More
    KreuLetërsiShënime mbi libraFeride Papleka: Rivështrim, vepra dramatike e Qosjes dhe të vërtetat universale të...

    Feride Papleka: Rivështrim, vepra dramatike e Qosjes dhe të vërtetat universale të jetës

    Për fat ka ndonjëherë çaste të mëdha në letërsi, nga ato që bëjnë të zhytesh në leximin e një vepre e të kesh dëshirë t’i kthehesh prapë ose që kërkojnë heshtjen duke nxitur një parafytyrim të gjallë skenik. E tillë është vepra dramatike e Qosjes. Ajo krijon një hapësirë komunikuese të veçantë me ide dhe personazhe, të cilët përpiqen të dalin jashtë një realiteti absurd, në liri. 

    Libri Mite të zhveshura i Qosjes, një titull domethënës, në të cilin përfshihen dramat Sfinga  gjallë, Beselam pse më flijojnë si dhe monodrama Vdekja e një mbretëreshe, u botua më 1978. Tituj të tjerë “ikonoklastëjanë të pranishëm në veprën e tij krijuese, si:  Panteoni i rralluar (1973), Vdekja më vjen prej syve të tillë (1974), Anatomia e kulturës (1976), Fjalor demokratik (1997) etj. Opusi letrar Qosja me 29 vëllime, botuar nga Instituti Albanologjik i Prishtinës më 2010, në vëllimin VIII përmbledh të gjithë veprën dramatike të deriatëhershme shkruar prej tij, të cilës i shtohet edhe monodrama Bardha, botuar më 1995, një perlë e vërtetë e krijimit skenik që ironizon marrëdhëniet e njeriut në një shoqëri të mposhtur nga kapitalizmi liberal. Kështu vepra e tij dramatike shpalos disa periudha historike: Antikiteti, Mesjeta, Koha e re dhe Bashkëkohësia. Që t’i përfaqësosh epokat e jetës historike në veprat e tua dramatike, duhet një gjenialitet si i Qosjes. Veç kësaj ai është ndër autorët “që kanë pasur një ndikim të madh në modernitetin letrar të dramës shqipe”, siç shkruan së fundi Ag Apolloni, duke përmendur edhe disa kritikë të mëhershëm që kanë folur për veprën e këtij dramaturgu.

    Shkrimi i dramatik, i cili i kushtohet kryesisht lëvizjes për liri morale të shqiptarëve, në të vërtetë ka qenë hapje e një udhe të re në krijimtarinë e tij, por edhe një program i ri estetik ligjërimi. Si në skenat me frymë realiste, ashtu edhe në ato me karakter imagjinar, autori  përpiqet të zbulojë të vërtetën e unit duke e transformuar kohën në simbol. Ai i kundërvihet çdo miti të rremë apo ideje pa kuptim duke nxitur një qëndrim qytetar ndaj atyre dukurive shoqërore që e tjetërsojnë njeriun.

    Autori duket se ëndërron ta zgjojë popullin e vet nga plogështia historike duke i vënë në pikëpyetje vizionet e tij për jetën. Kështu lexuesi apo shikuesi i dramës së tij heton një mision jetësor. Çelësi që mban në dorë autori, është pohimi i një morali të ri që pengohet nëpër rrjetat e prapambetjes shekullore të trashëguar. Ky është një kuptim humanist, përgjigje përfudimtare ndaj tablove pesimiste dhe tragjike, por edhe shqetësim krijues, një kusht sine qua non në të gjithë veprën e Qosjes. Personazhet e tij dramatike ngrihen përballë një shumice që nuk e pranon të renë dhe demaskojnë qëndrimet sipërfaqësore, hipokrizinë, absurdin. Këto vepra simbolizojnë edhe lëvizjen e fuqishme për emancipim që përfshiu një brez të tërë krijuesish në Kosovë, në vitet ’70.  Disa nga ato vepra i “besdisnin” fanatikët e moralit,  por duhet thënë se ende në ditët tona nuk çmohet sa duhet pasuria e tyre.

