Klotilde Armenta, që është një nga personazhet e romanit tim “Kronikë e një vrasje të paralajmëruar”, në një pjesë të librit thërret papritur: “O perëndia ime! Sa të vetmuara jemi ne gratë në këtë botë!”
Rosana Rosanda, një nga qeniet njerëzore më inteligjente që kam njohur, në një intervistë për shtypin, më pyeti se si kisha arritur unë në një konkluzion të tillë. “Nga e di ti këtë?” qe pyetja e saj konkrete. Asnjë gazetar nuk më ka vënë aq shumë në mendime, për sjelljen e njërit prej personazheve të mi. Mbi të gjitha, askush si ajo, në këtë rast, nuk më ka detyruar të mendoj aq seriozisht për rolin e grave në librat e mi – dhe njëherësh edhe në jetën time – gjë kjo për të cilën shumë kritikë kanë folur e shkruar, jo vetëm më tepër nga sa duhet, por edhe më shumë nga sa dinë.
Personazhi i Klotilde Armentas, që nuk ka ekzistuar në realitet, ishte tërësisht fryt i imagjinatës sime. E bëra këtë, sepse më mungonte një kundërpeshë për Pura Vikarion, nënën e protagonistes kryesore. Karakterin e Klotilde Armentas unë e ndërtova pak nga pak, gjatë procesit krijues, në përshtatje me dredhat e papritura të dramës që po ndodhte. Intuita më thoshte se krimi nuk mund të ndalohej, sepse realisht, në jetë, nuk ekzistonte një grua si ajo, por në ndonjë moment u përpoqa që, të paktën, ta ndaloja krimin në librin tim. Megjithatë, në çdo hap më shkonte mendja se e vetmja gjë që ajo mund të bënte për ta prapsur kryerjen e krimit, ishte të kërkonte ndihmën e dikujt tjetër. Dhe thuajse gjithmonë këta “të tjerë” ishin burra. Ishte ky një realitet jo vetëm brenda imagjinatës sime krijuese, por edhe në kushtet sociale të vetë popullit. Në kulmin e dramës, unë arrita të zbuloj, – dhe sytë m’u errën nga ky ndriçim i së vërtetës, – se pikërisht brenda këtyre kushteve zinin fill rrënjët e pafuqishmërisë së Klotilde Armentas për të parandaluar krimin. Atëherë ajo thirri: “O perëndia ime! Sa të vetmuara jemi ne gratë në këtë botë!”. Nuk e thashë unë, e tha ajo, megjithëse qe diçka e vështirë për t’u kuptuar nga ndonjë tjetër, që nuk është shkrimtar. E pra, besoj se unë dhe ajo e zbuluam njëherësh këtë të vërtetë. Dhe sapo e zbuluam, kuptuam se ishte një gjë që e dinim prej kohësh, por nuk kishim arritur ta shpjegonim. Ishte kjo përgjigja që i dhashë gazetares për intervistën.
Një nga lexuesit e parë të romanit më ka thënë: “Kjo nuk është gjë tjetër përveçse një punë e fëlliqur e grave”. Një tjetër u përpoq të më mbushte mendjen se romani im kishte një dramë të të rinjve, meqë asnjë prej protagonistëve nuk ishte më shumë se njëzet e pesë vjeç. Dhe ky lexues besonte se kishte kuptuar që libri ishte një provë se praagjykimet e të rriturve përcaktonin rrjedhën e tragjedisë. Në çdo rast, unë kisha bindjen se ishte pjesëmarrja e grave ajo që vendoste zhvillimin e ngjarjeve. Personazhi që komandonte dramën, që nga skutat e errëta, ishte Pura Vikario, nëna e Anhelës – gjë që nuk ka ndodhur, sigurisht, në realitet – dhe nuk besoj se këtë e bënte nga ndonjë shtysë qiellore, por sepse mendonte që familja nuk ishte në gjendje të përballonte përzënien shoqërore, nëse djemtë e saj nuk do ta lanin turpin me gjak. Anhela Vikario e zbuloi këtë të vërtetë shumë më vonë, në hotelin e portit të Rioaçës, kur u kthye të shikonte burrin që e braktisi. Atëherë ajo kuptoi që e dashuronte ende e mbi gjithçka, por njëkohësisht kuptoi se nëna ishte përgjegjëse e vetme e fatkeqësisë. Dhe e pa nënën e saj ashtu siç ishte: “Një grua e mjerë, e përkushtuar ndaj kultit të ceneve të veta”. Në çdo rast, sipas pikëpamjes sime, ajo që zbulon më qartë padrejtësinë dhe tërë mjerimin e asaj shoqërie, ishte fakti që gruaja më e lirë në roman, dhe në realitet e vetmja grua e lirë, ishte Maria Alehandrina Servantes, një putanë e madhe.
