Ky rrëfim i Fehime Pipës, motër e Muzafer dhe Arshi Pipës, asht botue së pari prej Ernest Koliqit te Shêjzat, n. 1-2, 1961(V). Asht nji tregim autobiografik që përposë vlerave të stilit të shtruet dhe gjuhës skofiare, i shërben lexuesit të sotëm për me njohtë prej s’afërmi “normalitetin” e jetës plot poshtnime dhe vuejtje të atyne që regjimi komunist quente asokohe “reaksionarë”. Për dekada rresht letërsia dhe kinematografia e regjimit, me veprën e tyne rrenimqare, e paraqitën krejtsisht të tjetërsueme figurën e të ashtuquejtunve “anmiq të popullit”, sidomos atë të femnës antikomuniste. Sot, lexuesi, i cili ka mundësi nëse don me u çlirue prej vargonjve të paragjykimeve, ka rasën me arsyetue drejtpërdrejt tue u nisë prej kësaj copëze letrare të intelektuales Fehime Pipa, e cila dëshmon kështu për nji brez të tanë vajzash shqiptare, që edhe pse kishin ra gjallë e ngusht në kalvarin komunist jetuen tue ruejt dinjitetin dhe nderin e tyne familjar dhe personal.
Ardian Ndreca
Dera e oborrit krisi lehtë.
«Mbaroje at kafshatë bukë njiherë!», i tha e ama Netit, që ishte çue ngutshëm. E, tue hapë dritaren, i foli vajzës së ré që kishte ardhë e pritte te praku:
«Tash po vjen! Ti si ke ndjehë?».
Me strajcat ndër duer, Neti e Sadija u nisën. Sa kishte fillue me zbardhë; rrugët ishin të shkreta.
Nji dac i madh, zí si thëngjilli, duel prej ullukut tue ua pré rrugën.
«Shêj se kjo punë nuk ngjatë», tha Neti.
«Në fillim ka me t’ardhë pak vështirë, sa të mësohesh», ja bâni Sadija.
Te furra e Rusit Sadija bleu dy simita, nji për vete e nji për Netin.
«I hamë në fermë», tha, «me pemë bashkë».
Për me shkurtue rrugën, morën shtegun gjatë prronit. Te nji arë kallamoqi Sadija u ndal, këqyri njiherë rrotull, mandej këputi disa karabusha.
«Âsht fermë ktu!», tha tue qeshë me sherrí. «I pjekim ei hamë në pushim të zhegut».
Kaluen prronin e ju kapën nji kodrine. Në maje të saj nji gardh u duel para. Sadija la për tokë strajcën, e u vû me zhgulë nji hû. Barra e krandeve lëshoi nji krismë nën peshën e kambës së saj të mbushun.
«Fermave s’u duhen gardhiqet», tha. «Mbeturinë borgjeze!». E shtoi: «Këndej na bjen ma shkurt».
* * *
Pemishta, nëpër të cilën tash ecshin, ishte mbjellë me tërfojë. Vende vende, bari nën zerdelijat e shkëlzente prej kokrrave të pikueme.
Nji tingull kumbues u ndie larg. Tha Sadija:
«Bash në kohë. Erdhëm».
Kishin ecë plot nji orë e gjysëm. Mes pemëve dukeshin muret e zbardhêmta e të plasarituna të nji shtëpije katundi. Nji kotec ishte brî pusit. Nji katundar i motnuem po ngjitte qetë në qerre.
Dy vajzat u ngjitën nalt nëpër shkallën gurit. Sadija u fut në nji dhomë, që shërbente si zyrë. Neti u pështet për parmakët e çardakut. Vërente prej andej oborrin, në mes të të cilit bânte hije nji mand kalldrun hapun shatorr. M’anë të kotecit nji kumbull gabele sa s’po thehej nën peshën e fryteve. Në tokën e ndragun prej kokrrave të shpërthiquna vëlojshin grêthë e miza. Dy teneqe vojguri flakrojshin më diell te pusi. Nji grue e re katundare mbushte uj. Kërsitte çekerku, tringëllonte kova kah shkapetej për gurët e pusit. Te nji lug druni dy kuaj pijshin uj; njêni prej tyne hingëllonte tue shkundë krifën e lagun. Në shullâ të diellit nji katundare me nji shamí me ojna në krye gërshetonte vargje qepësh dhe i hidhte në nji karrocë dore.