    Sfinga e gjallë

    Parateksti i dramës:nata, jehona e daulleve, ritmi i tyre dhe krismat e armëve që ndërpresin vrazhdësisht çdo lloj feste a gëzimi, përgatisin mjedisin për një intrigë të fuqishme. Gjakmarrja është mbijetesa e prapambetjes, prandaj për të krijuar një lloj ekuilbiri, autori  e vesh Habilin, protagonistin kryesor me një lloj humanizmi romantizant:  Çfarë vargu i gjatë: i pushkëve dhe i kufomave” (Vepra VIII: 129). Habili kritikon moralin që ngrihet mbi themele të lëkundshme. Ai e do paqen dhe jetën e lumtur, por retë e errëta të prapambetjes shekullore i pengojnë mendjet e bashkëkohësve të tij të shohin të vërtetën. Mendimi i vjetruar i ka robëruar shpirtrat njerëzorë dhe vështirësitë bëhen gati të pakapërcyeshme: “Deri kur kështu? Vdekja këtu s’pushon as ditë, asnatë.” (Mite të zhveshura, Vepra XIII: 170).

     Titulli fillestar i dramës ka qenë Sfinksi i gjallë. Ky sfiks nuk është zhdukur ende, thotë autori, sepse miti mbahet ende gjallë, ai i ka paraprirë filozofisë shoqërore që lidhet me jetën dhe vdekjen, me botën morale të njeriut. Në dramë, gjakmarrja personifikohet me një kokë prej druri që e shpojnë pareshtur plumbat. Njerëzit e qëllojnë, ashtu si qëllojnë edhe një kokë të vërtetë. Fakti që autori e ka shndërruar kokën në një skulpturë druri dhe qitësit “në pushkatarë të palodhur”, mbart shumë kuptime.

    Simbolika e dramës është e hapur: gjakmarrja sjell vetëm vdekje. Ndërgjegjja primitive që beson te miti, e çmobilizon arsyen njerëzore duke e dënuar atë në një kthim të përjetshëm[1]. Shumë breza shqiptarësh janë përkundur duke pasur për ninullë të vetme krisma armësh. Në dramë parashtrohet e vërteta me sigurinë e moralit të ri, të cilit i përket e ardhmja. Ndaj, personazhet e tij, ata që janë frymëzues të së resë, i kundërvihen me guxim psikologjisë së nënshtrimit shekullor. Ky ishte një këndvëshrim i ri kundër mendësisë mitike. Në një intervistë Qosja thotë: “Mënyra e shkrimit tonë për gjakmarrjen jo rrallë ishte mënyra e shkrimit të ashtuquajtur folklorik”.

    Dy nga personazhet kryesore të dramës, Kabili dhe Habili, të kujtojnë vëllezërit biblikë, Kaini dhe Abeli. Ata janë në luftë të papajtueshme mendimesh. Kabili, i pushtuar nga pasione të errëta, më në fund e vret Habilin. Gjithsesi Habili i ka shpallur të vërtetat e jetës që janë të vërteta universale. Vdekja e tij simbolizon ngadhënjimin e mendimit të ri, që arrihet me sakrifica.

    Shkaku i vërtetë i vrasjes është se fryma humaniste e Habilit përbën rrezik për ata që duan mungesën e ligjit dhe kësisoj ruajtjen e privilegjeve. Përfituesit e çoroditjes morale, ata që veprojnë në rrëmujë, kryejnë vrasje, të cilat i ligjësojnë me gjakmarrjen. Perceptimin shoqëror të Kanunit mesjetar si rregullator i shoqërisë pa institucione, forca të caktuara e kanë zhvendosur në kohët institucionale duke shfrytëzuar mendësitë e vjetruara që “lulëzojnë” në shoqëritë e mbyllura. Mes paralizës ideologjike dhe shoqërore, zbulohet edhe një faqe tjetër e zymtë e jetës në një truall ku shekujt mesjetarë kanë lënë gjurmë të forta. Sidoqoftë koha sjell ndryshime. Miti nuk është më i paprekshëm. Në pararojën e shoqërisë ndodh një ndryshim i papritur, kryhet një revolucion i madh.

