Z. Haliti, ju jeni nga poetët që keni përjetuar dy kohë, madje e keni nisur krijimtarinë në një periudhë shumë të hershme, diku në fillim të viteve ’60. A mund të kujtoni, çfarë u bë nxitje për poezinë e parë, mendimi i parë për të?
Po, është e vërtetë. E kam nisur herët poezinë, ekzaktësisht në vitin 1963. Në atë kohë isha i ri dhe më pëlqente e bukura. Ishte një vullnet i brendshëm që më nxiste, ndërkohë që lexoja shumë. Por ajo që më ngacmonte më tepër në fantazi, ishin përrallat. Nga përfytyrimi e imagjinata e tyre nisi tek unë reflektimi i fjalës, poezia. Mbaj mend se si në klasën e katërt shkrova poezinë e parë. Isha i madh atëherë, rreth 12 vjeç, kisha hyrë me vonesë në shkollë në kohën që fillorja u bë e detyrueshme.
Kur u ndjetë poet?
Kjo fazë mendimi erdhi më vonë. Atmosfera shpirtërore, ajo gjendja e duhur e brendshme, u krijua kur isha ushtar. Pavarësisht sistemit, aty ishte një mjedis ideal që ruaj mbresa të jashtëzakonshme. Kisha shokë tiranas, shkodranë, të cilët kishin mbaruar gjimnazin, si Pjetër Arbnori, Leka Toto , Muharrem Fejzo, shoku i Liceut Artistik që pati ndikim të jashtëzakonshëm tek unë. Ai, jo vetëm recitonte bukur, por shkruante edhe poezi, punonte skulpturë. Por unë nuk i quaj të para poezitë e kësaj kohe, por ato që kam botuar. Poezitë që kam krijuar kur isha ushtar, qarkullonin vetëm mes shokëve. Imagjinoni se këto ishin vitet ’55-’56. Kjo ishte disi një periudhë liberale, koha kur Hrushovi vajti në Jugosllavi për t’u pajtuar me Titon. Më kujtohet që gjithë ato libra që flisnin kundër Jugosllavëve, u dogjën. Unë isha ushtar, siç thashë, në këtë periudhë. Poezitë që shkruaja aty ishin lirikë, kryesisht frymëzime të ndikuara nga Lasgushi. Shkruaja pa e ditur njeri, ua lexoja vetëm shokëve…
Interesante kjo lidhje: ndërkohë që nisët poezinë, kishit marrë formim në pikturë. Pse kjo zhvendosje?
Unë pikturën e kam në shpirt. Në vitin 1953, pasi fitova konkursin, shkova në Liceu Artistik për pikturë me bazë fillore. Mbaj mend se ishin profesorët më të mirë, si Nexhmedin Zajmi, Sadik Kaceli, Janaq Paço etj. Këta ishin si perëndi për mua, por më erdhi mosha për ushtar, pasi, siç thashë, kisha hyrë vonë në shkollën fillore. Kjo dhunti e imja u shfrytëzua në repart. U bëra piktori i repartit. Më patën thirrur në komandë, duke më thënë se do ndiqja shkollën e instruksionit për nënoficer, e cila ishte trevjeçare. Kjo do të pengonte rikthimin tim në Lice. Komandanti i repartit, Vangjel Nasto, i cili ishte i mirinformuar për mua, e anuloi vajtjen time në shkollën e instruksionit, më hoqi prej saj dhe më caktoi piktor të repartit.
Po poezinë e parë kur e keni botuar? Mbani mend ç’ngjarje ishte në atë kohë të botoheshe?
Kur isha në Liceun Artistik, kishim gazetën e murit. Gazetë muri, por shumë serioze. Në atë kohë shkrova një prozë poetike, mbase i nxitur nga proza poetike e Gorkit, Zgalemi, të cilën të gjithë nxënësit, pothuaj, e dinin përmendsh.
Këtë publikim në murin e shkollës e quani zyrtar?