Sadija këtheu mbas pakë.
«Fola me drejtorin», tha. «Ti jé caktue në grupin e Palinës. T’u priftë mbarë!».
Gjeti te shkallët Palinën, brigadieren, e cila e futi në forcë. U nis në punë bashkë me shoqet, pa i vërejtë, me sy t’ulun. Por ato e kundrojshin me kureshtë. Ndigjoi murmuritje, mandej nji të qeshun të lehtë. Dy vajza të reja i këqyrshin kambët. Pau atëherë se vetëm ajo ndër të tjerat kishte këpucët. U ndie keq, dhe bâni me i hjekë. Nji dorë e preku lehtë në shpatulla.
«I hjekë mâ vonë, kur të dalim ndër zagna. Ktu me kët zhur mund të vritesh. Mos shiqo shputat tona qi janë bâ shoje!».
Nji grue jo mâ e ré, e hjekun në fëtyrë e gjatoshe, i flitte.
«Mue më thonë Leze. Ti a jé e bija e doktorit?».
* * *
Ara ku do të punojshin ishte disa minuta larg fermës. Ecshin nëpërmjet të të mbjellunave. Lezja herë herë shkëlitte mbi zagna, për me i bâ vend Netit nëpër hullijat.
Në vendin e punës grupi u shpërndá ndër zagna. Neti vërente si bâjshin shoqet. Zhgulte krenët e qepëve që kishin plasë tokën, dhe i bânte grumbull afër vetes. Nuk ishte vështirë me i zhgulë, por toka e rreshkun të përvëlonte trinat e kâmbëve. Kandrra e rrâjza delshin me dheun e zí që shkrifej. Rrezgu i diellit e terte shpejt tue i dhânë nj bojë kafeje së marrun. Të shpërndame n’arë, gratë dukeshin si arna në nji qilim të vjetër.
Grumbujt e qepëve shkojshin tue u shtu. Neti ndiente djersën kah i shkonte lugut të shpinës. Zhgulte qepë, dhe njehte zagnat. Norma ishte pesëdhetë zagna në ditë.
Në nji ças ju bâ se dikush i rrinte mbrapa. U suell, e sytë i ndeshën në nji burr që e vërente në heshtje. Ishte nji burr i ri, kund nja tridhetë vjeç, zeshkan, i pashëm, me kasketë në krye dhe me çizme në kambë. Rrotullonte në gisht nji zingjir sahati.
«Thashë të njifem me puntoren e re», bâni mbas nji grime. Hodhi nji sy rretherrotull, dhe shtoi:
«Shof se ké ecë mirë. Mâ mirë se ato demelicat atje, qi demek i thonë vedit katundare! Të lumshin duert!».
E mveshi edhe nji herë me shikim, mandej kaloi ndër grupet tjera.
* * *
Neti u mësue shpejt me atë punë. Lëkura i nxihej e i ashpërohej. Lodhej, por lodhja nuk i peshonte kur mbrâmjeve këthente në shtëpi me strajcën deng me pemë dhe zerzavate. I blejshin lirë në fermë, e merrshin sa mundshin me bartë. Kur barra ishte tepër e randë, ajo me Sadijen i përshkojshin me nji shkop, e ashtu i bijshin në shtëpí, për së gjatë pazarit. Te çinari i Hoxhës së Dheut, Sadija ndalej te halla e vet e lente kërtollat. Rradha e Netit ishte te Xhamija Plakë, ku tezja e pritte në krye të rrugicës me kanistër.
Në fillim Netin e mërzitshin shikimet e njerëzve, si me çudi e qortim, tue e pá në shoqní të Sadijet. Dhe kur këtê e gërgitshin haramat, ajo shpejtonte hapat.