    Kur e botoi Mite të zhveshura autoriishte i ri, por edhe më i ri kur i shkroi dramat e librit duke ushqyer një ide të madhe për popullin e vet të përgjakur në dy luftëra: nga “pushtuesi”, por edhe nga vetvetja. Qosja me dritën e penës së tij e ka vënë në gjyqin e historisë mitin e gjakmarrjes dhe tërë kaosin moral që sjell ai. Ka të ngjarë që autori të shprehë këtu edhe mesazhin e një revolte që fle në vetëdije: atëherë ai ishte shkrimtar i një populli të ndaluar. Prandaj shpesh duket sikur autori vetë është personazhi kryesor, ai që ngrihet kundër radikalizmit dhe autoritarizmit.

    Drama Sfinga e gjallë me pamjet tragjike të gjakmarrjes, është njëkohësisht revolta kundër absurdit, kundër totalitarizmit që ushqen absurdin. Autori e “zhvesh” mitin duke vënë në dukje idetë që do ta shpien shoqërinë përpara. Me ringjalljen e emrave biblikë thellohet edhe më tej konflikti që çmitizon mitin e gjakmarrjes në hapësirat kombëtare. Habili pëson një proces vetëdijesimi dhe thotë i vendosur: “Dua të dal prej kopesë së ujqve dhe të hyj në turmën e njerëzve” (Vepra VIII: 131).

    Autori është kujdesur që vlerën kuptimore të dramës ta sendërtojë artistikisht duke qëndruar larg skemave dhe klisheve.Sigurisht, lexuesi apo shikuesi mund të mendojë edhe për terrorizmin e sotëm të ngritur në sistem.

    Në studimet kritike mund të përpunohen lloj-lloj interpretimesh, të cilat “autori mbase nuk i ka menduar”, – thotë Borges-i. Retorika jospekulative sendërtohet në idetë universale si: emancipimi shoqëror është një rrugë e mundimshme; prapambetjen e largon vetëm zhvillimi; paqja është përgjegjësi e të gjithëve; lumturia vetjake nuk mund të ndërtohet mbi fatkeqësinë e tjetrit etj. Kjo dramë fiton një frymë moderniste, sepse në fund ajo shfaqet si kërkesë e fortë për të drejtat e njeriut.

    Beselam pse më flijojnë

    Beselam pse më flijojnë, është dramë e dyshimit ekzistencial. Intuita krijuese e Qosjes sjell në mënyrë simbolike jetën dhe vdekjen pranë e pranë. Akti barbar i murosjes lë hapur shumë interpretime. Në një  shoqëri që i bindet diktatit të errët të mitit, luhet me jetën njerëzore. 

    Drama shkrin në një strukturë të vetme dy plane ideore: dëshirën për të jetuar si dhe makthin përpara vdekjes. Vdekja në dramë nuk është e thjeshtë, ajo është një vdekje monumentale, e paralajmëruar nga hyjnitë, sepse një urë, e cila bie sapo mbaron së ndërtuari, mund të qëndrojë  vetëm me flijim. Motivi i rrënimit të ndërtimeve simbolike vjen që prej mugëtirës së historisë. Ideja e bukur dhe e kuptimshme për t’u lidhur me tjetrin e për të përqafuar horizonte të reja jete, ka përfunduar thjesht në utopi. Adem Zejnullahu, duke analizuar përbërësit mitikë të kësaj drame, shkruan: “Rexhep Qosja, strukturën tekstore të dramës, e ngre mbi shtresimin mitik-folklorik të baladës Ura e Shejtit”[2]. Në këtë rast drama vetë është hipertekst, sepse miti i flijimit është i njohur në baladat e shumë popujve, sidomos të atyre të Ballkanit, ndërsa Ura e Shejtit ështëhipotekst. Miti i murimit[3] në kështjellën e Rozafës mund të merret si hipotekst tjetër.

    Metafora e mjegullës në dramë ka jo vetëm kuptimin e një kohe të paemërtuar, por mund të interpretohet edhe si mungesë e dritës në mendim. Nga ana tjetër, dyshimet tregojnë se mendësia mitike është tronditur ndjeshëm. “ […] të mëdhenjtë (sunduesit) rrënojnë e ndërtojnë, fajësojnë e viktimizojnë të tjerët sa herë të duan, sidomos të vegjlit […]” [4]Fillimi i formësimit të individualitetit ose luhatja e ekzistencës për të gjetur formën e vërtetë, përvijohet me pyetje që shprehin dyshime të mëdha. Pyetjet, në rrethanat e vuajtjes fizike dhe morale, janë njëkohësisht edhe dëshirë për t’u përfshirë në zgjidhje. Humbja e besimit te miti, çon në kërkimin e së vërtetës : “Pse, atëherë, punën e ditës së sotme nuk e zë mëngjesi i ditës së nesërme? Jemi ne të mallkuar, apo janë themelet e vëna gabim?” (Vepra XIII: 179).

