Bisedoi Andreas Dushi
A.D: Z. Leka, si një njeri i një tjetër fushe të artit, ku kryesisht nata është streha nën të cilën punoj, më bën kureshtar të di si është një ditë juaja pune, pasi ajo çka bëni ka nevojë për shumë elementë, ku ndër më kryesorët është drita. Pra, si është një ditë e juaja në tërësi dhe sa vend zë piktura në të?
G.L: Je kureshtar për ditën, pasi ti natën e njeh mirë, sikurse duket dhe ke një lidhje ombelikale me të! Mendoj se akti i krijimit në esencë është i njëjtë dhe nuk varet shumë nga dita e nata. Piktori e ka të domosdoshme dritën. Kërkon që drita e ditës ta mbushë mirë studion, pasi punon me ngjyrën dhe ngjyra është tekanjoze e nuk të jepet e tëra nëse nuk e ndjell me dritën. Edhe në rastin kur përdor dritën artificiale, piktorët profesionistë, gjithmonë përpiqen t’i afrohen dritës së diellit. Nëse drita nuk është si ajo e ditës, por e ngrohtë dhe e ftohtë, ngjyra e transformon fytyrën e saj. Mos harro, që ngjyra është fantazmë në esencën e saj dhe nuk është identike me atë në tubetin e piktorit. Ajo e manifeston veten e saj të vërtetë, kur asnjë ngjyrë e spektrit mos të jetë prepotente. Në atë çast ngjyra në telajo është e “vërtetë”. Shpesh, ndodh që “puna e natës bëhet gazi i ditës”. Drita e natës i jep shkak ngjyrës të manifestojë në mëngjes fytyrën e vërtetë të saj.
Unë punoj ditën. Punoj që në mëngjesin e parë. Më ndodh një tërheqje magnetike nga drita dhe për fat, kam në studio një dritare shumë të madhe. Kur hap derën, e gjithë dhoma është e mbushur me një ndriçim mëngjesi difuz dhe kjo më jep gëzim e më shtyn të filloj pa vonesë punën. Nata jote, për mua, është koha që më parë, para pandemisë më çonte në teatër, kinema, opera e aktivitete të tjera. Tani në darkë, rri më shumë me familjen dhe ndërtoj projektet afatshkurtra e afatgjata ndërkohë që ti shkruan.
Për kuriozitet, unë kam lindur më 11 tetor 1953. Kam lindur të dielën, që është dita e diellit dhe në orën 7.00 të mëngjesit, kur dielli ndriste, por nuk ngrohte, sipas të thënave të nënës sime. Kjo më bën të mendoj se unë kam një lidhje ekologjike me diellin, dritën, ditën edhe pse piktura ime shkon drejt tonaliteteve të errëta. Siç duket, pikturoj errësirën e natës, komplementaren time.
A.D: Në ç’mënyrë brenda jush ndodh procesi i ndërlidhjes së pikturave drejt një ekspozite? A mendoni paraprakisht temën e ekspozitës dhe mandej pikturoni sipas saj, apo kur realizoni një sërë pikturash që i bashkon diçka, vendosni se ka ardhur momenti t’i ekspozoni nën një titull, temë apo subjekt?
G.L: Të gjitha mundësitë janë të vërteta. Ndodh, sikurse te muzika “me program” e “pa program”. Përsëri muzikë luhet. Në fillimet e mia, bëja ekspozita me miqtë e mi. Ishin ekspozita të kualitetit të lartë. Ishte një kohë pas viteve ‘90, ku kishim nevojë për njëri-tjetrin. Ushqenim njëri-tjetrin. Kjo vinte edhe për refleks të ekspozitave në grup, para viteve ‘90, që bëheshin çdo fundvit. Më pas, çdokush nga ne ndoqi rrugën e tij dhe dalëngadalë, secili ndërtoi ekspozita vetjake. E para ekspozitë e imja vetjake, me 145 vizatime, pastele e akuarele, u çel në vitin 1992. Nuk kishte një temë të caktuar, por ishte rezultat i punës së tre viteve. Prandaj e quajta “GAZMEND LEKA 1992”. Pas shumë kohësh, ndërtova një tjetër personale, “NOSTRADAMUS” e më pas, krahas ekspozitave në grup, ndërtova cikle të njëpasnjëshme ekspozitash, me tituj të dedikuar si, “BLACK BOX”, “IKARUS”, “SIMBOLON”, “MOLLA”, “NATURA MORTA”, “TASO”. “LUTJA”, “DHOMA E HAPAVE TË HUMBURA”, “NOE” e së fundmi “KALOI NJË GRUA”. Këto ekspozita kishin një temë qendrore. Është e rëndësishme, sepse më jepej mundësia të skanoja veten në thellësi, pa mbetje. Këto dy lloje ekspozitash kanë huqet e veta. Nëse ekspozita “pa program” është e lirë dhe më elokuente, kjo e dyta, më detyron të mos e tradhtoj frazën që kam ndërtuar dhe nëse një nga pikturat ulëret më shumë se ç’duhet, e sakrifikoj për të mos e dëmtuar korpusin.
