Përkthyesja e njohur dhe kryeredaktorja e botimeve “Pegi”, Aida Baro, flet për përvojën e saj përkthimore dhe si redaktore, për problemet që kanë sot botimet nga letërsia e huaj dhe vështirësitë e librit në tregun shqiptar të librit.
Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Për herë të parë ju kam njohur nëpërmjet përkthimit të “Përçmimit” nga Moravia. Rrjedhshmëria e shqipes në atë roman më ka mahnitur dhe në të njëjtën kohë, më ka bindur se emri juaj duhet shtuar te lista e ngushtë me emra përkthyesish që po t’i lexosh në kopertinë apo frontespic, s’ke pse të dyshosh për nivelin e përkthimit. Cila është historia juaj me përkthimin letrar? Tregimi ose poezia e parë që keni përkthyer, mandej libri e kështu i gjithë udhëtimi deri kur u shndërrua nga një pasion, në një profesion?
A.B.: Përshëndetje Andreas dhe të falënderoj për vlerësimin dhe intervistën! Besoj se e ke perceptuar shumë bukur rrugëtimin tim qysh kur thua që përkthimi nga pasion u shndërrua në profesion, që ende vijon të bëhet me pasion. Në fakt, drejt përkthimit më ka shtyrë vetëm letërsia. E kam dashur shumë që e vogël, mbyllesha në bibliotekën e tim gjyshi me orë të tëra dhe kridhesha në lexime që tejkalonin aftësitë mendore të moshës sime. Ndërsa shoqet e mia luanin jashtë, unë “arratisesha” nëpër ishujt e vetmuar të Robinson Kruzosë, nëpër vendet imagjinare të liliputëve të Guliverit apo nëpër sallonet aristokrate të të mjerave kurtizane të shkëlqyera. Kur fillova studimet për gjuhë e letërsi italiane, ende nuk e dija se çfarë do të bëja me jetën time, por një natë, ndërsa lexoja “Kolombrenë” e Dino Buzzati-t, përkthyer nga Gjergj Vlashi, kisha nëpër duar edhe një vëllim tjetër me tregime të këtij autori në italishte dhe kaq më përfshiu krahasimi që i bëja përkthimit të atyre tregimeve, saqë mendova se mund ta provoja edhe unë njëherë. Kështu, tregim pas tregimi, jo vetëm nga Buzzati, por edhe nga Pirandello, fillova të ushtrohesha me përkthimin letrar. Për vite me radhë, nuk ia tregova askujt, sepse më vinte zor, nuk ndihesha në lartësinë e duhur, derisa qëlloi që, përmes miqsh të përbashkët, i pari i lexoi prof. Shaban Sinani. Kisha talent dhe leksik shumë të pasur, mbaj mend që më pat thënë. Por isha ende shumë e pasigurt, deri kur pata fatin e mirë që një prej atyre përkthimeve të ma lexonte Robert Shvarc. I ruaj edhe sot e kësaj dite ato tri faqe me shënimet e tij në anë të fletës, me sugjerimet e mbi të gjitha me zemërdhënien e krahët që më dha, sepse në njëfarë mënyre, aty u vulos përfundimisht fati im si përkthyese. As disa muaj më vonë, do të më vinte një propozim për të përkthyer “Baronin rebel” të Italo Calvino-s nga shtëpia botuese “Elite” dhe duhet të falënderoj z. Apostol Nasi, që më besoi një vepër aq madhore në një moshë fare të re. Më pas, ndërsa punoja në një kompani telekomunikacioni, që në të vërtetë s’kishte asnjë lidhje me profesionin tim, nuk iu ndava kurrë përkthimit, të cilin e zgjerova dhe me përkthimin audio-vizual, me përkthimin e filmave dhe dokumentarëve për televizione nga më të ndryshmet. Gjë që më ndihmoi të kultivoja dhe të rafinoja më tepër shijen për kinemanë. Për disa vite pata bashkëpunim shumë të mirë me shtëpinë botuese “Dudaj”, periudhë gjatë së cilës u rrita më shumë profesionalisht, për të arritur, në këtë dekadë të fundit, në përkthime autorësh vërtet të mëdhenj dhe sfidues, si Ungaretti, Moravia, Pasolini apo Primo Levi. Është një rritje graduale, mendoj, që vjen pas një përkushtimi të madh, pas një mosdorëzimi në asnjë rrethanë, pas një sakrifice dhe heqjeje dorë nga shumë gjëra të tjera të jetës, pikërisht sepse bëhet me dëshirë dhe pasion.