    Uni njerëzor formësohet së bashku me kohën që sjell ndryshime. Koha është lumi i Heraklitit që rrjedh pa pushim. Beselami, si hero i emancipimit, e kupton se jo rrallë njeriu gjendet në pamundësi për të vepruar. Vuajtjen e tij psikologjike e tregojnë fjalët e Hanës, nuses së tij të re, kur i thotë: Në sytë e tu shoh dhimbje dhe pikëllim. Prej gojës tënde lëng shtare rrjedh! Prej duarve të tua pëllumbat kanë ikur! Ç’ka ngjet kështu, më thuaj!” (Vepra VIII: 293).

    Në përsiatjen e Beselamit kuptohen ndryshimet e para, që janë sythet e ndryshimit në ndërgjegjet e njerëzve. Molosi dhe Monuni, dy personazhe, ndër të tjerë, ndodhen krah tij. Në pyetjen tjetër: “A mund të jetë e djeshmja / pasqyrë e të sotmes?”, shprehet dëshira e Beseamit  për të qenë më i qartë me veten. Sidoqoftë, idetë e reja nuk përqafohen aq lehtë. Përballë tyre qëndron fryma e sigurisë që ka ushqyer mbështetja te miti. Elemente të veçanta të kësaj sigurie i gjejmë edhe në mendësinë e disa personazheve të tjera. Beselami në një moment thotë: Vështirë e kuptoj gjuhën e djeshme, profet! Pse nuk më flet me gjuhën e sotme, që të çlirohem prej dyshimeve?” (Aty: 279).

    Shoqëria është e mbingarkuar dhe e lodhur nga paragjykimet. Në të vërtetë në dramën Beselam pse më flijojnë, kemi një risemantizim të mitit të murimit. Objekti tashmë është një urë si simbol i hapjes, i lidhjeve të domosdoshme njerëzore me tjetrin dhe jo një kështjellë. Por ura që po ngrenë tre vëllezër, ndërtohet ditën e rrënohet natën. Që të qëndrojë ura, sipas mitit, duhet të flijohet një njeri. Janë pikërisht urdhërdhënësit që e rrënojnë! Pushtetet totalitare e duan veçimin nga bota dhe moszhvillimin, sepse kështu zgjatin jetën e tyre. Por flijimi i Hanës shpreh edhe një të vërtetë tjetër të madhe që lidhet me frymën patriarkale të shoqërisë: në themelet e urës do të muroset një grua. Si e tillë drama ka konotacione me lëvizjen feministe që është rishfaqur sot në botë. Hana është viktimë e moralit patriarkal dhe kështu drama mbërrin lartësi të paimagjinueshme.

    Fjalët e Hanës para murimit shprehin konfliktin e madh shoqëror që krijon miti: “Ç’doni të bëni me mua? […] Kujt do t’ia lë djalin? […] Beselam pse më flijojnë? Beselam pse më flijojnë? Beselam pse më flijojnë?” (Aty: 297). Përsëritja e pyetjes retorike është një moment kyç në dramë. Hana është e kundërta e Norës së Ibsenit që për t’i shkuar deri në fund të vërtetës së saj, braktis fëmijët. Hana nuk do që ta ndajnë nga fëmija i vet, prandaj edhe kërkon arsyen e flijimit. Ajo nuk shkon e heshtur drejt vdekjes barbare dhe hyn kështu në një “madhështi klasike”. Nga ana jetër Beselami pranon të muroset Hana, sepse beson te miti. Pasioni shpeshherë e mund arsyen: “Do të vdesësh që të jetojnë ata! Që të jetojë kush e meriton e kush s’e meriton agun e ditës së nesërme, vesën e kthjellët në lule, diellin që do të zgjojë bimët, gëzimin që do të sjellë ura […]” (Aty: 295). Dhe ky besim e pengon atë të shquajë plotësisht realitetin, sepse miti është i lidhur me mendësinë e bashkësisë njerëzore në të cilën është rritur dhe jeton ai. Edhe pse fjalët e tij i përshkon një fill i hollë ironie, vetëdija mitike është bërë strukturë e vetë qenies.   