Tash i bijshin ndonjiherë rrugës qendrore. Sadija sa s’fluturonte prej shendit.
Në fëminí kishin qênë kojshí. Neti mbante mend kur shkonte në shtëpinë e Sadijes; e ama shpupurishej me i bâ iqram. Shtrohej ku t’ishte shilteja mâ e mirë, mbushej me qymyr tangari, dhe prej fundit t’arkës delte kutija me llokum. Mâ vonë ishin ndá e harrue, secila në punë të vet. Neti me të vetët ishin shpërngulë në kryeqytet, ku kishin jetue për shumë vjetë. Qeverija i kishte përzanë andej. Komiteti Ekzekutiv i Qytetit kishte nxjerrë nji urdhënesë me anë të së cilës familjet reaksjonare të shpërnguluna në kryeqytet detyroheshin me këthye në vendet e para. Urdhënesa kishte kapë edhe familjen e Netit, i ati i së cilës kishte qenë pushkatue.
Nji ditë, tue kërkue punë në zyrën e Punës të Komitetit të Rrethit, Neti kishte ndeshë ball për ball me Sadijen.
«Ti ktu?», e kishte pyetë ajo me çudi. «Si jeni kah shpija?».
Neti ishte përgjegjë:
«Mirë jemi, na që kemi teprue».
«Qofshi vetë!», kishte thanë Sadija me pikllim të dukshëm.
Sadija ishte bâ vajzë e bukur, e gjatë e sylarushe. N’atë kohë ajo ishte ende në Partí, e dashtun dhe e hatrueme prej shokëve, e drashtun dhe e mënime prej të tjerëve.
Por nji ditë, krejt papritun, e kishin pushue prej pune. Nuk dihej sakt përse. Disa thojshin se kishte bâ abuzime, disa të tjerë se kishte bâ gabime të randa politike. Ishte sjellë andej e këndej tue trokitë dyert. Në fund ishte ba punëtore krahu. Gjindja flitshin për tê. Ku i gjente paret me u veshë aq elegant? E kishin pá në shoqëní me burra. Mënyra e të ecunit, të folunit, nuk ishin për vajzë «ehlierze». Gratë i merrshin tash anën; burrat e përshëndetshin me andje, por mbas shpine i zgërdhîheshin. Ajo ecte me hapa të ngadalshëm, shtatin e hjedhun bajrak, me krye nalt, por pa buzqeshë mâ.
I ishte kacavarë Netit me forcë. Nën hijen e saj mendonte me fitue pahin e humbun. Shoqnija me atê do t’a damtonte n’anën politike. Por Sadija nuk nxente mâ kryet për këtê; koha e saj si komuniste kishte prendue. Dalngadalë ajo hynte në rrethin e «zojave», n’atë rreth borgjez të cilin dikur e kishte luftue mbas mënyrës së vet.
* * *
Në fermë kishte ardhë koha e të mbjellunave të dimnit.
Një ditë shiu i bâni gratë me lânë punën e me u strukë në strehën e pullazit të xhamisë së katundit, e cila ishte në mes të nji vorreze.
«Kot nuk i rrafshojnë kto vorre», tha Palina. «Ç’ ishin bâ ktu krenët e qepëve!».
«Krena si kryet tand!» ja priti Sadija.
Shpërtheu gaz. Sadija vazhdoi:
«A ke ç’ndien!? Edhe me të dekun ju del punë!».
Me bisht të synit këqyrte Netin, që kishte ulë kryet e nuk qeshte.
Siellte nëpër duer nji barishte.
«Çka ke në dorë?» pyeti Sadija për me tretë kuvend.
«Nji gjeth bime; emnin shqip nuk ja dij. Ka erë të mirë dhe e përdorin për livandë».
«A për kto gjâna pate mësue ti n’Italí?».
«Jo bash për kto».
«Për çka atëherë?»
Filologjí klasike».
«Çka don me thanë kjo?»
«Jám steteránt acíes ferró mortíque parátae!» tingëlloi zani i hollë i Lezes.