Jo dhe aq zyrtar sesa një impenjim, angazhim shumë serioz për mua, si një parabotim në shtypin qendror. Një prej shokëve të mi që studionte për aktrim, Iliaz Goga, pasi e lexoi në gazetën e murit, e pëlqeu shumë, duke qenë se vuri re një krijim origjinal. E kujtoj ende: Valët si kuaj të kaltër me shkumë në turinj turren drejt bregut// me vrap/ pushtojnë një palë brigje, por brenda brigjeve mbeten prapë… “Këtë peizazh s’e kam hasur kund, – më tha shoku im aktor, – është një mendim i yti, ku vihet re edhe përpjekja për filozofim, sidomos kjo duket te vargu i fundit, që është një gjetje origjinale që tingëllon bukur”. Sigurisht, ky vlerësim nga një aktor i talentuar më dha krahë, më entuziazmoi. Më pas vazhdova me hartimet, ku dallohesha nga të tjerët. Mbarova Liceun në vitin ’61 dhe u ktheva në Lushnjë si mësues vizatimi. Ishte koha kur disa javë më parë, më 22 prill 1963, unë kisha botuar poezinë e parë, Unë mësuesi i fshatit, në gazetën “Drita”, në rubrikën “Talentet e reja”.
Kush ta mundësoi botimin e poezisë së parë te “Drita”, çfarë historie ka? Si procedohej, aq e hapur ishte?
Poezinë Unë mësuesi i fshatit e nisa vetë me zarf. Ismail Kadare në atë kohë ishte redaktor në gazetën “Drita”, e mori ai në dorë. Poezia ishte me 80 vargje, ai e shkurtoi, e la me 40 vargje, nuk shtoi asgjë tjetër. Nga pjesa e mbetur, këputi vetëm një varg në fund të tij, ku thosha: …si balta që zhdukej në behar… Kadareja e bëri: …si tymi që zhduket në behar… Sigurisht që unë mësova shumë nga ky redaktim.
Si e pritët këtë ndërhyrje të Kadaresë?
Ndërhyrja ishte me vend, unë këtë e kuptova. Por ama isha jashtëzakonisht i lumtur që poezia m’u botua, ishte ngjarje në jetën time. Madje, djali ma përsërit si diçka negative, pasi gjithmonë kam thënë për botimin e parë te “Drita”: u gëzova mbase më shumë sesa kur më lindi fëmija i parë. Në fillim nuk e dija që ma kishte botuar Kadareja, e mora vesh më pas se qe pëlqimi dhe vullneti i tij. Kështu nisi edhe botimi i poezive të tjera. Në Tiranë kisha një shok, piktorin e njohur Skënder Kamberin. Atij ia jepja me zarf poezitë, pasi ai studionte në këtë kohë në Institutin e Lartë të Arteve Figurative. Skënderi m’i dërgonte te gazeta “Drita”. Deri në këtë kohë nuk kisha kontaktuar akoma me Ismailin. Më pas, kur më botoi katër poezi të tjera, një cikël njëherësh, atëherë Kadareja më thirri dhe unë vajta e takova në Tiranë.
Çfarë do na ndani nga ky takim me Kadarenë, prezantimi me të pasi ju kishte “krehur” ciklin me poezi?
Mbaj mend që pas botimit të ciklit me katër poezi, Kadareja më mori në telefon dhe më tha: “Do vish të bisedojmë për ciklin e poezive që ke sjellë!” Erdha në Tiranë, por nuk e gjeta Kadarenë në redaksi. E takova duke shëtitur me Dritëro Agollin para Hotel Dajtit, në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”. I përshëndeta dhe iu dhashë dorën. “Jam Faslli Haliti”, – u prezantova me ta. I thashë se më keni kërkuar për të biseduar për poezitë. “Po, – më tha, – poezitë e tua duan vetëm pak krehje. Një gjë e vogël që, po ta heqësh, e çliron poezinë”. U ndamë, ndërsa mendova dhe thashë me vete: “Pse për kaq pak erdha nga Lushnja në Tiranë?” Kisha imagjinuar se do të dëgjoja “leksione”, por Ismaili më foli shkurt. Më pas unë vazhdova në mënyrë intensive të shkruarit. Ismaili kishte një karakteristikë si redaktor, që nuk stimulonte sasinë, por cilësinë. Ai ishte armik i tmerrshëm i artificialitetit në poezi. Kur shihte poezitë, atë që pëlqente e shoqëronte me pak vënie të buzës në gaz, ndërsa atë që nuk shkonte e shoqëronte me fjalët: artifice, artifice… Vërejtja tjetër lidhej me figuracionin. Ai nuk i donte fare, madje nuk duronte figuracionin e tepruar, figurë mbi figurë. Edhe këtu unë bëja kujdes.