    Por, pak e nga pak Beselami zbulon unin e vet. Ai fillon t’i shkëpusë me dhimbje lidhjet e brendshme me mitin duke rishikuar të kaluarën në betejën: natyrë / kulturë. Demagogjia nuk luan më rol, se në vetëdijen e tij po përpunohet një gjykim i ri. Në një çast të madh ai e quan Hanën “shenjtorja ime e kotë”. Në fjalët e tij ndihet tejkalimi i vetvetes. Që sot e tutje miti nuk është kuptimi i ekzistencës së tij. Miti nuk do të jetë më një nga ato siguritë ontologjike që e mbron qenien në botë. Struktura shekullore e tij, thuajse e palëvizshme, lëkundet fort dhe pastaj rrëzohet. Në këtë mënyrë miti çmistifikohet.

    Drama është një art i magjishëm. Jeta lëviz para syve të shikuesit me bukuri dhe mizori. Ka një moment në dramë kur ndihet shumë prania njerëzore dhe qytetarët flasin me një zë që të kujton korin në dramën antike: Ai do që të bëhemi një pa kurrënjë shkallë mes Njërit e të Gjithëve. Ai do që Njëri mos të duket, por të duken të Gjithë. E kur humbet Njëri humbet edhe ajo: të Gjithë” (Vepra VIII: 316).

    Zhvillimi shoqëror sjell perëndimin e arsyetimit mitik dhe çel horizontin e mendimit logjik që ka në themel një ide të fuqishme universale: mendimi i përparuar e ka gjithnjë me vete motivimin për të dalë fitues. Ky përparim nuk kryhet në një ditë. Fusha të ndryshme të jetës dhe të dijes kanë ndihmuar në krijimin e një bote të kuptueshme, në të cilën njeriu duhet të jetë në qendër të saj. Beselami transformohet çdo ditë e më tepër në mishërues i idealeve të larta, në të cilat veprojnë edhe arsyeja edhe emocioni. Për atë, jetë e re, do të thotë perceptim i ri i realitetit. Ai lufton për një shoqëri humane dhe largohet duke thënë: “Do të kthehem kur të vijë dita ime” (Aty: 329).

    Në këtë dramë lufta kundër frymës totalitare është një aspekt i rëndësishëm. Autorin e intereson jeta psikologjike dhe shpirtërore e personazheve që shndërrohen në bartës të ideve të reja dhe dëshiron që kjo dramë të “përjetohet si dramë kundër totalitarizmit”.

    Vdekja e një mbretëreshe, monodramë

    Sipas studiuesve të veprës së Qosjes, kjo monodramë është e para e llojit të vet në letërsinë shqipe që i kushtohet personalitetit. Autori ka zgjedhur një tjetër mit, edhe më të vështirë për t’u pasqyruar, mitin e pushtetit. Si simbol merret Teuta, mbretëresha ilire. Janë çastet e fundme të jetës së saj në një vend të pushtuar. Kujtesa kolektive ruan qëndresën para armikut dhe jo gabimet  e saj[5], por autori ndalet te monologu i brendshëm duke e zbritur mbretëreshën nga lartësitë mitike të fronit, te jeta e thjeshtë njerëzore. Mbretëresha më në fund e ka hequr dukjen si mbretëreshë dhe tregon disa të vërteta, që janë e kundërta e portretit që kanë ndërtuar të tjerët për të: “A është më e rëndësishme se do të vdesë bazilesha apo është më e rëndësishme se do të vdesë gruaja?” (Vepra XIII: 334). Përsiatja zbulon pjesën e padukshme të unit të saj, të fshehtat e jetës si mbretëreshë; jetë plot mungesa si grua, si e dashur, si nënë.

