,” ia mbajta ison. “E mora vesh. Po ti, ku e dëgjove?”
Këtu ai u tërhoq pas, u mbështet në karrige duke mbledhur supet dhe buzët i morën formën që i merrnin zakonisht kur zhgënjehej me veten kur diçka i kalonte pa vënë re.
“E lexova te libri i së shoqes.”
Fjalia qe e thatë, si çdo gjë që ai thoshte për të shoqen e Kadaresë. Pavarësisht se ideja ishte marroke, sjellja e tij, sa herë binte fjala për të, më bënte të dyshoja mos ai ishte xheloz. Gjë që më bënte të dyshoja gjithashtu se mos ishte homoseksual, për të cilën nuk kisha vënë re ndonjëherë shenja.
“Pra,” vendosa ta ngacmoj, “vendose më në fund ta pranosh edhe atë në mesin tuaj?” Duke nënkuptuar me tuaj Markun dhe Kadarenë.
Marku buzëqeshi idhët, sikur po kapërdinte diçka me zor, pastaj ma ktheu:
“Nuk e di as vetë. Po çërmoja nëpër raftet e një librarie të vjetër diku te Blloku, kur, befas, në gjysmën e një kopertine, m’u shfaq emri Kadare. Por ç’e do, qe Helena.”
Mënyra si i thërriste me emrat e parë nuk më bënte më pershtypje. Tani e merrja si diçka te mirëqenë, që ai e bënte pa të keq.
Marku vazhdoi:
“S‘e di as vetë ç’hyjni më shtyu ta merrja atë libër në shtëpi. E fillova aty nga mbrëmja, si rastësisht, ngaqë nuk po më bëhej të lexoja shkrimet e vjetra. Derisa hasa faqet ku shpjegohej gati-arratisja e Ismailit, pas të cilave, pastaj, mora ty në telefon.”
Minutat në vazhdim u mbushën vetëm nga zëri i Markut, një zë bariton, herë i thellë herë melankolik, që ulej e ngrihej mbi rrëpirat e një historie që kishte ndodhur këtu e gjashtëdhjetë vjet më parë.
Siç duket, Kadareja kishte dashur përnjëmend të arratisej në 62-ishin. Unë nuk e kisha ditur asnjëherë këtë fakt, e ajo çka më habiti më shumë qe se as Marku s’ia kishte pasur idenë.
“Në asnjë prej librave të tij – dhe besomë, i kam lexuar të gjithë – s’e kam lëçitur këtë ngjarje.”
Marku më betohej me shpi e katandi se kështu ishte e vërteta, edhe pse, pavarësisht se mund të vija dorën në flakë për ekspertizën e tij kadareane, nuk mund të bëja të njëjtën gjë për aftësinë, ose më saktë, paaftësinë e mendjes njerëzore që të mbante mend çdo informacion në formë të pastër. Kishte shumë mundësi që ai ta kishte lexuar dikund atë histori; në ndonjë tregim a intervistë, Kadareja, me siguri, në atë mënyren e vet enigmatike dhe të fshehur, e kishte rrëfyer. Thjesht Markut i kishte shpëtuar. Këtë, sigurisht, Marku nuk mund ta pranonte kurrë, kështu që këmbëngulte si mushku se ajo histori ishte rrëfyer për herë të parë dhe të vetme në librin e Helenës. Madje, betohej se Ismaili e kishte ruajtur ekskluzivisht për librin e saj, thua se ai kishte qenë në dhomën e tyre të gjumit ndërkohë që ata e kishin planifikuar.
E përmbledhur shkurt, historia qe kjo:
Kadareja kishte parë një mundësi arratisjeje kur qe bërë pjesë e grupit që do shkonte në Festivalin Botëror të Rinisë në Finlandë. Nuk i kishte treguar askujt, përveç një shokut të ngushtë, i cili e kishte siguruar se po bënte veprimin e duhur.
Udhëtimi kishte zgjatur tre javë, katër ditë prej të cilave, dy gjatë ikjes dhe dy gjatë kthimit, i kishin kaluar në Pragë. Pikërisht atje vendos Kadareja të arratiset. Pikësynim ka Rusinë, edhe pse Perëndimi është ëndrra e tij. Por gjuha, tëhuajësia që ndjen ndaj perëndimit, pavarësisht dashurisë që ka për të, e bëjnë të anojë drejt asaj që njeh më mirë.
