Çfarë mendoni për kategoritë ose etiketat si letërsi botërore, letërsi postkoloniale dhe letërsi nga Globi Jugor? A mendoni se janë të nevojshme dhe/ose të rëndësishme ose të dobishme për të karakterizuar letërsinë në përgjithësi ose shkrimin tuaj? A do ta konsideronit veten si një autor të përshkruar nga këto etiketime?
Sigurisht, janë të dobishme. Si fillim janë të dobishme për arsye institucionale. Mund t’i përdorësh për krahasim në programe akademike, për qëllime marketingu dhe për botime, sepse mund t’i sinjalizosh njerëzit që kjo mund të jetë diçka te e cila mund të kenë interes. Sidoqoftë, nuk jam i sigurt nëse janë të dobishme në vetvete përpos qëllimit të tyre organizues. Nuk do t’i përdorja këto etiketime për të përshkruar veten pasi nuk janë aspekt i cilësisë ose procesit të prodhimit të kulturës. Janë të nevojshme për të përshkruar letërsinë që të jesh në gjendje ta organizosh, t’i japësh mundësinë kritikëve postkolonialë, që të thonë diçka për të ose të identifikojnë modele të caktuara të saj. Nga ana tjetër ato e kufizojnë disi interpretimin e kësaj letërsie, sepse përmban shumë më shumë se ky përshkrim.
Pra a do ta quaje veten një autor postkolonial dhe/ose të letërsisë botërore?
Nuk do të përdor asnjë nga këto fjalë. Nuk do ta quaja veten shkrimtar të asnjë lloji. Në fakt, nuk jam i sigurt se do ta quaja ndonjë gjë veten time përveçse me emrin tim. Besoj, nëse dikush më sfidon, do të ishte një mënyrë tjetër për të thënë “A je… ndonjë nga këta…?” me shumë mundësi do të thoja “jo”. Pikërisht, nuk dua që një pjesë e imja të ketë një emër zvogëlues. Nga ana tjetër varet se si kjo pyetje bëhet, për shembull, nëse një gazetar pyet në një intervistë “A je një shkrimtar i letërsisë botërore”, çfarë do të shkruajë kur të largohet nga këtu? Por unë nuk jam kjo. Jam diçka e komplikuar e saj.
A është thelbësor ky përshkrim?
Nuk është thelbësor në mënyrën si mendoj për veten time, por për gazetarët mund të jetë, ai mund të më gozhdojë dhe të thotë, ky është një shkrimtar i letërsisë botërore. Unë kështu e quaj. Ka shenja natyrale që t’i rezistosh këtyre grupeve dhe t’u japësh një përgjigje të komplikuar si kjo që po ju jap unë.
Pyetja jonë e radhës lidhet ngushtë me të kaluarën: kultura botërore shpesh ndahet në kulturë nga hemisfera Veriore dhe Jugore. Si i shihni këto etiketime, sidomos duke pasur parasysh letërsitë?