Pra, ju po thoni që Kadareja i merrte seriozisht të gjithë të rinjtë që sapo hynin në poezi, sidomos botimin e tyre?
Absolutisht po. Ai ishte jashtëzakonisht i vetëdijshëm dhe na merrte shumë seriozisht kur dërgonim poezitë. I lexohej pasioni dhe kujdesi profesional për t’u marrë e qëmtuar poezinë e re, sidomos zbulimin e të rinjve në letërsi. Kjo, sigurisht, na ngazëllente, por ishte edhe siguri për vazhdimësinë tonë të të shkruarit. Ai stimulonte cilësinë poetike dhe kërkonte që figuracioni të ishte i qartë. Madje, ai më dërgoi njëherë një letër, duke më kërkuar një cikël me poezi, gjithnjë me këshillën: “Na sill një cikël me 10-15 poezi, por me figura të konceptueshme…” E ruaj akoma letrën, është me makinë shkrimi. Kështu e dërgova ciklin dhe nisën të binin në sy disa poezi të miat.
Keni thënë se keni zbuluar veten si poet në një takim në Lushnjë? Çfarë është kjo histori, çfarë kishte ndodhur deri në këtë kohë në jetën tuaj?
Ishte viti 1963, kur unë isha mësues vizatimi. Deri në këtë moment s’kishte ndodhur asgjë. Në vitin 1966 unë mora pjesë në një konkurs në Lushnjë, që bëhej për festat, ishte një cikël me 10 poezi. Aty ishte një poezi me titullin Shtergët: Ju shtergët bridhni pas pranverave/ Dhe atdheun e lini/ Në breshër, në baltë, në shi/ ju pas pranverave bridhni/ Pas pranverave kokën lini… Kjo poezi u kritikua ashpër në gazetën “Drita”, ku tërthoras kritikohej edhe redaktori, që ishte Kadareja. Kjo kritika u bë me porosi të Komitetit të Partisë së Lushnjës, nuk pata pasoja prej saj. Ndërsa më 16 dhjetor 1972 mua më kanë bërë disa herë kritika për poezinë nëpër gazeta.
Keni një poezi, me histori, Dielli dhe rrëkerat. Mos gabojmë, botuar në vitin ’72, por kritikuar më vonë, madje shkoi më tej… Ç’fat pati poeti këtë herë?