    E vetëdijshme për marrëdhëniet me të tjerët, mbretëresha vihet përballë vetes duke qenë njëherësh gjykuesja dhe e gjykuara. Përsiatja ka ardhur në letërsi nga filozofia dhe idetë filozofike janë pjesë e realitetit dramatik: “Fondi arkaik i realitetit njerëzor është i pazvogëlueshëm, sepse prania poetike e shpirtit në univers nuk është iluzion, por e vërtetë”[6]. Ideja e vetëgjykimit e shpartallon frymën moniste të mitit. Autori përpiqet t’i japë përgjigje edhe pyetjes se “çfarë është qenia”, e cila përshkon tërë filozofinë ekzistencialiste. “Vdekja, nganjëherë, bëhet më e rëndësishme se jeta” (Aty: 337). Mbretëresha vërtet nuk mund t’ia ndryshonte fatin Ilirisë, por e kupton, më në fund, se e ka jetuar jetën gabim.

    Duke çmitizuar mbretëreshën, autori njëkohësisht çmitizon edhe ata që rrethojnë pushtetin: “Tradhtarët, kumandarët! Edhe pushtuesit do t’i flasin siç më kanë folur mua deri sot, me të njëjtin zë, duke iu përkulur deri te këmbët.” (Aty: 345). Nëpërmjet fjalëve të mbretëreshës kuptojmë se ajo nuk e ka shmangur dot konfliktin me armë dhe pushtimi është bërë fakt i kryer. Edhe pse vonë, monologu i saj sa vjen edhe dhe bëhet më filozofik. Në monodramë pasqyrohet një mënyrë e re konceptimi për figura që i ka ngurtësuar idhujtaria; miti i tyre nuk u qëndron rrethanave, ai zhvlerësohet në mënyrë bindëse: “Kam mbetur vetëm. Mes luleve më kanë çelur gjarpërinjtë. Kam parë dashurinë edhe atje ku është urrejtja, si gjithnjë, besnikërinë edhe atje ku ka qenë tradhtia, si gjithnjë. Kam zgjatur dorën që të më nxirret krahu, si gjithnjë; më është dhuruar buzëqeshja e është shikuar froni, si gjithnjë. Unë e vdekur, derisa të tjerët do të jetojnë […]”(Aty: 356). Në fund të jetës mbretëresha e kupton se e vërteta e saj nuk është ajo që besohet nga të tjerët. Dhe tërë bota gjendet e pushtuar nga e vërteta e saj e hidhur.

    Bardha, monodramë

    Monodrama tjetër Bardha e plotëson, si të thuash, harkun kohor problematik të dramave të Qosjes dhe flet për ditët tona. Subjekti është i thjeshtë: një mësuese e mbetur pa punë për arsye politike, shet kukulla në tregun e lirë. Ajo përsiat për jetën e vet e për gjendjen e qytetit. Monologu i saj përshkohet nga një sinqeritet ironik, që i jep frymë bashkëkohore dramës. Kapitalizmi ultraliberal e poshtëron njeriun e thjeshtë, atë që ndërton dhe mban jetën. Teksti ka edhe një simbolikë të hapur: kukullat që shet ajo kanë emra të ndryshëm, por njërës kukull ajo ia ka vënë emrin Arbërie, e që përbën pak a shumë edhe nyjën dramatike të tekstit: “-Ulja çmimin, ulja çmimin Arbëries – më bërtiti dje një kalimtar i panjohur! – Kujt i duhet Arbëria?”(Vepra XIII: 365).

    Në monodramë ndihet trysnia në rritje e kapitalizmit liberal, i cili e nxjerr mënjanë dhe shpeshherë e shtyp individin. Propaganda fabrikon përditë informacione që nuk i përgjigjen gjendjes. Nëpërmjet përsiatjes qytetare, njihemi me mesazhe, në të cilat imagjinata përputhet me të vërteta të jetuara: “Bekimi dhe Agroni janë bërë me fëmijë, kanë kryer edhe studimet. Kanë blerë edhe vetura. Merren me tregti. Shkojnë në Turqi, në Bullgari, në Greqi, në Tiranë e në Shkodër. Shkojnë në pushimin vjetor në det. E Kujtimi im në burg! Për herë të dytë në burg!” (Aty: 379).

    Pushtetet e ashtuquajtura demokratike kanë mangësi të mëdha, ata nuk i përfillin  njerërzit që zotërojnë të vërteta dhe jo rrallë i detyrojnë të heqin dorë nga idealet e tyre. Ky lloj kapitalizmi mund të çojë deri në zhdukjen e qytetërimit e të demokracisë. Një filozof bashkëkohor francez thotë se ai synon që ta shndërrojë edhe njeriun në mall tregu.

