Dikush nga çunat e mëhallës, në mos gaboj Miri i Naxhies, na tha teksa i merrej fryma se te sheshi i madh, pranë të cilit banonim asokohe, po bëheshin gati të hiqnin monumentin e Stalinit. Lajmin e prita symbyllur, pa e prishur terezinë. Nuk doja të dilja nga gjendja e këndshme e limontisë dhe përgjumjes pas qëndrimit prej një ore në diell, i zhytur në ujin e vakët të govatës që nëna ime përdorte për të larë rrobat e shtëpisë. Përreth meje ishin katër shokë të tjerë, secili shtrirë brenda govatës së vet. I kishim rreshtuar përjashta, në oborrin e Sallabandës, siç njihej në lagje hapësira përpara ndërtesës trekatëshe të viteve ’30 ku banoja në fëmijëri, një idil parajsor i rrethuar nga avlli shtëpish tiranase ku luanim dhe ia kalonim paq e me të cilin më lidhin plot kujtime të hershme. Ishte një ritual gati i përditshëm. Ditëve të nxehta të verës, pasi i mbushnim govatat me ujë, i linim dy-tri orë në diell derisa nga fundi fillonin e ngriheshin radhë flluskash të vogla që plasnin me të arritur në sipërfaqe. Kjo ishte shenja që prisnim. Pasi hiqnim me nxitim pantallonat e shkurtra dhe kanotierat, futeshim në ujë duke lëshuar pasthirrma kënaqësie. Kalonim kështu dy orë të mira në qetësi symbyllur apo duke biseduar me njëri-tjetrin. Ishte ku e ku më mirë se të bëje gjithë atë rrugë për t’u larë te liqeni artificial apo te rezervuari, pa folur për frikën që na ngjallnin lajmet e herëpashershme të mbytjes së ndonjë moshatari apo ndëshkimi i pashmangshëm nga prindërit nëse e merrnin vesh se kishim guxuar të shkonim andej.
Prehja që sillte rituali i govatës nuk mund të trazohej nga lajmi se nga sheshi po hiqnin një monument. Sa e sa herë kishim luajtur duke vrapuar nëpër shkallë apo duke rrëshqitur mbi bordurat e pjerrëta të piedestalit të monumentit të Stalinit dhe lulishtes prapa tij. Por, asnjëherë, kur kaloja andej, nuk ia hidhja sytë monumentit. Kishte diçka që më stepte tek ai burrë i bronztë hijerëndë e serioz, i mbështjellë me kapotë ushtarake dhe me sytë e fshehur nën hijen e strehës së kapelës. Nuk e kuptoja dot se përse e mbante dorën mes dy kopsave të kapotës. Më dukej gjest krejt i pashpjegueshëm. Ndoshta ngase nuk kisha parë asnjë të rritur rrotull meje ta bënte. Babain jo se jo, por as burrat e mëhallës apo mësuesit. Vite më pas, nga historia e artit do të zbuloja që skulptori e kishte kopjuar atë detaj nga tablotë që paraqisnin Napoleonin (Foto 1), por, asokohe, në fund të viteve ’60, nuk mund ta dija këtë fakt.
Duke parë që nuk shfaqëm asnjë interes, lajmësi u orvat edhe një herë të na e ndizte kureshtjen duke na siguruar se e kishte parë me sytë e tij vinçin afër monumentit. “Thanë se do ta hiqnin sonte natën (përse natën?) … se do ta çonin andej nga Pallati i Pionierëve…” Heshti pastaj, sepse e vuri re bezdinë që përçonin shikimet tona, që donin të thoshin: “Prapë ti me këtë muhabet?!”
“Cilin do vejn atje?” – u dëgjua pas pak një zë i hollë. Ishte Fiku i Fadilit, që e kishte shtëpinë në rrugicë dhe për këtë arsye nuk ishte aq fatlum sa të bëhej pjesë e ritualit të govatës. “Ore me gjith’ men, kë do vejn atje?” – u dëgjua një zë tjetër që u shoqërua nga zhurma e ujit të dikujt që çohet ndenjur në govatë. Hapa sytë dhe pashë që edhe të tjerët ishin tërë sy e veshë duke pritur me interes përgjigjen. Miri, i kënaqur që më në fund arriti të ndizte kureshtjen tonë, tha: “Skënderbeun, kshu nigjova nji burr aty.”