Dielli dhe rrëkerat u shkrua në fillim të dhjetori të vitit 1972. Në këtë kohë kishte një krizë të madhe të strehimit. Burokracia e tmerrshme e asaj kohe e prodhonte këtë gjë. Shtëpitë nuk ndaheshin sipas nevojave… Unë isha në një shtëpi në mes të qytetit të Lushnjës dhe ajo ishte shumë e vjetër, mbase 100-vjeçare. Një natë, në prill, filloi një shi i fortë. Çfarë binte jashtë, hynte brenda. Ne kishim djalin e vogël, rreth 4 vjeç, U trondita kur ai i tha, në pafajshmëri, së ëmës: “Se mos më lag shiu mua!” Kjo gjë, frazë që më vjen edhe sot e fortë, më tronditi. Akoma më e tmerrshme u bë pamja, kur nga tavani dolën ca kërpudha të zeza si gjarpërinj uji… Tavani ishte prej dërrase dhe siç duket, aty kishte kushedi se çfarë plehrash. Në mëngjes kërpudhat filluan të mbijnë masivisht. Më bënë shumë përshtypje, u trondita shumë, sidomos ajo fjala e djalit më shkundi… Të nesërmen në mëngjes vajta në mësim. Nga ora e dytë apo e tretë, kur i kisha vënë nxënësit në punë të pavarur, në qetësi i shihja ata të vizatonin. Kjo qetësi më nxiti të rikthej natën e mëparshme, përfytyrimin e rrebeshit, duke nisur menjëherë, me nxitim madje, të hedh vargjet e poezisë, të shkruaj me një ndjeshmëri të lartë. Aty zbraza gjithë atë ankth, tronditje, që më shkaktoi ai rrebesh, ajo gjendja që ua përshkrova. E shkrova poemën menjëherë, me shkrim dore. Sapo dola nga mësimi, takoj Visar Zhitin në oborrin e shkollës. I tregova për poemën që sapo e kisha shkruar. Sapo e lexoi, me entuziazmin e brendshëm, siç e ka Visari, më tha: “E shkëlqyer!” Kjo më gëzoi. Më erdhi mirë.
Pas disa ditësh shkova në Tiranë, për ta botuar. Mu te hyrja e Lidhjes së Shkrimtarëve takova Ismailin. Ishte me dorashka në duar. Ia tregova poemën, si e qysh e kisha shkruar. Kadareja u bë kurioz dhe nisi ta lexonte menjëherë. E prita me ankth përgjigjen, kur më tha: “E mrekullueshme, është një nga gjërat më të mira që ke shkruar deri tani!” Mbahesha më unë pastaj… E daktilografova menjëherë, pasi ishte e shkruar me dorë, por me germa shtypi. Më vonë takova edhe Dritëroin.
Po Agolli, që ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, si e priti poezinë?
Ishte tjetër qëndrimi i Agollit. Ai më bëri disa vërejtje, duke më thënë se kështu janë burokratët. Ai tha: “Po nuk i re tavolinës me grusht, nuk zgjohen ata. Por, megjithatë, poema duhet parë, sepse nuk është vetëm çështje subjektiviteti. Çështja e strehimit ka edhe karakter objektiv.” M’i tha vërejtjet pa më trembur, madje nënkuptohej se mirë ua kisha bërë burokratëve. Unë e ndjeva këtë. Takoj Fatos Arapin, e lexoi edhe ai, pa shprehur entuziazëm, por unë e ndjeva se ai e pëlqeu, siç duket. Mua nuk më tha gjë, veç fjalëve: “Unë do të të bëj një vërejtje.” Unë poemën e kisha titulluar Burimi dhe rrëkerat. “Titullin shikoje, – më tha Fatosi, – ndryshoje, sepse shprehjen Uji nga lart vjen i kulluar, por turbullohet rrugës, e ka kritikuar Enver Hoxha”. Kishte një lidhje me klerikët e Shkodrës kur u dënuan, sepse thanë në gjyq: “Ujët nga lart rrjedh i kulluar, por turbullohet rrugës.” Por Enveri u qe përgjigjur: “Jo, jo, uji nga lart del i kulluar dhe rrugës poshtë i kulluar rrjedh, sepse e ruan populli të kulluar!” Nga kjo shtysë e Fatosit atëherë, nga ky paralajmërim, unë e ndryshova titullin nga Burimi dhe rrëkerat në Dielli dhe rrëkerat.
Si ndodhi që u dënuat dhe ju ndalua pas kësaj poeme botimi, për një kohë të gjatë 10-11-vjeçare? Saktësojmë se kjo përkonte me Festivalin e 11-të, kur kultura mori një goditje të rëndë, është e njëjta kohë?