    Përsiatja e ish-mësueses është njëkohësisht përsiatje për jetën shoqërore në përgjithësi. Në gjykimet e saj zbulohen sëmundjet morale që e brejnë shoqërinë. Ndryshimet e shpejta janë shoqëruar edhe me harresë kolektive që dëmton pak nga pak identitetin. E vërteta shpeshherë gjendet e humbur nga qëndrimet soditëse apo nga dorëzimi përpara psikologjisë së më të fortit.

    Monodrama përveç faktit që sot është edhe lloji më i zgjedhur në teatrot e Francës, Spanjës dhe Italisë, është edhe një prej shembujve shumë domethënës të artit, i cili realitetin e jashtëm historik e sheh të lidhur ngushtë me meditimin e brendshëm duke e konsideruar njohjen e botës ndërgjegjësim dhe përgjegjësi qytetare.

    Përfundime

    Kritika, sado e thellë dhe e gjithanshme që mund të jetë, vetëm mund t’i afrohet një krijimi, ajo shpesh mbetet jashtë asaj mrekullie që është lindja e një vepre letrare. I zhytur në një kënd me gjysmëdritë që ta përfshijë gjithë objektin, Qosja e zhvillon  intrigën deri në katastrofë fizike dhe morale. Një lloj purifikimi gjuhësor e gjallëron tekstin.

    Mjetet e dramës antike si: mjegulla, zhurmat onomatopeike apo emrat e personazheve e të vendeve, ndihmojnë në zbërthimin e kuptimeve të fshehta të tekstit. Në tekste shfrytëzohen si duhet edhe elementet e dramës moderne që lulëzon në Europë me dialogun e shkurtër, me personifikimet, me luftën për lirinë e shprehjes, për të drejtat e njeriut etj. 

    Përkthimi dhe vënia në skenë e dramave të Qosjes në disa republika të ish-jugosllavisë dhe në vendet ballkanike në vitet ‘70 dhe ‘80, i ngjan një udhëtimi meteorik të punës së tij krijuese edhe për arsye se mendimet dhe disa ide që shfaqen në tekstet e tij dramaturgjike, shkojnë drejt ekzisenciales njerëzore. Në dramat e Qosjes mbizotëron paqetësia si në të gjithë dramën moderne.

    Pyetjes se “Çfarë epërsie ka gjuha dramatike në veprën e shkrimtarit?”, Qosja i është përgjigjur se “drama është gjini letrare shumë më ‘matematikore’ sesa proza”. Dialogu përdoret mjeshtërisht dhe në funksion të ideve kryesore. Në veprën Poetika[7], dialogu jepet si një mënyrë e veçantë për t’i bërë personazhet të flasin. Eskili ishte i pari që paraqiti në tragjedi dy personazhe për një dialog të fuqishëm. Sofokliu e zhvilloi atë më tej me tri personazhe; ai ishte, gjithashtu, i pari që solli pikturën në skenë ose e thënë me gjuhën e sotme, skenografinë.

    Risemantizimi mishëron një kryeide të gjithkohshme se liria është themeli i të drejtave, përgjegjësisë dhe moralit shoqëror.

    Në drama i kushtohet rëndësi formës së paraqitjes së kuptimeve. Simbolika, si kudo në tekstet letrare të Qosjes, është zotëruese: “Nëpër gjoksin e shpuar e shoh zemrën time të nxirë” (Sfinga e gjallë, Mite të zhveshura, Vepra XIII: 158); “Dikur, kur ne s’kemi qenë, kur s’kanë qenë as ata që na kanë bërë, por kanë qenë ata që i kanë bërë bërësit tanë, iu ka ngjarë si po na ngjet fatkeqësia plotësisht e njëjtë[…]” (Beselam pse më flijojnë, aty: 281); “[…] dashurinë e njeriut aq shpesh e nxit adhurimi i njerëzve të tjerë” (Vdekja e një mbretëreshe, aty: 348) “Ka shumë kukulla në të gjitha anët e tregut. Është koha e tregut të lirë”- thonë – […] Kaloi koha e inteligjencies dhe erdhi koha e tregtisë” (Bardha, aty: 363).

