Nga W. H. Auden
Kafka është mjeshtër i madh, ndoshta më i madhi, i parabolës së mirëfilltë, gjini letrare për të cilën një kritik mund të thotë shumë pak që ia vlen të thuhet. Lexuesi i një romani, ose spektatori i një drame, megjithëse edhe romani dhe drama mund të kenë rëndësi parabolike, përballet me një histori të trilluar, me personazhe, rrethana dhe veprime të cilat megjithëse mund të jenë të ngjashme, nuk janë të njëllojta. Për shembull, në një shfaqje të Makbethit, unë shoh persona të veçantë historic në një tragjedi që e kanë krijuar vetë, mund ta krahasoj Makbethin me veten dhe të hamendësoj se çfarë do të kisha bërë dhe ndjerë në rrethanat e tij, por mbetem spektator i përcaktuar fort nga koha dhe vendi im.
Por unë s’e lexoj dot një parabolë në këtë mënyrë. Megjithëse heroi i një parabole mund të ketë një emër të përshtatshëm (shpesh, mund të quhet thjesht “një njeri” ose “K”) dhe jepet edhe në një mjedis të caktuar historik dhe gjeografik, këto të dhëna janë të parëndësishme për kuptimin e parabolës. Për të zbuluar se çfarë do të thotë, nëse parabola ka ndonjë kuptim, unë duhet të heq dorë nga objektiviteti im dhe ta njëjtësoj veten me atë që lexoj. “Kuptimi” i një parabole është i ndryshëm për çdo lexues, prandah një kritik s’mund të bëjë asgjë për ta “shpjeguar” për të tjerët. Falë njohurive të tij sipërore të historike, artistike, shoqërore, dhe gjuhësore, madje edhe të natyrës njerëzore, një kritik i mirë mund t’i bëjë të tjerët të shohin gjëra në një roman ose në një dramë të cilat sipas tij, lexuesit s’do t’i kishin parë kurrë vetë. Por nëse kritiku përpiqet ta interpretojë një parabolë, thjesht zbulon veten. Do të përshkruaj atë që ai kupton tek parabola, s’ka dhe s’mund të ketë asnjë ide për çfarë kuptojnë të tjerët.
Ndonjëherë në jetën reale dikush takon një personazh dhe mendon, “Ky njeri sikur ka dalë bash nga një vepër e Shekspirit ose Dikensit”, por askush s’ka takuar kurrë një personazh të Kafkës. Nga ana tjetër, dikush mund të ketë përvoja të cilat i njeh si Kafkiane, ndërsa s’do ta quante kurrë një përvojë Dikensiniane apo Shekspiriane. Gjatë luftës, kalova një ditë të gjatë dhe të lodhshme në Pentagon. Mbarova punë dhe nxitova nëpër korridoret e gjata me dëshirën e zjarrtë për të shkuar në shtëpi dhe mbërrita në një rrethrrotullim ku rrinte një roje. “Ku po shkon?” – më pyeti roja. “Po përpiqem të dal”, – u përgjigja. “Ke dalur”, – tha ai. Për një çast u ndjeva si të isha K.
Në rastin e romancierit apo dramaturgut të zakonshëm, njohja e jetës dhe personazhit të tij nuk ndihmon gati aspak për ta kuptuar veprën e tij, por në rastin e një shkrimtari të parabolave si Kafka, besoj se informacioni biografik është ndihmë e madhe, të paktën në një mënyrë negative, për të të penguar të bësh lexime të rreme. (Leximet “e vërteta” janë gjithmonë të shumta.)
Në botimin e ri të biografisë së Maks Brodit, ai përshkruan romanin e një shkrimtareje çeke, Bozena Nemcova (1820-1862), e quajtur Gjyshja. Ngjarjet zhvillohen në një fshat në Riesengebirge ku lartohet një kështjellë. Fshatarët flasin çekisht, banorët e kështjellës gjermanisht. Dukesha që zotëron kështjellën është e sjellshme dhe e mirë, por ajo shpesh mungon sepse largohet në udhëtime dhe midis saj dhe fshatarëve vepron një mori shërbëtorësh të pafytyrë dhe zyrtarë egoist dhe të pandershëm, kështu që Dukesha s’e ka idenë se çfarë po ndodh në të vërtetë në fshat. Më në fund heroina e historisë arrin t’i kalojë pengesat e ndryshme për të fituar të drejtën e një takimi me dukeshën, së cilës ajo i thotë të vërtetën dhe gjithçka përfundon me fund të lumtur.