Bota nuk ndahet vërtet në Veri dhe Jug, por duket e modës të përshkruhet ashtu. Ka pasur përpjekje të hershme për të përdorur fjalë të ndryshme si “Bota e tretë” ose “Bota në zhvillim”, dhe Veriu e Jugu duken pak më të buta se disa të tjera. Sidoqoftë, përpiqet të shpjegojë realitetin, ndryshimet historike dhe më në fund e heq një fjalë tjetër të shëmtuar, “kolonializëm”, kështu që është më mirë të përdorësh Veri-Jug për të folur mbi këto tema. Imperializmi historik në fakt konsolidoi këto ndryshime midis të ashtuquajturit Veri dhe Jug dhe vazhdoi të bënte kështu për shkak të trashëgimisë, besoj, të këtyre ndryshimeve koloniale, të gjitha ndryshimet e vendosura dhe konsoliduara nga kolonializmi. Kështu do të doja të thoja që ka ndryshime, dhe ndërkohë që Veriu dhe Jugu nuk janë komplet të sakta, duken si mënyra më e fundit dhe neutrale e shpjegimit të këtyre ndryshimeve. Nuk duhet t’i shikosh këto terma si hapësira: ka të bëjë me qëndrimet, kuptimet, pritshmëritë, etj. Kështu shumë mirë mund të ketë pjesë të Kinës që janë po aq të pasura sa Perëndimi dhe pjesë që nuk janë. Nuk është dhe aq çështje hapësire. Kur përpiqesh të qëndrosh në mes, sërish mendon në terma hapësire, por kur mesi nuk është tamam “mes” Veriut dhe Jugut por një pozicion i ndërmjetëm ose i papërcaktuar mes këtyre dy etiketimeve. Këtu, supozoj, e vendosni veten si njerëz liberal, duke u përpjekur ta shihni veten si njerëz të botës dhe kështu, njeri. Sidoqoftë, ka ndryshime të vërteta, le të themi në terma të llojit të jetës që keni, kushdoqë të jeni, nga do që të jeni nga Veriu apo Jugu, jetën tona do të jenë të ndryshme, doni apo jo. Në këtë kulturë shteti, shoqëria dhe kultura sigurojnë gjëra për ju pa qenë nevoja të bëni gjë, spitale, shkolla, pagesa mirëqenie e kështu gjërash. Në shtete të tjera nuk kanë gjëra të tilla, kështu ka një ndryshim themelor mes këtyre vendeve, që rezulton prej shumë gjërash, nga të gjitha ndodhitë historike që kanë prodhuar këto shoqëri të ndryshme.
Në terma të çështjeve të tanishme – do të thonit se “kriza e refugjatëve” ndryshon shumë? Nëse njerëzit nga të ashtuquajturat vende Jugore vijnë në Gjermani, për shembull, ato gjithashtu ndryshojnë Gjermaninë, ashtu si shumë vende të tjera janë në procesin e ndryshimit.
Epo, nuk po them se gjërat do të mbesin kështu përgjithmonë, kështu që sigurisht, gjërat po ndryshojnë. Nga ana tjetër, çfarë ose kush mendoni se do të ndryshojë më shumë, nëse, le të themi, një milionë refugjatë vijnë në Gjermani, kush ka më shumë gjasa të ndryshojë, Gjermania apo refugjatët? Pra kjo është përgjigjja ime për këtë pyetje: në një farë pike sigurisht që do të bëjë ndryshim. Për shembull Kryeministri Britanik tha që një nga kushtet e hyrjes për cilindo refugjat ishte që të mësojë anglisht menjëherë. Ndërkohë që nuk ka ndonjë problem me këtë, që ta bësh kusht do të thotë që ata duhet të bëhen si ne kur të vijnë këtu.
Çfarë mendoni se e bën të rëndësishme letërsinë botërore për shoqërinë bashkëkohëse? A mendoni se autorët e letërsisë botërore duhet të kryejnë ndonjë detyrë të posaçme? Nëse po, si do ta përcaktonit këtë detyrë?
Nuk besoj se kjo është një kategori bindëse. Së pari do të doja të argumentoja, çfarë doni të thoni me këtë? A doni të thoni letërsi angleze, franceze dhe gjermane, ndoshta duke përfshirë letërsinë e vjetër perse e kineze, ose ndonjë letërsi tjetër të vjetër, apo do të thotë çdo letërsi në të gjithë botën? Sa e rëndësishme është letërsia në të gjithë botën? Sigurisht, në këtë rast, letërsia botërore është e rëndësishme për këdo, ndërkohë që e prodhojnë, e konsumojnë e mësojnë prej saj.
Unë njoh vetëm copa të vogla të letërsisë në botë, kështu që nuk dua të bëj një deklaratë të përgjithshme për të. Prej kësaj nuk mendoj se fraza letërsi botërore është aq e nevojshme sa për shembull “para”, sepse ne përdorim para çdo ditë, është pjesë e jetës, ndërkohë që letërsia botërore nuk është. Sigurisht mund të marrësh një libër nga rafti dhe të pyesësh “çfarë mendon për këtë?” por letërsia botërore nuk mund të jetë aq krahasuese sa duket.