A.D.: Shpeshherë, përkthyesi nuk mund të konceptohet pa redaktorin. Të dyja këto janë fusha ku ju jeni e angazhuar. Si e shihni raportin mes përkthyesit dhe redaktorit?
A.B.: Është një pyetje që më vë gjithnjë në dilemë. Ku përfundon përkthyesi dhe ku fillon redaktori brenda meje? Mendoj se është një ekuilibër shumë i brishtë, që duhet ruajtur patjetër. Kur je në rolin e përkthyesit, je vetëm ti dhe teksti, autori, dhe nuk mendon për çfarë do të vijë më pas. Sfida është vetëm në kuptimin e autorit, në studimin e tij, në gjetjen e ekuivalentit të saktë të fjalës e të mendimit të tij për ta sjellë sa më besnikërisht në shqipe, por gjithnjë duke respektuar strukturën e gjuhës sonë.
Nga ana tjetër, si redaktor të duhet të mendosh për tri veta, për autorin, për përkthyesin dhe me kokën tënde si redaktore, si njëfarë mbrojtjeje për gjuhën, për sintaksën e shqipes, sidomos në këto kohë kur anglishtja kryesisht ka fituar shumë terren dhe pjesa më e madhe e përkthyesve të rinj nuk kanë më afrimitet me shqipen, por me anglishten. Edhe redaktori letrar duhet të ketë ndjeshmëri shumë të madhe ndaj tekstit, sepse një ndërhyrje e gabuar mund të shpjerë në tjetërsim të frazës dhe kuptimit. Shumë herë, më duket më i vështirë redaktimi sesa përkthimi, sepse përballesh me përkthyes që nuk pranojnë ndërhyrjet e bëra, ka të tjerë me të cilët diskuton shumë qetësisht, “grindesh” bukur, sepse vihen përballë dy zgjidhje subjektive, por gjithnjë duke menduar qëllimin final: përmirësimin e tekstit.
Si përkthyesi, si redaktori duhet të kenë një kulturë sa më të madhe jo vetëm gjuhësore, por të përgjithshme dhe e vetmja mënyrë, mendoj, për të qenë gjithnjë i aftë në këtë punë është leximi dhe përditësimi i vazhdueshëm.
A.D.: Po raportet mes përkthyeses dhe shkrimtarit si dhe redaktores e shkrimtarit, si do t’i përshkruanit?
A.B.: Në pamje të parë duket sikur janë të ngjashme këto dy pika, mirëpo ka një dallim thelbësor: përkthyesi nuk mund dhe nuk duhet ta tjetërsojë shkrimtarin, është hija e tij që duhet ta ndjekë autorin këmbë mbas këmbe, pa hequr apo pa shtuar “miell nga thesi i vet”. Dhe në këtë pikë, përkthyesi nuk ka dilema. Edhe sikur autori t’i ketë dhënë ngjarjes një zhvillim të gabuar, një përfundim me të cilin s’bie dakord, nuk ke nga ia mban, duhet respektuar vendimi i tij. Mua nuk më ka qëlluar të përkthej autorë të gjallë, por kam bërë një punë kërkimore të thellë gjatë përkthimit të Alberto Moravia-s, Goliarda Sapienza-s, Pasolini-t, dhe sidomos me Primo Levi-n dhe Ungaretti-n, që janë dy prej autorëve më të vështirë që kam përkthyer. Kam lexuar intervista të tyre, faqe të tëra kritikësh që kanë zbërthyer veprat me të cilat jam marrë, pikërisht për t’iu futur sa më thellë nën lëkurë, për t’i njohur nga afër, për të zvogëluar mundësinë e gabimit, për të pakësuar humbjen, sepse është e sigurt që humbje do të ketë, por të jetë sa më e vogël.