Informacion se zyrtarët e kështjellës në Nemcova-s jepen hapur si të këqij, është shumë i dobishëm sepse nënkupton se ata kritikë që kanë menduar për banorët e kështjellës së Kafkës se janë agjentë të Hirit Hyjnor kanë gabuar dhe se leximi i Erich Heller-it është në thelb i saktë.
Kështjella e romanit të Kafkës është, si të thuash, garnizoni tejet i fortifikuar i një kompanie demonësh gnostikë, që ruajnë me sukses një pozicion të përparuar kundrejt manovrave të një shpirti të padurueshëm. Nuk kam njohuri për ndonjë ide të mundshme të hyjnores që mund të përligjë ata interpretues që shohin tek kështjella vendbanimin e “ligjit dhe hirit hyjnor”. Nëpunësit e saj, në mos qofshin të ligj, janë krejt mënjanës (indiferentë) ndaj të mirës. As në dekretet dhe as në aktivitetet e tyre s’gjen asnjë gjurmë dashurie, mëshire, bamirësie ose madhështie. Me ftohtësinë e tyre të akullt ata nuk frymëzojnë admirim, por frikë dhe neveri.
Doktor Brodi boton për herë të parë një thashethem i cili, nëse është i vërtetë, mund të ketë ndodhur më shumë në një histori të Kafkës sesa në jetën e tij. Domethënë, pa dijeninë e tij, Kafka ishte babai i një djali i cili vdiq në 1921, në moshën shtatë vjeçare. Historia s’mund të verifikohet pasi nëna u arrestua nga gjermanët në 1944 dhe nuk u dëgjua më kurrë për të.
Ndërsa Gjyqi dhe Kështjella janë vepra të shquara, vepra më e mirë e Kafkës, mendoj se mund të gjendet në vëllimin Muri i madh kinez, e gjitha e shkruar gjatë gjashtë viteve të fundit të jetës së tij. Bota që portretizon vijon të jetë bota e librave të mëparshëm por toni është më i lehtë. Ndjenja e ankthit dhe dëshpërimit të tmerrshëm që i bën historitë si Kolonia ndëshkimore gati të padurueshme, është zhdukur. Ekzistenca mund të jetë kaq e vështirë dhe zhgënjyese si kurrë më parë, por personazhet përballen me rrethanat më me humor.
Tek historia tipike mund të thuhet se ai merr formulën e kërkimit heroik dhe e kthen përmbys. Në kërkimin tradicional, qëllimi – një princeshë, burimi i jetës, etj, është i njohur për heroin para se të fillojë. Ky qëllim është shumë i largët dhe ai zakonisht s’e di paraprakisht as rrugën dhe as rreziqet që e presin, por janë qenie të tjera që i njohin të dyja dhe e udhëzojnë dhe paralajmërojnë me përpikëri. Për më tepër dihet botërisht se ai ka dëshirën e madhe për ta përmbushur qëllimin e tij. Të gjithë do të donin ta arrinin, por mund të arrihet vetëm nga Heroi i Paracaktuar. Kur tre vëllezërit përpiqen ta provojnë me radhë, dy të parët dështojnë për shkak të arrogancës dhe mendjemadhësisë, ndërsa më i vogli ia del, falë përulësisë dhe mirësisë së zemrës. Por më i riu, ashtu si dy më të mëdhenjtë në moshë, është gjithnjë i sigurt se do të ketë sukses.
Nga ana tjetër, në një histori tipike të Kafkës, qëllimi është i veçantë për vetë heroin: ai nuk ka konkurrentë. Disa qenie me të cilat takohet rreken ta ndihmojnë, por më shumë janë pengesë, shumica janë mënjanës dhe asnjëri prej tyre s’e ka idenë më të vogël të rrugës. Siç thotë një nga aforizmat: “Ka një qëllim, por s’ka asnjë mënyrë, ajo që ne e quajmë mënyrë thjesht është e pasigurt”. Larg nga të qenët i sigurt për suksesin, heroi i Kafkës është i bindur që nga fillimi se është i dënuar të dështojë, dhe po ashtu është i dënuar të bëjë përpjekje të jashtëzakonshme dhe të pafundme për ta arritur. Në të vërtetë, ai nuk është një nga të zgjedhurit, por thjesht dëshira për ta arritur qëllimin është një prove që e përndjek si një mallkim i veçantë.