Pas këtyre “konsultimeve” e dërgova poemën në gazetën “Zëri i Rinisë”, pasi po organizohej një konkurs për festën e çlirimit. Atëherë ishte kryeredaktor, mjaft i guximshëm, Miço Verli. Ia dorëzova poemën, me shpresë se do botohej. Faqja letrare e gazetës së Rinisë dilte çdo të shtunë. Prita një ditë, prita një javë, dy, por poema nuk po botohej… Dërgova shokë e miq për të marrë vesh se ç’bëhej. Kështu dërgova fjalë me poetin e ri Fatbardh Rustemi, student për letërsi në Tiranë, që ta tërhiqte poemën, pasi më kishte lindur mendimi për ta përpunuar atë. Nisa të nuhas diçka, pasi po flitej ndërkohë. Aty ishte edhe kunati i Feçor Shehut, i cili qe shprehur se poezia ime ishte reaksionare, e poshtër, duke më kërcënuar kështu se do ta çonte në Degë të Brendshme. Kryetari i jurisë kundërshtoi për ta dërguar në Degën e Brendshme, duke thënë se do shqyrtonin më parë në jurinë e konkursit. Pas këtij kalvari, kryeredaktori e botoi poezinë. U prit mirë nga të gjithë. U qetësova, se nuk do kisha probleme. U bë edhe Festivali i 11-të, në të njëjtën kohë. Por, pas kësaj, njerëzit po vinin e po më thoshin se do të më kritikonin për poemën, në një mbledhje të afërt, ku do ishte i pranishëm në diskutim edhe Sekretari i Parë i KP. Më provokonin edhe për festivalin, se si më dukej kënga fituese. Kur më bënë autodafen, siç ishte në atë kohë, më thanë: “Kush ta ka pëlqyer poemën?!” U thashë se poezinë e ka pëlqyer edhe shefi i Kulturës në Lushnjë. I kërkuan llogari atij, ndërsa u përgjigj se poezia fliste për një shqetësim real, se edhe ai jetonte në një dhomë e vuante nga këto burokracira të kohës. Ndërsa, ironikisht, ata të “Partisë” iu kthyen: “Pse ore pushtetin popullor për një dhomë e shet ti!”
U bë mbledhja e madhe. Fillimisht ishte mbledhja e parë në Lushnjë, ku nga Komiteti Qendror i Partisë erdhën instruktori për Kulturën, Pipi Mitrojorgji, dhe Teodor Laço nga Lidhja e Shkrimtarëve, që mbulonte sektorin e të rinjve në Lidhje, si dhe gjithë krijuesit e Lushnjës. Secili tha fjalën e vet pro e kundra. Më të shumtit më përkrahën, por doli fjala e Enver Hoxhës mbajtur më 15 mars 1973 kundër shfaqjeve të liberalizmit dhe konservatorizmit, ku u goditën Fadil Paçrami e Todi Lubonja. Të dy si rrufjanë politikë. Në Tiranë, te Lidhja e Shkrimtarëve, u organizua mbledhja e madhe, ku morën pjesë të gjithë krijuesit, të rinj e të vjetër, nga e gjithë Shqipëria. Mua më kishin caktuar në presidium, ende nuk e dija se çfarë do të ndodhte. Pas kësaj mbledhjeje erdhi Sekretari i Parë në Lushnjë, ku u bë katrahura. Çfarë nuk u tha, deri te pyetja që m’u bë nga Sekretari i Parë me fjalët: “A është poema jote katran me bojë apo ajo?” Nuk dija ç’të thosha, prisja gjykimin e sallës. Ajo ishte një mbledhje autodafet që organizoheshin në kohën e mesjetës në Spanjë, për të dënuar njerëzit.
Ndërkohë, unë kisha marrë lejen krijuese 6-mujore nga Lidhja dhe thashë se do shkoja të njihja nga afër jetën e punëtorëve në Metalurgjikun e Elbasanit, por papritmas, pas kësaj ngjarjeje m’u tha të shkoja në kooperativë bujqësore, duke më kujtuar se nuk do të “gdhendesha”. U pikëllova, por para dënimit që mund të më jepnim, isha më i lehtësuar. Ishte dëshpëruese si situatë, ndjeva mjaft dhimbje për çfarë po ndodhte. Kështu më çuan në kooperativën e Fier-Sheganit, në brigadën e arave, ku bëja punë të rënda duke m’u hequr edhe e drejta e botimit. Sigurisht që vazhdoja të shkruaja, dërgoja poezi, por nuk m’i botonin. Për 11 vjet nuk m’u botua asnjë rresht.