Aspekt tjetër që i interesonte gazetares ishte përzierja e fatalitetit me dramën. Në të vërtetë, asnjëherë nuk më ka interesuar rastësia si faktor përcaktues. Ajo që duket si rastësi në romanin “Kronikë e një vrasjeje të paralajmëruar” nuk është tjetër veçse një element mekanik i të treguarit të ngjarjeve. Po ashtu si edhe te “Edipi mbret” i Sofokliut – megjithëse duket e çuditshme në një tragjedi greke – thelbi i së cilës nuk është fataliteti apo rastësia e bëmave, por vetë drama e njeriut, në kërkim të fatit dhe të identitetit të tij.
Në romanin tim përpjekja kryesore ka qenë zbulimi dhe njohja e asaj serie të pafundme të koincidencave të vogla e të lidhura si në një vargua, të cilat brënda një shoqërie si e jona, bënë të mundur kryerjen e një krimi të tillë absurd. Gjithçka ishte e evitueshme. E pra ishte kondicioni shoqëror, mënyra e jetesës, ajo që duhej ndaluar dhe shmangur e jo “fatumi”. Rosana Rosanda jo vetëm që ishte në një mendje me mua, por, në të njëjtën kohë, ajo deshifroi edhe enigmën shqetësuese: “Kjo nuk është drama e fatalitetit, – më tha, – por drama e përgjegjësisë. Akoma më tej: drama e përgjegjësisë kolektive. Unë besoj, gjithashtu, se romani, arrin ta çmitizojë fatalitetin dhe tregon se ne vetë jemi të vetmit zotër të fatit tonë”.
E gjithë kjo më duket edhe më e spikatur, sa herë që kujtoj atë ditë fatkeqe, kur ngjarja ndodhi në realitet. Unë nuk isha dëshmitar në ngjarje, por e njihja shumë mirë vendin, i njihja shumë mirë pjesëmarrësit. Kujtoj se, kur mora vesh lajmin dhe të gjitha hollësitë e tij, u tërbova nga zemërimi sepse, sa herë i kthehesha e i rikthehesha ngjarjes, çdo gjë më dukej e shmangshme.
Qysh atëherë, te të gjithë dëshmitarët, të cilët i kam pyetur vite me radhë se si ndodhi që ata vetë nuk mundën ta ndalojnë krimin, kam parë gjithnjë të njëjtën dëshirë për të justifikuar çdo veprim të vetin në atë ditë krimi. Aq e vërtetë është kjo, saqë unë përherë kam besuar se në këtë dëshirë të tyre dukej hapur ndjenja e sigurt e fajit. Unë besoj se ajo që i paralizoi të gjithë, ishte mendësia e vetëdijshme ose e pavetëdijshme se ai krim ritual ishte një akt i kërkuar nga vetë shoqëria.
Rrethanat në të cilat Bojardo San Romani u martua përsëri me gruan e përzënë nuk ishin të njëjta si në libër. Duhet të pranoj se, në këtë rast, realiteti ishte më domethënës. Gjithçka erdhi si një thashethemnajë që qarkulloi mes dëshmitarëve të ngjarjes. Sipas kësaj pëshpërime që u përhap, burri kishte bërë të gjitha llojet e përpjekjeve që të rikthehej te gruaja e përzënë, por ajo nuk deshi ta pranonte. Pa dyshim, koha nuk kishte kaluar me të njejtën shpejtësi e me të njejtin intensitet për të dhe burrin e saj. Por ajo që më interesoi atëherë ishte se përpjekja e pajtimit, e krijuar në pëshpërimat e dëshmitarëve të ngjarjes, u përhap me shpejtësi të madhe midis tyre. Dhe vetë këta e përhapën sikur të qe një gjë e kryer e sikur bashkëshortët e ndarë ditën e dasmës, qenë ribashkuar dhe kështu do të jetonin përgjithnjë e tejet të lumtur. Të gjithë, pra, e ndienin nevojën e këtij ribashkimi, sepse do të ishte si një fund i fajit kolektiv, do t’u dukej se ajo fatkeqësi, për të cilën të tërë ishin fajtorë, do të fshihej fare e përgjithnjë nga kujtesa shoqërore. Por ja që gjithnjë del një plangprishës, funksioni i vetëm i të cilit, në këtë botë, është të kujtojë atë që të tjerët përpiqen ta harrojnë.
Përktheu nga spanjishtja
NAMIK DOKLE