Ndoshta ekziston vetëm një mëkat themelor: padurimi. Për shkak të padurimit ne u dëbuam nga Parajsa, për shkak të padurimit s’mund të kthehemi. Teorikisht, ekziston një mundësi e përsosur e lumturisë; të besosh në elementin e pashkatërrueshëm tek vetja dhe të mos orvatesh ta nxjerrësh. Në të gjitha motërzimet e mëparshme të kërkimit, heroi e di se çfarë duhet të bëjë dhe problemi i vetëm është “A mund ta bëj?” Odiseu e di që s’duhet të dëgjojë këngën e sirenave, një kalorës në kërkim të Kupës së Shenjtë e di që duhet të mbetet i dëlirë, një detektiv e di që duhet të bëjë dallimin midis së vërtetës dhe gënjeshtrës. Por për K-në problemi është “Çfarë duhet të bëj?” Përballë zgjedhjes midis së mirës dhe së keqes, ai as tundohet, as tregohet moskokëçarës, por është i kënaqur me ngazëllimin e dukshëm të ecjes përpara. Është i sigurt se ka shumë rëndësi ajo që po bën, pa e ditur fare se çfarë duhet të jetë. Nëse thjesht hamendësimi i tij është i gabuar, jo vetëm që duhet të vuajë të njëjtat pasoja sikur të kishte zgjedhur gabim, por edhe të ndiejë të njëjtën përgjegjësi. Nëse udhëzimet dhe këshillat që merr i duken absurde ose kundërthënëse, ai s’mund ta interpretojë këtë si dëshmi të ligësisë ose fajit tek të tjerët; ajo mund të jetë po kështu edhe provë e fajit të tij..
Heroi tradicional i kërkimit zotëron virtyt sipëran, i cili shpërfaqet, siç ndodh tek Odiseu, ose është i fshehur, siç ndodh te heroi i përrallës. Në rastin e parë, arritja e suksesshme e kërkimit ia shton lavdinë, në të dytën zbulon se dikush në dukje askushi në të vërtetë është hero i lavdishëm: të bëhesh hero, në kuptimin tradicional, do të thotë të fitosh të drejtën, falë dhuntive të jashtëzakonshme dhe bëmave, për të thënë Unë. Por K është një Unë që nga fillimi, dhe vetëm në këtë fakt, në faktin që ai ekziston, pavarësisht nga ndonjë dhunti apo veprim, këtu qëndron faji i tij.
Nëse K-ja e Gjyqit do të ishte i pafajshëm, ai do të pushonte së qeni K dhe do të bëhej pa emër si dreri në pyll përmes pasqyrës. Tek Kështjella, K, shkronja, dëshiron të bëhet një fjalë, gjeometër, domethënë të fitojë një vete si të gjithë të tjerët, por kjo është pikërisht ajo që s’lejohet të ketë.
Bota e kërkimit tradicional mund të jetë e rrezikshme, por është e hapur: heroi s’mund të niset në çdo drejtim që i pëlqen. Por bota e Kafkës është e mbyllur; megjithëse është pothuajse pa veti ndijore, është një botë tejet fizike. Objektet dhe fytyrat në të mund të jenë të paqarta, por lexuesi e ndjen veten të pushtuar nga prania e tyre mbytëse: mendoj se në asnjë botë tjetër imagjinare, nuk është kaq e rëndë gjithçka. Hedhja e një hapi të vetëm ta shteron forcën. Heroi e ndjen veten të burgosur dhe përpiqet të shpëtojë, por ndoshta burgimi është gjendja e duhur për të cilin ai u krijua, liria do ta shkatërronte.
Heroi rrëfimtar i Strofka për shembull, është një bishë mishngrënëse me gjini të papërcaktuar. Jeton më vete, jo në çift, dhe s’takon kurrë ndonjë pjesëtar tjetër të llojit të vet. Po kështu jeton në gjendje të përhershme frike se mos do të ndiqet dhe sulmohet nga kafshë të tjera – “Armiqtë e mi janë të egër”, thotë – por ne kurrë s’mësojmë se si mund të duken dhe në të vërtetë kurrë nuk hasim në njërin prej tyre. Marrja e vazdhueshme me strofkën ka qenë detyra e jetës. Mbase, kur filloi të gërmonte për herë të parë, ideja e një strofke-fortesë ishte më lozonjare sesa serioze, por sa më e madhe dhe më e mirë bëhet strofka, aq më shumë mundohet ai nga pyetja: “A është e mundur të ndërtohet një strofkë absolutisht e pathyeshme?” Kjo është torturë sepse ai kurrë s’mund të jetë i sigurt se s’ka ndonjë masë paraprake për të cilën s’ka menduar. Gjithashtu strofka për krijimin e së cilës ka kaluar jetën është bërë një gjë e çmuar të cilën duhet ta mbrojë po aq sa do të mbronte veten.