Sadija ja dha gazit, tue mbajtë belin me dorë
«Duket si fall shtrigash!».
Foli Lezja:
«Janë plot dhetë vjetë qysh atëherë! Në banka të maturës! Latinishten na e bânte Profesor Hila. Sa burr i mirë ishte!… I shkreti!».
«Pse?», pyeti Neti.
«E kanë…edhe atê me shokë! Atëherë kur u bâ gjyqi i madh…».
«S’ma kishte marrë mendja kurr se Lezja me dy pare shpirt ka bâ trembëdhetë vjetë shkollë!» i thonte mâ vonë Sadija Netit.
«Po asaj çka i ka ndodhë që âsht me né?».
«I kanë vra burrin. E ka pasë oficer. Nuk ka kend, e i rritë ato dy qyqe vajzash me thojt e duerve».
* * *
Prej Maranajt frynte veri. Punëtoret hukatshin duert e ngarthuna. Toka e bâmë shkamb kërsisste nën kambë: tarnagopi mezi e çante.
Para se me rá, Neti shikonte qiellin. E ishte e gëzueme kur mund të thonte:
«Nesër ka shí; koha do të zbutet».
Nën shí prroni shkulmonte, tue rrotullue teposhtë kaçuba të zhguluna, shkarpa, kutija teneqesh, e tue zgavërrue prroskat. Neti e Sadija ecshin bregut, tue u mbajtë për shkrepa, për rrâjë ferrash. Shiu i lagte der në palc.
Në kuzhinë, ku shkuen me u terë, frymë djerse e avull teshash të varuna në tel afër votre përziheshin me afsh bagëtishë prej ahrit. Në flakadanin e votrës shifeshin gratë tue çveshë kallamoq e tue qirue groshë. Pulat vijshin te praku, hyjshin mbrendë, qukojshin kokrrat e ráme, mandej shkojshin me vojë ku kishin furriqet, ndër dênga sane, ndër lëvozhga bishtajash, ndër shtallat e lopëve dhe në grazhdet e kuajve.
Lezja i ra me bryl Netit. Prej ahrit nji grue duel vrik, muer murit anës, dhe u struk tue u përzie me shoqet.
Pakë mâ vonë Lacja, kuzhinerja, erdh tue turfullue:
«Jooo, s’kam pá mâ pula të marra! Megjith kët mori bereqeti prapseprap s’vojin!».
«Kushedi janë klluka, moj Lace,!» ja bani njena.
«T’i vjedhin, moj Lace, t’i vjedhin!», qeshi me të madhe Sadija.
«Por ti qit e lêni! Çka po të dhimben kaq fort?».
* * *
N’atë kuzhinë drejtori kishte bâ zakon e vinte tash mâ shpesh.
Gërgitte gratë, kinse tue u ndihmue nga pakë ulun mes tyne. Për çdo fjalë që thonte, për çdo lojë që bânte, shikonte me bisht të synit Netin. Kur kjo qëllonte me bâ buzën në gaz, ai merrte zemër; shtonte dru në votër, dhe i bërtitte Laces:
«Mos na e bân spirilang gjellën, moj kaurreshë!! Na vên sot edhe do kështênja!»
E gjet nji ditë Netin vetëm.
«Âsht çudí sa pergjet ti me nji vajzë qi kam pasë dashtë fort! Flokëkështenjë, sybukur! der kur qeshte, njisoj si ti!».
Lisi në votër kërcëlleu, nji shkëndijë kërceu mbi postin ku rrinte Neti. Tue bâ me e shuejtë, ajo ndie mbi dorën e vet atê të drejtorit.
«Edhe asaj i kishin vrá t’anë!… Burr i mirë, i shkreti! Taksirát!».
Neti u hodh me kambë e duel për dere.
Dikush u kollit në terr. Fshâni Lezja:
«Krisht! ndore tande!».
Atë mbramje Neti i tha s’amës:
«Nesër duhet me pá për punë tjetër. Në fermë puna mbaroi».