    Tekstet janë një kapërcim i kufizimeve skematike të dramës sonë, qoftë të asaj historike apo neoromantike, qoftë të asaj me temën e ngushtë të ditës. Me dramat e Qosjes afirmohet uni shoqëror, larg angazhimit ideologjik dhe didaktizmit që viheshin re, sidomos, në dramën e realizmit socialist në Shqipëri. Ionesko në shënimet që ka botuar për dramën, shkruan se “didaktizmi e vret artin”[8].

    Me mundësinë që krijon skena e teatrit, e cila ndikon në mënyrë të atypëratyshme te shikuesi, autori shtjellon disa çështje etike dhe historike, të cilat kanë si kryetemë përdorimin e miteve në kohën e mungesës së tyre.  “Për dallim nga pjesa më e madhe e dramës sonë me temën aktuale, e cila afirmon qëndrimin dionisian ndaj jetës, e cila e paraqet jetën si rrugë të shtruar me lule, për dallim nga drama, qëllimi kryesor i së cilës është krijimi i formave të të menduarit politik, Mitet e zhveshura afirmojnë qëndrimin kritik ndaj jetës, ndaj formave të institucionalizuara të vetëdijes e të moralit”[9].

     Skena ka shumë rëndësi për rindërtimin e kuptimit të tekstit dramatik, sepse aty shihet një lloj teorie që vihet në praktikë mes pengesave të panumërta të jetës. Teksti dramatik, i shkruar posaçërisht për skenë, është edhe mishërim i përpjekjeve për lirinë e shprehjes. Autori ka besim te forca e ideve për emancipim shoqëror, ndaj gjatë shkrimit të tyre ai është përpjekur të përfytyrojë skenën, për ta shpurë publikun drejt një mendimi jetësor, pa eufori.

    Teatri i ditëve tona duhet t’i ketë në repertorin e vet dramat e Qosjes, të cilat përbëjnë risi në dramaturgjinë shqipe me mesazhin bashkëkohor e me ndërthurjen e strukturës së teatrit antik me teatrin modern.


    [1]   L’Éternel retour (fr.), koncept niçean i përsëritjes së ngjarjeve të historisë e që interpretohet si përvojë me pasoja të rënda, por edhe si hipotezë metafizike e natyrës së njëmendësisë.

    [2]  Adem ZEJNULLAHU, Përbërësit mitikë në dramën Beselam pse më flijojnë, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes, f. 304.

    [3] Legjendës së murimit në kështjellën e Rozafës i referohet edhe Marguerite Yoursenar (Margeritë Jursenar) me novelën Le Lait de la mort (Qumështi i vdekjes) në librin Nouvelles orientales (Novela orientale), 1938, përkthyer në shqip nga Mira Meksi.

    [4]  Adem ZEJNULLAHU, Përbërësit mitikë në dramën “Beselam pse më flijojnë”, në Krijimtaria shkencore dhe letrare e Rexhep Qosjes (vep. e cit.),f. 313.

    [5] Qëndresën e mbretëreshës Teutë e përmend edhe Mjeda në poemën Lissus (IX, f. 165) dhe në një poemë tjetër që ka lënë në dorëshkrim Iliria e Epiri (f. 151), Juvenilia dhe vepra të tjera, N. Sh. Botimeve “Naim Frashëri”, Tiranë, 1964.

    [6]  Georges GUSDORF, Mythe et métaphisique (Miti dhe metafizika), Paris, Flammarion, 1984, f. 25.

    [7]Poetika e Aristoteli është diskutuar nga shumë filologë dhe kritikë për të ditur nëse pjesa e humbur Komedia është shkruar apo jo, edhe pse autori i referohet disa herë. Kjo hipotezë i ka shërbyer shkrimtarit të shquar Umberto Eco si intrigë për romanin Emri i trëndafilit.

    [8]  Eugène IONESCO, Notes et contre-notes (Shënime dhe kundërshënime), Paris, Gallimard, 1991, f. 21.

    [9]  Bajram KRASNIQI, Semiotika e miteve, Në vend të përfundimit, në Mite të zhveshura, Vepra XIII: 30.

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË