U përhap fjala se shkrimtari i madh do të ndërmerrte një udhëtim në Europë dhe rrethet letrare u vunë në lëvizje. Ngjarja u vlerësua me tërë rëndësinë e vet, gazetat e përditshme të specializuara i kushtuan faqe të tëra autorit të Alefit dhe veprës së tij. Shoqatat dhe Akademitë e vendeve të ndryshme e prisnin njëra pas tjetrës. Kur vizitoi Akademinë tonë, qarkulloi fjala se ai kishte shprehur dëshirën të vizitonte Bibliotekën. Kishte qenë e saktë, sepse erdhi çasti kur kjo vizitë u fiksua. Për çudinë time të madhe, unë mora një ftesë për ceremoninë e pritjes. Modestia e funksioneve të mia nuk më kishte lënë ta shpresoja një gjë të tillë, por e kuptova se dikush që ishte kujtuar rastësisht për esenë time, ma kishte shtuar emrin në listë. Së paku do të më jepet mundësia ta shoh e ta dëgjoj në radhët e fundit të pjesëmarrësve, mendoja. Çudia ime u shtua në momentin e fundit. Vendi i pritjes nuk ishte njëri nga sallonet e mëdha ku veshja me dru dhe bustet u sigurojnë një ceremonial të detyruar personaliteteve të larta, por një sallë e zakonshme, tetëkëndëshe, e vendosur në perimetrin e rezervuar për librat e rrallë e të çmuar. Edhe më e paparashikuar qe se grupi pritës përbëhej nga shtatë vetë, jo më tepër. Njëri, sidoqoftë, s’ishte i brendshëm, ishte një mik i vjetër grafist, tipograf, me një fjalë, artist, me të cilin është i lidhur i vetmi botim luksi i librit “Biblioteka e Babelit” në gjuhën tonë, një monument për bibliofilinë për nga arkitektura dhe pamja e jashtme, monument që ka mbetur pak i njohur, kuptohet, me tirazhin prej njëqind ekzemplarësh që ka.
Të tjerët ishin autoritete të institucionit. Në disa vitrina kishin sajuar aty për aty një ekspozitë të vogël me libra të shkrimtarit, në origjinal e të përkthyera. Gjatë atyre minutave që prisnim, pyesja veten nëse do të arrija ta përligjja pozitën time të thjeshtë.
Pas pak u hap dera. I prirë nga botuesi i tij italian, i shoqëruar nga një grua fort e bukur, u shfaq Borges-i. Nuk e di në kam thënë se ai qe thuajse i verbër, pasi kishte qenë për një kohë të gjatë shikimpakët. Ky fakt e shtonte sëkëlldinë. Si mund të merrja frymë para tij. Por çdo gjë kalon. Për fat s’pati asnjë ligjëratë, por vetëm prezantime të shkurtra. Grupi i vogël rrethoi vitrinat dhe dikush citoi titujt e ndryshëm të librave përpara autorit të tyre, që mjaftohej me një tundje të kokës, siç bëjmë kur sjellim në mend ngjarje të hershme, të vulosura në kujtesë. Dikush tjetër zuri në gojë formën tetëkëndëshe të sallës ku ndodheshim. Unë nuk munda atëherë të përmbahesha – sigurisht fjalët më dolën padashur – dhe mërmërita se “nëse për idealistët sallat gjashtëkëndëshe janë një formë e domosdoshme e hapësirës absolute, sallat tetëkëndëshe janë një shkallë më lart drejt absolutes së absoluteve që paraqet rrethi”. Borges-i bëri një lëvizje befasimi e u kthye drejt meje. Pashë sytë e tij që pyesnin për vendin ku isha ulur. Shtova se “ne nuk kishim dhomë qerthullore, me një libër qerthullues, me shpinë të pafund që bën një rrotullim të plotë përgjatë mureve, sepse nuk e meritonim këtë ekstazë mistike, kaq bindëse”. Pa e mbaruar mirë frazën, vështrimet u drejtuan nga unë dhe vetullat u ngritën përpjetë. Por Borges-i qeshi e m’u përgjigj me një zë të butë se “largësinë që ndan hyjnoren nga njerëzorja, ju e dini si unë, – saktësoi ai-, nuk e masin dot shqisat tona”.
Në këtë pikë biseda jonë u ndërpre nga paria, përpara së cilës unë u tërhoqa. Ajo rifilloi pak më vonë, kur i ftuari ynë për mirësjellje dhe në përgjigje të një lëvdate pak të tepruar që i bënë për Argjentinën, kujtoi: “një nga bashkatdhetarët tuaj, emri i të cilit padyshim nuk ju thotë gjë, ka pasur te ne një post të rëndësishëm…”.
– E keni fjalën për Pol Grusakun (Paul Groussac, shën. i përkth.) apo jo? – dëgjova veten tek fola.
– Ju jeni vërtet i pari që e njihni këtu.
– Unë di edhe se ai ka qenë përpara jush drejtor i Bibliotekës Kombëtare të Buenos-Ajresit…
– Por, a dini gjë për punën e tij?
– Ishte hispanist i klasit të parë, nëse s›gabohem. Ajo që më ka tërhequr më tepër është studimi i tij për enigmën letrare të Don Kishotit të Avellanedas, Don Kishotit të rremë të botuar dhjetë vjet pas daljes së vëllimit të parë, që e tronditi shumë Servantesin…
Heshtja rreth nesh po bëhej e prekshme, por e kisha të pamundur të ndalesha. Borges-i më dëgjonte me mosbesim dhe argëtim njëherësh – kështu më është dukur më vonë.