“Një nga planet e parapëlqyera ishte të izoloja Muret Mbrojtëse nga rrethinat, domethënë të kufizoja trashësinë e mureve deri në lartësinë time dhe të lija një hapësirë të lirë me të njëjtën gjerësi rreth e rrotull… Gjithmonë e kisha përfytyruar këtë hapësirë të lirë, dhe jo pa arsye si fantazmën më të bukur të imagjinueshme. Çfarë gëzimi të mbështeteshe në murin e jashtëm të rrumbullakët, të ngriheshe lart, të rrëshqisje përsëri poshtë, të të merrte malli për hapat e tu dhe ta gjeje veten në token e palëkundshme dhe të luaje gjitha këto lojëra në kuptimin e mirëfilltë mbi Muret Mbrojtëse dhe jo brenda tij; t’i shmangie Muret Mbrojtëse, t’i hiqje sytë nga ato sa herë të doje, dhe ta shtyje gëzimin për ta parë për më vonë por sidoqoftë s’jetoja dot pa të, pa e mbajtur në kuptimin e mirëfilltë midis kthetrave…”
Ai fillon të pyes veten se që ta mbrojë, a mos do të ishte më mirë të fshihej në shkurret pranë hyrjes së saj dhe të mbante nën vëzhgim. Mendon mundësinë e marrjes së ndihmës nga dikush tjetër për të ndarë detyrën e vëzhgimit, por vendos të heq dorë nga kjo ide.
“… a s’do të kërkonte ai një shërbim të ndërsjelltë nga unë; a s’ do të shfaqte të paktën dëshirën ta shihte strofkën? Kjo do të thotë të lë dikë të hyj lirisht në strofkën time, do të ishte jashtëzakonisht e dhimbshme për mua. E ndërtova për vete, jo për vizitorët dhe mendoj se nuk do ta lejoja kurrësesi… Thjesht s’mundesha, sepse ose duhet ta lejoja të hynte i pari, gjë e cila është thjesht e paimagjinueshme, ose duhet hyjmë të dy në të njëjtën kohë, në këtë rast përparësia që hamendësohet të kem prej tij, ajo e mbajtjes nën vëzhgim, do të zhdukej. Dhe çfarë besimi mund të kem në të vërtetë tek ai? … Është deri diku e lehtë t’i besosh dikujt nëse je duke e mbikëqyrur ose së paku mund ta mbikëqyrësh, ndoshta është e mundur t’i besosh dikujt në largësi; por t’i besosh dikujt plotësisht kur je brenda strofkës, domethënë në një botë tjetër, kjo, më duket se është e pamundur.
Një mëngjes zgjohet nga një zhurmë e dobët fishkëllime të cilën nuk arrin ta njëjtësojë (identifikojë) apo t’i përcaktoj vendndodhjen. Mund të ishte thjesht era, por mund të ishte ndonjë armik. Tani e tutje, ai është në kthetrat e një ankthi histerik. A e di kjo kafshë e çuditshme, nëse është kafshë, për ekzistencën e tij dhe, nëse po, çfarë di? Historia mbaron pa zgjidhje. Edëin Muir-i ka sugjeruar që historia do të kishte përfunduar me shfaqjen e armikut të padukshëm, të cilit heroi do t’i nënshtrohej. Jam dyshues për këtë. E gjithë çështja e parabolës duket se është që lexuesi s’duhet ta dijë nëse frika subjektive e rrëfimtarit është e përligjur në mënyrë objektive.
Sa më shumë që admirojmë shkrimet e Kafkës, aq më seriozisht duhet të reflektojmë mbi udhëzimet e tij përfundimtare që ato të shkatërrohen. Në fillim tundohesh të shohësh tek kjo kërkesë një krenari fantastike shpirtërore, sikur të kishte thënë me vete: “Që të jetë e denjë për mua, gjithçka që shkruaj duhet të jetë absolutisht e përsosur. Por asnjë shkrim, sado i shkëlqyer, s’mund të jetë i përsosur. Prandaj, le të shkatërrohet ajo që kam shkruar sepse s’është e denjë për mua”. Por gjithçka që Dr. Brodi dhe miqtë e tjerë na tregojnë për Kafkën si person e bën të duket marrëzi këtë lloj shpjegimi.