A.D: Ndonëse nuk i besoj një arti misionar, ju personalisht a synoni me ekspozitat tuaja t’i përçoni mesazhe shoqërisë?
G.L: Mesazhe?!!! Piktura është mesazh në vetvete. Ka një moment që ajo është e pavarur e nuk më bindet. Publiku, nëse e shijon deri në fund pikturën time, është infektuar pa dashje me “mesazhin” tim. Te shijosh pikturën më vlera, nëse i ka, është njësoj sikur të ulesh gjatë mbi një pllakë mermeri. Ti nuk ndjen gjë fillimisht, por disa momente më pas, kur je larguar prej saj, ti teshtin. Unë me pikturën time, nuk e kam fare qëllim të edukoj e të kulturoj njerëzit, por dëshiroj t’i provokoj ata, të më shohin thellë-thellë e të rezonojnë me shpirtin tim, pasi të gjithë në thelb jemi njëlloj.
A.D: Së fundmi, në galerinë FAB keni çelur ekspozitën Kaloi një grua. Çfarë është kjo ekspozitë për ju?
G.L: Kjo ekspozitë, në fund të fundit, është ekspozita më e fundit imja. Është frymëmarrja e fundit dhe e thellë. Kurdoherë që kryej një cikël dhe çel një ekspozitë, mendoj se kam bërë atë që doja të bëja, pa mbetje, por sapo e ngre në muret e galerisë, i them vetes nën zë, se ka një mbetje e këtë mbetje do ta rimarr në ekspozitën tjetër. Më ndodh çdo herë. Ndoshta, ky është zemreku që kurdiset çdo vit.
A.D: Janë pesëmbëdhjetë tablo në vaj dhe trembëdhjetë vizatime të ekspozuara, ku në të gjitha syresh gjendet gruaja. Mbi secilën prej tyre ndjehet prania e tisit të hollë përmes të cilit shihet dhe shijohet një bukuri natyrore, e pangatërruar me asgjë. Ka ndonjë simbolikë të fshehtë, qoftë në numër, ashtu edhe në motivin përbashkues?
G.L: Nuk ka simbolikë të fshehtë! As numër mistik nuk ka! Femra në vetvete është një figurë simbolike, e ne meshkujt nuk mbërrimë dot në thelbin e saj. Në kohët, kur koha nuk mbahet mend, femra ishte e dyta në radhë që erdhi në botë, sipas të vërtetës arketipale. Erdhi si shoqe e më pas si grua. U krijua sterile e më pas u mësua të vetëmjaftohej me mashkullin, nëpërmjet një manipulimi genetik. Ajo mori një kuptim të thellë, të vërtetë e simbolik, kur u bë grua. Në pikturë, sigurisht që nuk bëj traktat filozofik, por shijoj misterin e qenësisë së saj. Personazhet e mi kanë një harmoni në pikprerjen e feminilitetit dhe mëmësisë. Janë të rënda. Janë tokë. Janë Pjellore. Janë Musht. U përpoqa të krijoja jo Afërditën qiellore, por atë tokësorë. Bëra Afërditën primitive, arketipale. U përpoqa të bëja esencën e saj e jo dukjen. Nuk bëra Barbi e vajza pasarele të trukuara, por ato që shohim e takojmë përditë në rrugë, supermarket, kafene, etj.. Bëra zërin e tyre të vërtetë e të paimpostuar. Të gjithë librat e historisë së artit, hapen me një terrakotë të vockël, të titulluar “Venusi Primitiv”. Atë bëra unë këtë herë, Venusin primitiv të shekullit XXI.