Skënderbeun?! Ky qenka lajm! Sa mirë u paska vajtur mendja! Historinë e jetës së tij e dija në majë të gishtave: kur e kishte marrë peng sulltani; kur kishte fituar dyluftimin i vetëm kundër dy persëve në oborrin e sulltanit, Samsës dhe një tjetri që nuk më kujtohej emri; kur kishte vrarë me mijëra turq, i vetëm; dhe pjesa që më pëlqente më shumë, kur, pasi vdiq, sulltani tha se luan si ky nuk kishte parë as Europa dhe as Azia. Këto na i kishin mësuar në shkollë. Me shokët e klasës, kisha parë te kinema Ali Demi edhe filmin Skënderbeu. Çfarë filmi! Kur sulmonte kalorësia shqiptare mbi turqit, të gjithë ne, në kor, i patëm nxitur luftëtarët me thirrje dhe duartrokitje. Ende të ngazëllyer nga filmi, me të dalë nga kinemaja, patëm filluar grindjet. Nuk binim dakord se sa burra duheshin për të mbajtur shpatën e Skënderbeut. Unë isha i bindur se mjaftonin pesë të tillë, por nuk ma vuri veshin njeri, ngaqë secili donte të shpallte me zë të lartë numrin e vet që ishte gjithnjë i ndryshëm. U ndamë pa u marrë vesh.
Në Galerinë Kombëtare, kohët e fundit, kisha parë tablonë Skënderbeu (Foto 2) të Spiro Xegës ku heroi, hipur mbi një kalë të bardhë, madhështor, mbante në kokë përkrenaren e famshme me brirët e dhisë, ndërkohë që në dorë kishte shpatën me të cilën dikur kishte bërë kërdinë mes turqve. Kushedi si do të ishte ky Skënderbeu (Foto 3) që do të vinin në shesh!
Nja dy javë më pas, ndërsa shkoja në kursin e vizatimit në Pallatin e Pionierëve, vura re se rrotull vendit të monumentit të mëparshëm kishin mbirë disa gurë të stërmëdhenj. Ishte piedestali që fillonte nga niveli i lulishtes dhe mbaronte në trotuarin e sheshit. Më vonë akoma piedestalin e gëlltiti brenda një ngrehinë e shëmtuar, shumë e madhe, prej dërrasash. Te hyrja ku hynin e dilnin punëtorë u përballa me një rojë me një sy vëngërosh që ma bëri me shenjë prerazi të largohesha. “Aty është monumenti?” – e pyeta duke e ndier nga fytyra e tij se po bëja gjënë e gabuar. Pas një heshtjeje të shkurtër, më tha i bezdisur: “Po, ka ardh nga Italia ku e kan derdh n’bronz.” Nuk e dija ç’donte të thoshte “derdhje në bronz”, por, kuptohet, nuk e dhashë veten. Duke marrë zemër e pyeta se sa i madh ishte monumenti. “Ik or çun tani, – më tha, – s’është vend për ty ky se do hash ndonjë dërrasë kokës nga lart”. Ishte hera e parë dhe e fundit që më lejoi të afrohesha. Më pas gjithmonë më hidhte shikime të rrepta dhe i përgjigjej me një “Jo” aq të prerë kërkesës sime për të parë brenda, saqë më hiqte çdo dëshirë për të këmbëngulur. Vetëm një herë arrita të hedh një sy nga poshtë, por në dritën e disa llambave të mëdha dallova veç një mishmash dërrasash dhe disa pjesë të shtatores.
Ditën e përurimit, më 11 janar 1968, bënte ftohtë, por dielli ndriste, mes reve, si për festë. Pasi kërkova të më vishnin me rroba të reja, me një krenari që s’e kisha ndier më parë, vura në anën e majtë të gjoksit stemën ngjyrë ari në formë mburoje të 500-vjetorit ku ishte gdhendur një profil i Skënderbeut, që e kisha ndërruar me disa pulla nga koleksioni im. Isha gati për t’u nisur te vendi i ngjarjes. Ndala te trotuari i mesit i Rrugës së Kavajës, me shpresën që të “peshkoja” ndonjë fatlum me ftesë i cili, me siguri, kishte për të vënë dorën në zemër e do të më merrte me vete në ceremoninë e përurimit. “Pritën” e ngrita pak pa shkuar te postblloku i parë, fare pranë shtëpisë sime, te Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve. Pas tri përpjekjeve të shkuara huq, më në fund, një burrë i moshuar pranoi të më merrte me vete, por jo pa më pyetur në fillim se i kujt isha dhe ç’punë bënte babai.