Cila është detyra e letërsisë botërore? Sërish varet nga çfarë doni të thoni me frazën, pyetja gjithashtu ka një dimension moral. Roli i letërsisë në botë është të ndikojë në progresin e komunitetit, por mund të varet nga komunitete specifike. Mund të thuhet se shkrimtarët duhet të sfidojnë idetë përmes komunitetit. Kjo sfidë mund të jetë kundrejt ideve të shikueshmërisë, ideve të familjes apo përshtatshmërisë, moralitetit seksual etj.. Nga ana tjetër, njerëzit mund ta shohin si mosdisiplinë, të panevojshme dhe shkatërruese. Roli i shkrimtarëve mund të gjykohet vetëm nga lexuesit e tyre. Është e vështirë. Duhet t’ia lësh shkrimtarit para se të bësh llogaritjet e tua.
Cili është qëllimi juaj personal kur shkruani dhe botoni romanet e juaja? A keni një qëllim të caktuar apo thjesht keni historitë tuaja në kokë dhe duhet t’i thoni patjetër?
Nëse thuhet qëllim, tingëllon pompoze. Dua vetëm të shkruaj aq me besim sa mundem, pa u përpjekur të them “diçka fisnike”. Sidoqoftë, ka gjëra të caktuara për të cilat jam i shqetësuar dhe dua t’i eksploroj dhe të shkruaj për to. Por nuk mund të them se dua të shkruaj, për shembull, për vendin e grave në botë, pavarësisht se kjo mund të jetë një prej gjërave që më shqetëson. Një shembull teorik mund të jetë për shembull nëse do të shkruaja për martesën e motrës time, por jo t’ju them vërtet diçka për motrën time. Një shembull tjetër ndoshta më i mirë mbi se si shkruaj për diçka është romani im “By the Sea”. Filloi me impulse të ndryshme. Kur lufta në Afganistan arriti kulmin e saj në fund të viteve ’90, një aeroplan arriti në Londër i cili ishte rrëmbyer nga një prej pasagjerëve. Ishte një fluturim i brendshëm, ndoshta nga Kabuli në Herat, por rrëmbyesi e bëri të fluturonte deri në Londër, ndoshta bëri një ndalesë për ta mbushur me karburant. Në lajme mund të shihje pasagjerët, të veshur sikur nuk ishin përgatitur të udhëtonin për në Europë por ndoshta të shihnin familjen brenda vendit, fëmijët, persona të ndryshëm, dhe rrëmbyesi u tha autoriteteve se ata donin azil, edhe pse nuk ishte ajo që donte shumica. Një ditë më vonë, të gjithë ata kërkuan azil, dhe unë pyeta veten se çfarë donte vërtet ai burrë i moshuar. A e kuptonte çfarë po kërkonte? Azili për mua ishte diçka për njerëz të rinj, ose dhe familje, por jo për njerëz të moshuar. Unë fillova të mendoj për arsyet e tij, për arsyet e përgjithshme për ta lënë vendin mëmë dhe të kërkosh azil, pavarësisht se e kisha menduar këtë në përgjithësi edhe më parë. Por në këtë kontekst, një burrë i moshuar duke kërkuar azil, doja të dija ç’lloj dëshpërimi do të ishte i nevojshëm që ta bënte këtë gjë. Disa ditë më vonë pash një program në televizor, një dokumentar mbi punën e një oficeri emigrimi, i cili ndiqej nga kamerat në punë. Mund të shihje këtë oficer emigrimi që merrte në pyetje një aplikant, dikush që arriti për azil, dhe u interesova se çfarë bënte ai. Mund të të bëjë të mendosh më shumë për këtë temë, pastaj merr një libër nëse nuk je interesuar më parë në këtë temë, dhe pastaj mendja jote fokusohet dhe gradualisht ndërton një çështje dhe më në fund fillon të shkruash. Epo, po them në thelb kjo lloj gjëje ndodhi te “By the Sea”. Dhe pastaj më shumë detaje mblidhen në mendjen tënde. Dhe ndoshta të merr dhe një vit. Ndërkohë bën gjëra të tjera, këto gjëra përmbysen dhe bën një shënim aty këtu dhe fillon të shkruash dhe më pas vijnë më shumë detaje dhe pastaj gjërat thjesht vijnë spontanisht. Pra po shkruan ndërkohë që punon. “Ah, mund të shoh një lidhje këtu mes kësaj dhe asaj, le ta afrojmë…”, dhe gjërat fillojnë të zhvillohen në këtë mënyrë. Pra kjo është një përgjigje e gjatë për pyetjen tënde.