– Më tepër se polemikat mbi identitetin e vërtetë të Avellanedas,- vazhdova,- ajo që më ka bërë përshtypje në këtë lexim është se Servantesi ndërkohë që përgatiste vazhdimin e librit të tij të madh, e la veten të ndikohej nga i rremi, e në fund të fundit në disa pasazhe ai ka imituar imitatorin e vet, sipas një vëzhgimi të jashtëzakonshëm të Grusakut. Dhe e kam pyetur veten, më falni, a mos ka qenë ky një nga burimet, së paku për tregimin tuaj “Pjer Menar, autor i Kishotit”. Midis shndërrimit të së rremes në origjinale nga Servantesi, dhe krijimit së pari të kryeveprës nga një autor modern, te dëshira e një njëjtësimi tërësor, unë vë re një simetri, nuk e di në ç’lloj pasqyre…
– Interpretimi juaj është nga më të hollët, – tha Borges-i, pas një grimë heshtjeje. – A ka mundësi që të kujtohem sot, pas dyzet vjetësh largësie nga pika e nisjes sime? S’jam i sigurt për këtë. Por, ju e dini, për ne shkrimtarët e gjuhës spanjolle, Kishoti nuk është vetëm një vepër e madhe midis të tjerave. Ai është abc-ja jonë. Ne e kemi në gjak atë. Prej këtej buron familjariteti ynë, do të thosha, robëria jonë ndaj tij. Kështu, Pjer Menar për mua duhej të ishte francez. Projekti i tij nuk do të ishte i perceptueshëm në një kulturë tjetër.
– Ta ribësh Kishotin fjalë për fjalë, a nuk është, pra, një akt krenarie?
– Përkundrazi: është akt përunjësie. Menar nuk dëshiron që t’i shtojë asnjë libër të madh letërsisë universale. Thjesht ai vihet të shkruajë nga e para, jo të kopjojë, por ta shkruajë veprën ekzistuese fjalë për fjalë.
– Shkurt ai është antibabelian: duke i shtuar një njësi, ai nuk e shton numrin e përgjithshëm të titujve të bibliotekës. Ai bën çdo të kishte dashur të bënte autori i parë, që guxoi të shkruante Biblën për të ruajtur të pavdekshëm shkrimin unik.
– Si të doni…
Sollën atëherë pije freskuese të shoqëruara me diçka për të ngrënë. Unë u largova pak, sërishmi, me qëllim që mos ta mbaja vetëm për vete mysafirin tonë. Një grup tjetër i vogël e rrethoi, por lëvdatat nuk mbetën prapa dhe biseda u zvarrit mjaft, përpara se të kthehej prapë te letërsia.
– Kam lexuar shumë nga shkrimtarët tuaj,- e dëgjova të thoshte,- deri te Gyp. Kam rilexuar Floberin disa herë, Bloy-n të tërin. Për stilin dhe idetë (si njeri s›ishte shumë simpatik, apo jo?). Edhe Remy de Gurmont-in. Dhe natyrisht, poetët tuaj.
– Bodlerin?
E shqiptova emrin me zë të lartë.
– Po, Bodlerin. E kam ditur Lulet e së keqes përmendësh dikur. Sot jam larguar pak nga ai. Tashmë anoj nga Verleni…
– Vërtet?
– Qartësia e tij është e pakrahasueshme. Kur dëgjoni “le vent de l’autre nuit a jeté bas l’Amour”, ju e kuptoni në çast se poezia është aty, pa më të voglën pozë.
“Le vent de l’autre nuit a jeté bas l’Amour
Qui, dans le coin le plus mysteriux du parc,
Souriait en bandant malignement son arc,
Et dont l’aspect nous fit tant songer tout un jour…”
(Erërat që frynë natën mbrëmë, e gremisën Amurin[1]
Që në këndin më të mistershëm të parkut.
Buzëqeshte, teksa tendoste tinëz tejzat e harkut,
Dhe kjo pamje na futi në ëndërrime tërë ditën…)
Kjo muzikë me fjalë të thjeshta!
– Sigurisht. Kush do ta nënçmonte Verlenin. Edhe vetë Bodleri e njeh këtë muzikë:
“Vous êtes un beau ciel d’autome clair et rose…”
(Ti je një qiell i bukur vjeshte, i kthjellët e i trëndafiltë…)
– Po, por tre mbiemra në të njëjtin varg! Mbiemrat e Bodlerit!
– Nuk themi t’i pranojmë mbiemrat e Bodlerit, por t’i duam si ai, t’i duam bashkë me të. Pasqyrat pa shkëlqim dhe flakët e vdekura… E ndonjëherë diezin e tyre të pabesueshëm:
„Je veux te raconter, ô molle enchanteresse…“
(Dua të të rrëfej, o magjistarja ime e zbutur.)
Ja ç’gjetje! Kush do të mund t’i bashkonte këtij cilësori një emër të mjegullt?
Ne e vazhduam këtë duel, duke cituar e recituar herë njëri e herë tjetri, si të kishim qenë vetëm, në një barazi paradoksale, ai një nga shkrimtarët më të mëdhenj të botës dhe unë një zelltar i thjeshtë. Kujtesa e Borges-it është legjendare, të gjithë të afërmit e tij e kanë vënë në dukje. Imja është e zakonshme, por ne nuk do të kishim mbaruar kurrë, të ndjekur nga ai auditor i vogël, nëse shoqëruesit e mysafirit tonë nuk do t’i kishin kujtuar atij detyrimet e tjera. Ai deshi të kërkonte falje: unë shpreha pështjellimin tim. Dhe na la krejt papritur. E pashë kur u zhduk shpura e tij në kthesën e një korridori dhe në çast mendova mos kisha ëndërruar.
Vargjet i përktheu A. Papleka.
Përktheu nga frëngjishtja
Feride Papleka
[1] Amour, personifikim mitologjik i dashurisë.