Kur mbërritëm te postblloku i parë, ku disa policë dhe dy vullnetarë me shirita të kuq në krahë kontrollonin letërnjoftimet dhe ftesat, ndjeva të më dridheshin gjunjët. Si ta kishte kuptuar stepjen time, shoqëruesi më kapi për dore dhe kështu kaluam pa problem. Po ashtu edhe në postbllokun tjetër, te Banka Kombëtare. Kur mbërritëm te trotuari në krah të monumentit, aty ku zakonisht rreshtoheshin taksitë, ia lëshova dorën shoqëruesit tim duke artikuluar nëpër dhëmbë një “f… mnderit xh… i” dhe çava mes njerëzve për të dalë në buzë të trotuarit. Mes të rriturve nuk kisha për të parë asgjë.
Isha me fat, sepse vendi që zura qe jo më larg se pesëdhjetë metra nga shtatorja. Nisa të vështroj i mrekulluar siluetën abstrakte të Skënderbeut të mbështjellë me cohën që vezullonte sa herë drita e diellit çante retë, duke u përpjekur të marr me mend format e fshehura poshtë saj. Ç’të ishin ato maja të mprehta që ngriheshin atje lart të pambuluara nga pëlhura? Brirët e dhisë në përkrenare? Apo shpata? Kali ishte i zbuluar, dukej qartë, megjithatë padurimi për ta parë të tërin monumentin e fshehur pjesërisht poshtë pëlhurës po bëhej torturues.
Ndërsa mundohesha të perceptoja format e monumentit nën pëlhurë, rrotull meje u dëgjuan duartrokitje fillimisht të rralla, por pastaj pushtuan krejt sheshin dhe me një crescendo të shpejtë përfunduan në brohoritje dhe ovacione. Nga ana e majtë e monumentit u duk Enveri që ecte në krye i ndjekur nga muri lëvizës i palltove dhe borsalinave të anëtarëve të byrosë politike. Këta të fundit ndaluan pranë monumentit duke e lënë Enverin t’u afrohej i vetëm tre burrave që prisnin në heshtje. Pasi i takoi, shkëmbeu ca fjalë me njërin prej tyre, ndërsa dy të tjerët ndiqnin bisedën me respekt.[1] Pastaj u shkëput dikush nga grupi i burrave me pallto dhe në turmë u përhap pëshpërima “shoku Beqir…”.
Padurimi për të parë shtatoren bënte që fjalimi i tij të më dukej tërkuzë. Më ka mbetur në mendje vetëm jehona e fjalëve që përsëriteshin nga altoparlantët e vendosur rrotull sheshit. Dikur fjalimi mbaroi dhe Enveri iu afrua litarit, e mori në dorë dhe pasi e tërhoqi coha ra duke zbuluar para gjithë të pranishmëve monumentin e Skënderbeut mbi kalë. Shpërthyen duartrokitjet. Mbeta i shtangur nga admirimi. Shfaqja e ndonjë epifanie nuk do të më kishte emocionuar më shumë. Ishte shtatorja më e madhe dhe më e bukur që kisha parë ndonjëherë dhei lumtur i urova në heshtje mirëseardhjen në shesh duke i premtuar adhurimin tim të përjetshëm.
Kjo po që ishte vepër arti! Pastaj adhurimi nga shtatorja kaloi tek autorët. Ta kishin bërë vërtet këtë mrekulli ata tre burrat me pamje të ndrojtur? Në fillim sikur s’ma mbushën syrin. Nga ai çast të gjitha tablotë që kisha parë nëpër ekspozitat e ndryshme, përfshirë edhe tablotë që shihja rregullisht në Galerinë Kombëtare, m’u dukën kot fare. Le të mateshin po të donin me këtë shtatore madhështore që do të sundonte këtej e tutje, e patrazuar, sheshin! Të ishe artist i vërtetë do të thoshte të bëje vepra si kjo që vendoseshin mu në mes të sheshit kryesor të qytetit dhe që i shihnin përditë, të gjithë. Mos isha nxituar që u thosha të tjerëve se doja të bëhesha piktor? E kush i shihte pikturat në Galeri? Aty, më të shumtën e kohës, isha vetëm unë dhe roja që banonte përballë! Aty për aty vendosa të bëhesha skulptor dhe t’ia falja një shokut tim të ngushtë, që merrej me poezi, akuarelet dhe lapsat me ngjyra. Galeria dhe Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve u harruan dhe prej asaj dite, përditë, me t’u kthyer nga shkolla e mbaja vrapin te monumenti i Skënderbeut, i kënaqur që askush nuk mund të më ndalonte ta shihja kur të doja, sa të doja.
[1] Bëhet fjalë për tre autorët e monumentit: Odise Paskali, Janaq Paço dhe Andrea Mano. Me shumë gjasa personi me të cilin bisedonte Enveri ka qenë Odhise Paskali.