Sa punuat në total me “By the Sea”? I njohim detyrat e juaja të tjera, sigurisht, por nga idetë e juaja të para për këtë roman deri sa u botua, sa e gjatë ishte kjo periudhë?
U botua në 2001… Mendoj se e mbarova së shkruari në fund të 1999. Do të thoja se procesi i të shkruarit zgjati rreth një vit, një vit e pak, dhe më pas duhet një vit deri sa një botues të thotë, po, në rregull, e dua këtë libër dhe ti nënshkruan një kontatë, e deri sa shfaqet në librari, nëse nuk ka diçka që botuesit duan ta ndryshojnë, nëse nuk ka nevojë për rishikime të tjera. Kështu, në rastin e “By the Sea”, ishte rreth një vit, por ndonjëherë duhet dhe më shumë kohë, sidomos për dikë si mua që jetonte në Brighton dhe jepte mësim në Canterbury, udhëtoja para-mbrapa çdo ditë, pakashumë. Mendoj se pati një ditë përgjatë semestrit, kur nuk më duhej të shkoja në punë dhe munda të mos punoja dhe të shkruaja njëkohësisht, sepse nuk kisha energji mjaftueshëm për ta bërë. Kështu të shkruarit duhet të priste rastin, por të shkruarit në vetvete nuk merr kohë të gjatë kur i ke gjithë skicat paraprake gati. Të duhet më shumë kohë të bëhesh gati, të organizosh idetë në kokën tënde. Kur arrin në pikën se je i sigurt që mund të fillosh të shkruash, ose të paktën nga eksperienca ime, të duhet rreth një vit e pak, pastaj fillon të shpresosh që botuesi dhe redaktori nuk duan të ndryshojnë pjesë të shkrimit, pasi kjo mund të marrë dhe një vit tjetër në varësi të kohës që gjen për ta bërë, nëse ke angazhime të tjera… mund të ketë kaq shumë gjëra të tjera sa nuk mund të gjesh hapësira më të gjata se dy orë, aq sa është koha që të duhet që të futesh sërish në atë gjë e ta rinisësh. Rishikimi mund të jetë një proces i gjatë, siç mund të jetë dhe vetë procesi i të shkruarit.
Ndërkohë që mendon për idetë që ke në kokë, çfarë rolesh luan kujtesa në procesin krijues, kujtesa juaj personale, ndoshta dhe e familjes ose ndonjë kujtesë kolektive?