Me të mbërritur në Pragë, ai vihet në kontakt me ambasadën ruse dhe pret derisa ata t’ia aprovojnë azilin politik. Fakti që është shkrimtar, më i njohuri në vendin e vet, e për më tepër ka edhe një libër me poezi të botuar në rusisht, ia shpejton “po-në” e ambasadës, e cila e fsheh në një hotel si nënshtetas spanjoll. Atje, në atë hotel të huaj, ai pret ditën tjetër, që të ikë, më në fund, drejt Rusisë.
Mirëpo, arratisja nuk ndodh. Diçka, se ç’ka Marku s’dinte ta përcaktonte mirë, ia kishte marrë këmbët dhe e kishte bashkuar prapë me grupin shqiptar. Mëdyshjet e kishin ndjekur deri në aeroport, ku dhe kishte menduar se mund ta bënte arratisjen në çastin e fundit, duke u fshehur në ndonjë tualet. Por as këtë s’e kishte bërë. Prapë ajo gjëja e papërcaktueshme e kishte ndaluar ta merrte atë hap. Në fund, ai kishte hypur në avjon dhe qe kthyer në Shqipëri.
Në fund të rrëfimit, Marku u mbështet fort në karrige. Merrte frymë thellë dhe rëndë, sikur sapo të kish mbaruar një maratonë. Në ballë i valëzonin ca pika djerse.
“E kupton se ç’do të thotë kjo? Kadareja ka qenë duke vrarë Kadarenë!”
Bëra sikur e kuptova dhe prita që ai të shpjegohej vetë.
“Pa imagjinoje! Ajo ikje do kishte qenë vetëvrasje për të. E ç’të mira do i kish sjellë Rusia? Ku mund ta dish ti që atje do bëhej më mirë? Mendon ti vallë se ‘Kronikë në gur’ mund të shkruhej kund tjetër përveçse në Shqipëri? Gjithë natën veç këtë kam menduar. Prëmë s’më ka zënë gjumi.”
Tani që po e përmendte, vërtet ashtu më dukej. Poshtë syve të tij qenë krijuar ca rrathë të zinj, rrathë ankthi dhe meraku.
“Gjithë kohën mendoja për degëzimin e jetës së tij. Se si në fakt ashtu ndodh degëzimi i çdo jete. Një vendim dhe çdo gjë merr një rrjedhë tjetër. Është e frikshme, Anton. E tmerrshme. Ku ta di unë se nuk e kam marrë tashmë një vendim si ai i Kadaresë, ose më saktë, një kundërvendim; domethënë, një vendim që më ka çuar në Rusi, ndërkohë që e ardhmja ime e vërtetë, ajo e arta, më priste në avjon. E kupton dot?”
Pak nga pak po e kuptoja. Dhe për një çast, u ndjeva më mirë. Jo për faktin se miku im po vuante nga një problem që e kishte nxjerrë nga asgjëja. S’mendoja ta fusja ndonjëherë në karakter konceptin e Schadenfreude-s. Ajo që më gëzonte qe fakti se ai po e përdorte atë histori, ngjarjen e gati-arratisjes së Kadaresë, për të përfunduar tek vetja. Fiksimi ndaj dikujt tjetër, të paktën për mua, ishte disi më i dëmshëm sesa fiksimi ndaj vetes. Në rastin e parë, ekzistonte mundësia që të lëndoje dy vetë, ndërsa në të dytin vetëm një.
“E kuptoj,” i thashë. “Gjithsesi, ne s’kemi nga ta dimë se vepra e tij s’do ekzistonte, të paktën në formën që ka tani, nëse do qe arratisur drejt Rusisë.”
“Kemi, si s’kemi. E ka thënë vetë: ‘As kockat s’do m’i kërkonin po të merrja atë rrugë’, a diçka të tillë.”
Për disa çaste, ai u përpoq të gjente fjalët e sakta që kishte përdorur Kadareja. Kur s’ia doli dot, iu rikthye temës së degëzimit.