A.D: Gruaja, veshur me lakuriqësinë e saj… Një temë e guximshme, jo përsa i përket kontekstit historik të artit: prania e saj ka kohë që shihet dhe shijohet, por një konteksti të sistemit tonë artistik. Thënë më ndryshe, pas viteve ’90 me liberalizimin e artit, të tilla tablo, apo edhe shpërfaqje të ngjashme në letërsi a kinematografi i përngjanin vulgarizimit të diçkaje kaq të dëlirë, hyjnore. Ajo që më bëri përshtypje në ekspozitën tuaj është pikërisht zëri narrativ që i tregon të tilla tablotë, pra të dëlira dhe hyjnore, pa farë vulgarizimi. Por gjithsesi, si profesor dhe njohës i mirë i artit, kur mendoni se receptuesi shqiptar ka filluar të jetë i gatshëm, zhveshur prej çdo paragjykimi e gjykimi, për ta mirëpritur veç me shijen estetike një art të tillë?
G.L: Pse vetëm publiku shqiptar?! Edhe ne artistët mezi afrohemi tek Nudo dhe kemi arsye të thella, pasi midis artistit shqiptar dhe modelit nudo, është prerë shumë kohë më parë kordoni ombelikal. Mendoj, se ne sot korrim atë që kemi mbjellë në rini, kur studionim në bankat e shkollave artistike. Në vitet ‘70, në shkollë u ndalua nudo si një “objekt” studimi. Nuk përputhej me moralin e kohës dhe na i zëvendësuan me gjimnastet dhe vajzat plazhiste. Më pas, portat u shqyen e në shkollë hynë me të drejtën e tyre, punëtoret, mjelëset, kooperativistet, zboristet e kjo vazhdoi deri në fund të shkollës së lartë. Pasi dolëm nga shkolla, u gjendëm pa studio dhe nën presionin e opinionit, që nudon e konsideronin “amoralitet”. Kështu u rrokullisën vitet, e nudot u zhdukën nga piktura shqiptare. Ishte asfiksi e madhe. Sot është ndryshe. Publiku e percepton veprën e artit, ku nudo është kryefjalë dhe e dallon “shapin nga sheqeri”. Ai është shumë selektiv edhe pse shpesh dëgjoj të akuzohet se është i paformuar. Nuk është e vërtetë!
A.D: E treguar në tablotë e kësaj ekspozite, gruaja është ashtu sikurse shpesh synon të mos jetë: e kolme, e zhveshur, pa asnjë truk në fytyrë, herë pas here e rrudhur apo me gjinj të rënë. Ajo çka e ngacmon penelin tuaj, ku gjendet brenda kësaj gruaje?
G.L: Të siguroj që personazhet e mi nuk vuajnë nga hipertensioni, diabeti apo ndonjë sëmundje tjetër. Janë të shëndetshme. Ofrohen t’i shfaqen pa komplekse një shoqërie plot komplekse. Rrinë në këmbë apo ulur dhe presin të takohen me dritën që është tjetër personazh në shumë piktura. Drita që hyn nga dritarja, dera apo që zbret nga abazhuri, vjen në tablo si në një takim. Kanë fatin e Danasë. Edhe ajo ishte e zhveshur, e kolme dhe e pa trukuar, por rrotull saj, zhurmojnë vizitorët e Muzeve. Gruaja në pikturë, është paralele me gruan në rrugë, por ka një pikë diku ku priten, ashtu sikurse është jeta dhe arti. Padyshim personazhet e mija janë epifania e nënndërgjegjes sime të fshehur thellë.
A.D: Në çfarë mënyrë zbërthehet gruaja, apo cilido motiv tjetër i pikturave tuaja, për të arritur pikërisht në këtë substancë thelbësore ku fillon mbrujtja e artit?
G.L: Nuk kam e kam zbërthyer, por mbërthyer. Kam shkuar drejt thelbit, sepse kam pikturuar qartësisht motivin që qenia ime zgjodhi.
A.D: Qysh nga viti 1982, deri sot keni marrë vlerësime e nderime të ndryshme, brenda e jashtë atdheut. Prandaj, më mirë se ju, nuk besoj se e paraqet njeri lakoren nëpër të cilën ka kaluar arti figurativ shqiptar. Si e shihni ju secilën prej pikave të saj në boshtin koordinativ ku kryqëzohet kronologjia dhe cilësia?