Epo ka të bëjë me kujtesën por jo veçanërisht me kujtesën në sensin e të mbajtjes mend të gjërave që më kanë ndodhur mua apo anëtarëve të familjes time. Nuk mendoj se kam shkruar ndonjë histori që tregon të vërtetën sipas një kujtese të caktuar, por fragmente të vogla mund t’i referohen diçkaje që i ka ndodhur një të afërmi ose dikujt që njoh. Së fundmi, historia nuk shfaq të vërtetën, por një detaj i vogël mund të jetë diçka që kam përjetuar ose dëgjuar, mund të shohësh paralele, lidhje, edhe pse mund të varet nga historia që shkruan. Një shkrimtar historish me struktura specifike formale si një shkrimtar i romaneve me detektivë, romaneve dramatike, ku ka gjëra të caktuara që duhet të ndodhin, mund ta bëjë këtë ndryshe nga një shkrimtar i cili nuk i ndjek këto struktura formale. Nuk ndodh sikur mendon “histori e bukur, do ta përdor”, por mund të shohësh një lidhje me idetë e tua, diçka që mund të shpjegojë një gjë tjetër në kokën tënde, ose të zgjerojë kuptimin tënd mbi dhe gjërat ecin përpara. Problemi është, që përmes këtij procesi mund të humbasësh sensin e çfarë ndodhi në të vërtet apo çfarë imagjinove se do të ndodhte, dhe ndonjëherë i mendon gjërat sikur kanë ndodhur por në fakt nuk kanë ndodhur – sapo i kishe shpikur, ose njerëzit të thonë gjërat që kanë ndodhur dhe ti i thua që jo sepse ti e ke ndryshuar kujtesën tënde mbi këtë gjë. Mund të jetë e krahasueshme me ëndrrat: nëse ke imagjinuar diçka, dhe ndodh në të vërtetë dhe askush nuk ta sfidon, gjashtë vite më vonë, ajo është e vërteta. E ke harruar historinë e vërtetë, dhe kështu funksionon imagjinata dhe kujtesa, kujtesa është shumë e rëndësishme, i bën gjërat e vërteta, por jo në mënyrën që të jep një histori të tërë që ta shkruash.
Si do ta shpjegonit marrëdhënien Jug-Jug në letërsi?
Përshkrimi i marrëdhënieve Jug-Jug në letërsi nuk është diçka e re. Kur dikush thotë që vepra ime është e interesuar te Oqeani Indian, për shembull, kjo është tashmë një temë Jug-Jug, ideja e një historie të ndërlidhur dhe kulture në zonën e Oqeanit Indian, kam qenë duke shkruar për këtë temë në trillimet e mia që nga fillimi dhe te disa nga punimet e fundit akademike. Është diçka në vazhdimësi, kryesisht për idenë tonë si kozmopolitanë të cilët nuk janë të qendërzuar në Perëndim, kështu ndërkohë që papritur bëhet një frazë e nevojshme për disa njerëz, në të vërtetë është diçka që vazhdon prej kohësh.
Së fundmi – a ka diçka ose dikë që ka ndikuar në stilin tuaj të të shkruarit ose në interesimin tuaj për të shkruar trillime në veçanti?
Nuk do ta thoja kështu. Ndoshta nuk është diçka që kam thënë se do të doja të bëja në një moshë të caktuar, unë thjesht arrita në një moshë të caktuar dhe mendova me veten time se kjo është diçka që unë do të kisha dëshirë të bëja, siç ishte për shembull të shkoja në Angli me vështirësitë e të qenurit në atë moshë dhe lëvizja nga një vend në tjetrin. Të qenurit i huaj, jetesa mes vështirësive për të gjetur rrugën time, braktisja e shtëpisë, gjëra të tilla më kanë ndikuar. Nuk jam si Virginia Wolf, e cila e dinte që në moshën dhjetëvjeçare që donte të ishte shkrimtare. Thjesht e gjeta veten duke shkruar këto gjëra një ditë, siç bëjnë njerëzit zakonisht, dhe gjeta faqe të tjera që ndërtoheshin nga këto ide dhe më pas erdhi pika ku mendova: Çfarë është kjo? Çfarë po bëj me këtë? Dhe aty arrin ndryshimi mes të mbajturit të gjërave shënim dhe të shkruarit. Unë shkruaj diçka dhe më pas më duhet ta organizoj, kështu që është më shumë se sa thjesht të shkruash pasi duhet ta flasësh nga trupi yt. Në një pikë u duk si roman, mund të vijë si një proces i tillë, dhe pastaj duhet të provosh ta përmirësosh dhe pasi i përkushtohesh, nuk ke nga t’ia mbash, përpiqesh të bëhesh më i mirë dhe fillon të gjesh një botues e kështu me radhë… dhe pastaj je shkrimtar.
Shumë faleminderit për kohën tuaj. Ishte një intervistë e këndshme! Faleminderit
Intervistë nga Fabienne Roth, Mara Hlzenthal and Lisa Zingel
(Frankfurt, 21 janar, 2016).
Përktheu Enxhi Hudhri