Pas këtij dënimi, a ndryshoi natyra e poezisë suaj, a vazhdoi antikonformizmi yt?
Pyetjes suaj do t’i përgjigjem vetëm me fjalët e Dritëro Agollit, që më tha: “Më erdhi libri yt në zyrë, mbi tavolinë. Nuk po e kapja me dorë, pasi mendova se do ta kishe mbushur plot parulla. Por, duke lexuar poezitë njëra pas tjetrës, pashë se ishe po ai Faslli, po ajo poezi kritike. U gëzova!” Në këtë kohë, nga Komiteti Qendror erdhi Gaqo Bushaka me librin tim, shkruar me fjalët më të mira. Ka një moment kur po shihej libri im për t’u botuar, por më hiqnin disa poezi dhe redaktorja Iskra Thoma po më bënte vërejtje. Kur rastisi që erdhi Ismaili në zyrë dhe i thotë redaktores: “Çfarë po bëni?” “Po punojmë me librin e Faslliut, – i përgjigjet redaktorja, – për ta bërë më të mirë”. “I mirë është ashtu siç është libri”, – tha Kadareja, i cili ishte recensent i librit Mesazhe fushe. “I keq bëhet ashtu siç kërkoni ta ndryshoni ju”, – tha Kadareja dhe u largua nga zyra!
Paralel, në ’74-ën, kur dilte në Paris e përkohshmja politike “Koha jonë”, ka një botim që flet për poezinë tënde, me autor Ujk Malin, që me siguri duhej të ishte pseudonim, dhe janë disa faqe dedikimi, ku tërheq vëmendjen edhe një thënie se si në shekullin XX një poet dënohet me heshtje. A kishit dijeni, çfarë ishte ky botim në një kohë izolimi absolut, si kishte “rrjedhur” ky informacion?
Shihet qartë se kjo revistë më merrte në mbrojtje. Por, as nuk e kam idenë se çfarë ishte kjo revistë që botohej në Paris. Këtë e gjeta, rastësisht, kur isha deputet. Njëri, që merrej me dokumente arkivore, më thotë se kishte gjetur një revistë ku flitej për poemën time “Dielli dhe rrëkerat”. Është një zbulim i vonë, bëhet fjalë për vitin 1998-1999. Atëherë e mora vesh. S’kisha fare dijeni për këtë, aq më tepër për emrin e autorit, që nuk ia kam idenë se cili mund të ishte. Sigurisht, kur e shoh sot, më ngazëllen, edhe pse po ta dija në atë kohë do ishte e rrezikshme. Por unë nuk e dija. Atë kohë Fiqiret Shehu më bënte kritika edhe për poezinë Njeriu me kobure, kërkonte llogari se çfarë do të thoshte poeti me këtë, kur arma e sigurimit është e dashur për popullin, se sikur unë kërkoja ta zëvendësojë diktaturën e klasës së proletariatit me atë borgjeze. Kisha botuar plot poezi të kësaj natyre. Këto nuk i dija, por ma thanë kur mbarova dënimin se këto fjalë ishin shkruar në buletinin e asaj kohe të revistës “Rruga e Partisë”.
Dikush ju ka thënë se jeni thinjur duke shkruar gjithë jetën poezi… Çfarë tregon kjo?
Këto janë fjalët e Dritëro Agollit. Edhe Ismaili më ka vënë në dukje se nuk po i ndahesha, po merresha vetëm me poezi. Por unë kam shkruar edhe në prozë.
Poezitë tuaja kanë rebelizëm, kanë ironi, dashuri, zemër… fuqinë e kanë te fjala. Nëse para ’90-ës të ngacmonte diçka njerëzore, pa zhurmë, po tani çfarë të shqetëson?