“Mbrëmë s’kam fjetur, po makthe kam parë. Më shfaqeshin, si hije të kobshme, titujt e ri ose të lënë përgjysmë të veprave të tij. Nëpër fletore gjithëfarësoj, me kopertina të zhgarravitura në rusisht, më dilnin para syve: “Kronikë e lënë përgjys”, “Gjenerali i ushtrisë së arratisur”, “Ura e pambaruar”, “Pallati” me një vizë përmes, “Ra ky mort e s’u pamë”; ose jo: “Ra im-mort e s’më panë”. Vetëm “Dimri i vetmisë së madhe” më dilte ashtu siç është në të vërtetë. Pastaj këto hije materializoheshin e binin si breshër mbi krevatin tim dhe unë i hapja, i shfletoja një nga një e nuk gjeja asgjë. Të bardha, ato fletë qenë të bardha. Si bora e Rusisë. Bosh. Jeta e tij, e të madhit, bosh.”
Fjalët e tij ishin me të vërtetë të ndjera. Ai njeri vuante nga ëndrrat më shumë se nga jeta e njëmendtë.
“Ti e di se kë çmoj më shumë nga ato që ka shkruar Kadareja?”
Qoftë dhe përpjekja më e vogël për ta menduar diçka të tillë qe e kotë. Ishte e pamundur t’ia qëlloje dhe mendoja se as ai vetë s’e dinte këtë gjë.
“Ur-libri. Është një tregim i 86-s. I shkurtër, por aq i bukur. Mendoj se nuk ka shkruar gjë më të bukur se ai tregim. Imagjinoje tani 86-ën e largët. Kadareja tjetër në Rusi, ose i vdekur me kohë, pasi kushedi ç’do i kish ndodhur gjer atëherë. Ndoshta dhe do kishte vdekur nga brenga dhe dhimbja për fatkeqësinë që i kish shkaktuar familjes dhe… Helenës.” Fjalën e fundit e shqiptoi ngadalë, pjerrtazi. “Ai tregim s’do ishte shkruar kurrë në atë gjendje. Në atë mërgatë absurde. Dhe unë, unë s’do e lexoja kurrë Ur-librin.”
Aty për aty, iu rikthye prapë degëzimit të jetës.
“E kupton dot se ç’paralizë të shkakton ky mendim? Se si një vendim i vogël, patetik, mediokër, një kthesë e tepërt ose e mangët, të ndryshon jetën, se si Ur-libri yt mund të mos jetë fare! Të kam treguar për Anën?”
Më kishte treguar me qindra herë, por mënyra si ia thoshte emrin, gjithë pendesë e dashuri, nuk më lodhte kurrë.
“Ja, për shembull, historia ime me Anën. Sa ndryshe do kishte shkuar nëse unë do kisha vepruar ndryshe, nëse do isha kujdesur për të siç duhet? Nëse do e kisha dashur siç ajo e meritonte?”
Pak nga pak, në rrathët e zinj poshtë syve filloi të reflektohej drita e vakët e kafenesë. Marku po rrëmbushej. Për t’ia kursyer sikletin, thirra kamerierin për një kafe të dytë.
Për një copë kohë, ne ndenjëm në heshtje. Dora e djathtë e Markut, instiktivisht, qe mbështjellë rreth strajcës ku mbante librat e Kadaresë, ndërsa e majta qe varur poshtë nofullës së tij të gjërë.
Historia e tij me Anën qe e trishtë dhe lëvrimi i mëtejshëm i saj, që e kishim bërë me qindra herë, veçse do ia shtonte vuajtjen.
U perpoqa të ndërroj bisedë, por qe e kotë. Sado që mësyja drejt përditshmërisë sime, apo ndodhive banale të punës, ai rikthehej te gati-arratisja e Kadaresë. Veçse tani pak më vakët. Tronditja e saj sikur po ia linte vendin diçkaje tjetër, më të vjetër, që në fakt aty kishte qenë, veçse e fshehur, e veshur me petkun e përpjekjes për arratisje të shkrimtarit të tij të preferuar.
Nuk e di sa ndenjëm ashtu, ai duke iu rikthyer çdo detaji të asaj që do kishte qenë nëse Kadareja do qe arratisur, ndërsa unë duke e dëgjuar në heshtje, me sytë që më shkonin herë pas here te strajca e librave, gjersa erdhi kamerieri dhe ne, për habinë e tij, porositëm nga një kafe të tretë.