G.L: Është e vërtetë që kam marrë shumë çmime! I shoh aty, në tryezën time dhe me modesti, më duken si relike, ashtu sikurse janë. Kam qenë shpesh në garë me të tjerë dhe kam fituar vendin e parë. Ndihem i përkëdhelur, sepse e kuptoj që më kanë veçuar e vlerësuar, ndërkohë që çdo gjë është relative. Gjithmonë e kam deklaruar se në art çmimet nuk janë të plotfuqishme si në sport, ku sot, mund të masësh garën e atletit në të qindtën e sekondës. Aty ka kuptim radhitja, ndërsa në art, mendoj se nuk duhet të ekzistojnë. Këtu funksionon teoria e gabimit, por gabimi është aq i madh e subjektiv, sa behët herë-herë edhe “vrastar” për humbësit. Ndoshta duhet gjetur një mekanizëm tjetër stimulues. Edhe pse mendoj në këtë mënyrë, nuk kundërshtoj kur më veçojnë me çmim, por thellësisht e di të vërtetën dhe nuk e deformoj qenien time. Thjeshtë e pengoj të ndodhi.
A.D: Po sot, a ka një kritikë të mirëfilltë të pikturës? Sigurisht, kjo është ekspozita juaj e disatë personale: A keni lexuar, qoftë për Kaloi një grua, qoftë për pararendëset kritika të mirëfillta, bazuar në teori estetike të cilat e orientojnë publikun drejt një zbërthimi sa më të plotë të tablove?
G.L: Jo, nuk ka dhe mirë është që nuk ka. Përsa i përket publikut, ai orientohet vetë. Ndodh si në kishë, ku prifti tenton të të lidhë me Zotin dhe të heq të drejtën ta takosh vetë. Po tregohem disi i ashpër, por kritikët nuk i kam parë si një domosdoshmëri, por si një alternativë. Sot, tek ne ka historianë të artit, që sistemojnë nektarin, sikurse Thimi Mitko dikur dhe krijojnë një platformë shkëmbore ku më vonë mund të vendosin këmbët analistët dhe studiuesit e artit. Jeta na ka treguar se kritika shpesh ka gabuar dhe është bërë vrastare. Ku ishin kritikët ndërkohë që Van Gogu quhej i çmendur e kapej me gurë nga çunat e lagjes?!!! Pa u zgjatur, rastet janë pa fund. Më pëlqen më shumë një lidhje e drejtpërdrejtë me publikun, ndërmjet gazetarëve të medias së shkruar e vizive, të cilët me thjeshtësi zëvendësojnë këtë vend të munguar.
A.D: Sipas mendimit tuaj, a ekziston një lidhje mes arteve të ndryshme: pikturë, letërsi, teatër? Nëse po, cila është ajo?
G.L: Është e dukshme dhe prepotente lidhja mes arteve. Thelbi i krijimit është i njëjtë, ndërsa shfaqjet të ndryshme, ashtu si edhe shqisat tona. Veshi kërkon tingujt e muzikës, syri ngjyrat e pikturës, duart prekjen e kërcimtarit, hunda nuhatjen e parfumit etj.. Tek qenia përplaset piktura, letërsia, teatri, muzika dhe vetë qenia është pika fokale. Bërthama e krijimit është e padukshme, sepse fshihet sikurse themelet e një pallati apo rrënjët e një peme, por janë ato që e mbajnë pallatin e pemën. Ne, me profesionet tona mbushim boshllëkun, hiçin, që është i njëjtë si në barkun e një qypi ashtu edhe në barkun e Hapësirës. Esenca është boshllëku, ndërsa muret janë ngjyrat, notat muzikore e germat e librit.
A.D: Si profesor, a e shihni shpresëplotë të ardhmen e artit figurativ në Shqipëri?
G.L: Arti nuk është me shpresë e as pa shpresë. Ai jeton. Arti është një organizëm më vete dhe ka jetën e tij. Ai mbillet edhe në sistemet më të egra që tentojnë ta bëjnë atë servile të pushtetit, por ai ia ka dale, pasi ka esencë vertikale.