Duket qartë se Kafka s’mendonte se ishte një artist në kuptimin tradicional, domethënë një qenie e përkushtuar ndaj një funksioni të veçantë, ekzistenca personale e të cilit është e rastësishme kundrejt krijimeve artistike. Nëse ka pasur ndonjëherë një njeri, për të cilin mund të thuhet se ishte “i uritur dhe i etur për drejtësi”, ai ishte Kafka. Ndoshta në fund e pa atë që kishte shkruar si një mjet personal që kishte përdorur gjatë kërkimit të tij për Zotin. Sipas Kafkës “Të shkruarit është një formë lutjeje, dhe asnjë person lutjet e të cilit janë të vërteta, s’dëshiron që ato të dëgjohen nga një palë e tretë”. Në një fragment tjetër, ai tregon pse shkruan kështu: “Të shkruarit deri diku është si të rregullosh një tryezë me përpikëri të torturuese teknike dhe metodike, dhe në të njëjtën kohë të mos bësh asgjë, por jo në mënyrë të tillë që njerëzit të mund të thonë: “Rregullimi i një një tryezë s’është asgjë për të”, por se “rregullimi i një tryeze është vërtet rregullim tryeze, por në të njëjtën kohë s’është asgjë për të” ndërkohë që sigurisht procesi i rregullimit do të kishte qenë edhe më i guximshëm, edhe më i sigurt, edhe më i vërtetë dhe po të doni, edhe më i pakuptimtë”.
Por cilatdo qofshin arsyet, ngurrimi i Kafkës për të botuar veprën duhet të paktën ta bëjë lexuesin dyshues ndaj mënyrës se si ai vetë e lexon. Kafka mund të jetë një nga ata shkrimtarë që janë të dënuar të lexohen nga publiku i gabuar. Ata lexues tek të cilët efekti i shkrimeve do të ishte më i dobishëm sprapsen dhe ata që magjepsen ndaj efektit të tyre mund të jenë të rrezikshëm, madje edhe të dëmshëm.
Jam i prirur të besoj se Kafkën duhet të lexojë dikush që gëzon shëndet të mirë fizik dhe mendor dhe, si pasojë, tundohet për ta parë çdo kërkim të imët të zemrës si një çrregullim patologjik. Kush e ka të mangët humorin, duhet t’i rrijë larg, sepse nëse analiza e vetes nuk shoqërohet, siç ndodh gjithmonë tek Kafka, me pasion të madh për jetën e mirë, leximi zvetënohet shumë lehtë në një magjepsje narciziste pa bosht pas mëkatit dhe dobësisë së tij.
Askush që reflekton seriozisht për të keqen dhe vuajtjen s’mund ta shmangë zbavitjen si nocion gnostiko-dual të botës fizike si në thelb e keqe dhe disa nga thëniet e Kafkës i afrohen në mënyrë të rrezikshme pranimit të kësaj.
Ekziston vetëm një botë shpirtërore, ajo që quajmë botë fizike në botën shpirtërore është e keqja. Bota fizike nuk është iluzion, por thjesht e keqja e saj e cila, megjithatë, përbën tablonë tonë të botës fizike.
Vetë jeta e Kafkës dhe shkrimet e tij si një e tërë janë provë se ai nuk ishte gnostik në zemër, sepse gnostiku i vërtetë mund të njihet gjithmonë nga disa karakteristika. Ai e sheh veten si pjesëtar të një elite shpirtërore dhe përçmon të gjitha ndjenjat tokësore dhe detyrimet shoqërore. Shpesh, ai i lejon vetes një imoralitet anarkik në jetën seksuale, me arsyetimin se, meqenëse trupi është i pashpëtueshëm, s’mund të ketë gjykim moral për veprimet e tij.
As Kafka, siç e njihte Doktor Brodi, as ndonjë nga heronjtë e tij nuk shfaqin gjurmë të snobizmit shpirtëror dhe as nuk mendojnë për jetën më të lartë që ata kërkojnë në ndonjë sferë të botës tjetër. Dallimi që ata bëjnë midis botës së tyre dhe botës sonë nuk nënkupton që ekzistojnë dy botë të ndryshme, por vetëm se konceptimet tona të realitetit nuk janë konceptimi i vërtetë. Kur deshi që shkrimet e tij të shkatërroheshin, ndoshta Kafka parashikoi natyrën e shumë admiruesve të tij.
Përktheu: Granit Zela