Ndërsa para ’90-ës tema ime qendrore ka qenë lufta kundër burokracisë, pas rënies së diktaturës kam qenë i prekur, shqetësuar, nga karakteri i dyfishtë i njerëzve, dyfytyrësia e tyre, imoraliteti i tyre politik se, siç ka thënë Haveli, “antikomunistët më të tmerrshëm janë komunistët antikomunistë”. Në fillim si tipar të poezisë sime kam pasur kultin e fjalës, kurse tani kam idetë. Ky tipar më është vënë në dukje nga Gjergj Zheji, kurse kulti i idesë nga Agolli. Kurse karakteri akuarelesk më është vënë në dukje edhe nga Kadareja edhe nga Agolli.
Si e keni përjetuar lirinë pas ’90-ës?
Liria u keqkuptua. Kam menduar me veten time se poetët, krijuesit, kanë qenë atletë të një gare me pengesa, por prapë edhe gara me pengesa ka pasur rekordmenët e saj. Kadareja ishte një i tillë. Tani, s’ka garë me pengesa. Mund të ecësh si të duash, megjithatë kjo nuk presupozon se të gjithë do të jenë rekordmenët e garës së lirë.
Ju patët edhe një angazhim politik, u bëtë deputet në vitin ’98. Pse hytë në politikë?
Ma kërkuan të kandidoja, më pyetën. Pranova, pasi më thanë se isha i vlefshëm për të kontribuar për demokracinë! Të kontribuoja për demokracinë, isha jo vetëm dakord, por plotësisht i gatshëm. E kam thënë edhe në poezinë time se kam qenë dhe jam për socializmin demokratik – human – dhe jo për socializmin administrativo-komandues, siç qe përvoja jonë e hidhur…
Kur bëni një bilanc tani, a mendoni se keni realizuar atë që do donit të ishit në poezi?
Jo, jam i pakënaqur. Ka momente që më pëlqejnë, por përgjithësisht them se nuk e kam arritur majën e malit poetik, pavarësisht se kam synuar drejt tij. Kam udhëtuar drejt majës, jam përpjekur… por nuk kam arritur.
Çfarë bënte rezistencë te ju që ju mbajti si poet?
Shqetësimet sociale, të përditshme. Të gjitha i përjetoj. E reflektoj si dhimbjen, hidhërimin, gjendjen e trishtuar, të vështirë, ashtu edhe gëzimin, lumturinë e njerëzve. Dua t’i shoh njerëzit të kenë një buzëqeshje, pavarësisht se nuk mund të jenë gjithnjë të hareshëm. Gjithmonë kam pasur shqetësime njerëzore, jo pa shkak. Ndaj ngacmimeve unë kam reaguar furishëm, jam grushtuar me ngacmimet e mbrapshta. Kjo më ka bërë të reagoj, të shkruaj, të rezistoj. Por një ndihmesë të konsiderueshme, të çmuar, në rrugën e gjatë të krijimtarisë sime ka dhënë edhe Nirvana, ime shoqe, që u përball së bashku me mua dhe rezistuam së bashku ndaj vështirësive që i kaluam me sukses e dinjitet…
Paralel me poezinë, keni përkthyer edhe poetë, si Ungareti, Pervert, Esenini etj. Si i keni përzgjedhur? Cili ka ndikuar?
Kam përkthyer ato poezi që më kanë pëlqyer, nuk jam nisur nga poetë të veçantë. Kam përzgjedhur poetë e poezi nga të gjitha kontinentet. Gjatë përkthimeve jam futur në klimën e tyre, kam përvetësuar frymën e tyre. Kisha parasysh një këshillë të Kadaresë se edhe kur poezia është e errët, duhet përkthyer qartë, si dhe ajo këshilla e Dritëroit se, kur poeti është disi hermetik, nuk mund ta thjeshtosh, por as edhe ta përkthesh në mënyrë të pakuptueshme.