Tani, me projektin e ri që kam në dorë, kam fatin të provoj një faqe tjetër të marrëdhënies përkthyes-autor. Elvira Dones, shkrimtarja e njohur shqiptare, më ka besuar përkthimin e romanit të saj më të fundit, shkruar në italishte, La breve vita di Lukas Santana. Besoj se ka për të qenë një përvojë tejet interesante, sepse për herë të parë vihem jo vetëm përballë autorit, por një autori që e njeh gjuhën shqipe. Edhe vetë jam shumë kureshtare dhe entuziaste për këtë sfidë të re, sa do të jem e zonja të futem nën lëkurën e Donesit dhe ta sjell në shqipe me stilin e saj që tashmë njihet gjerësisht nga publiku; sa do të ndryshojë teksti nga Elvira tek Elvira përmes Aidës. Do t’ju them kur të mbaroj librin.
Te redaktori ndoshta duhet bërë dhe një tjetër dallim. Redaktori letrar, ai që merret me ristrukturimin e fjalive, ndryshon nga editori, që në fakt, e ndihmon autorin gjatë shkrimit të librit për ta sjellë veprën në variantin më të mirë të lexueshëm. Editori, që është më i ftohtë ndaj tekstit, e ndihmon autorin si nga ana formale e tekstit, ashtu dhe në atë përmbajtjesoren. E ndihmon të krijojë panoramën e madhe, strukturën e tekstit, pasurimin apo përsosjen e personazheve, të heqë jo vetëm paragrafë, por edhe faqe të tëra, të cilat autori i ka shkruar me një frymë, sepse ndoshta e ka marrë rrjedha e frymëzimit; herë të tjera, i sugjeron autorit të shtojë edhe kapituj, apo ndonjë personazh, ku e ndien se teksti çalon. Kjo është një punë që kërkon shumë njohuri, nuhatje të madhe letrare, aftësi komunikimi për të mos e lënduar autorin, respekt ndaj punës së tij, sepse dihet që autori është tejet i ndjeshëm ndaj “ferishtes” së vet.
Në fund të fundit, mbeten po punë krijuese, që ta mbajnë trurin ndezur dhe të përfshijnë, por duhet të gjesh masën e duhur për çdo gjë.
A.D.: Kujtoj një takim me shkrimtarë e përkthyes ku moderatorja tha: “Mjafton të lexoj pak faqe dhe e kuptoj se përkthyes është Filani”. Kjo mu duk e pakuptimtë dhe njëlloj vijon të më duket edhe sot. Ju si e shihni? A duhet të ketë stil përkthyesi?
A.B.: Është një pyetje shumë e bukur, sepse më ka rastisur dhe mua të gjendem përballë përkthyesish që pretendojnë se “ky është stili im”. Nëse pranon të bëhesh përkthyes letrar, duhet të pranosh që ti je shërbëtor i autorit, ti je uji që merr formën në çdo enë që hidhet, sepse përndryshe ke dështuar në këtë punë. Është e paimagjinueshme që unë si përkthyese të përdor të njëjtin stil edhe për Levi-n, edhe për Goliarda Sapienza-n, edhe për Moravia-n, që janë krejt të ndryshëm nga njëri-tjetri, qoftë nga stili, qoftë nga tematikat. Sapienza ka një gjuhë tërë kolorit, të harlisur, që fillon qysh me përdorimin e dialektit sicilian e roman e deri në gjuhën e lartë intelektuale. Moravia është intelektual i kulluar, frojdist, psikolog i natyrës së errët njerëzore, me një gjuhë të lartë intelektuale, që nuk pranon kurrsesi harlisjen në leksik babaxhan e popullor. Levi nga ana tjetër është stilist i mendimit të dhënë përmes një gjuhe klasike dhe danteske. Por a është subjektiv përkthyesi? Patjetër, sepse ka formimin e tij, ka bagazhin e tij leksikor. Nga ana tjetër, kjo është e bukura, sa i aftë je të “asgjësosh” veten tënde, ta heshtësh zërin tënd, në shërbim të shkrimtarit, njësoj si ai “mediumi” që e lë trupin e vet t’ia pushtojë shpirti i dikujt tjetër për të komunikuar mandej me botën.
A.D.: Tradita jonë në përkthimin e poezisë italiane është shenjuar nga dy personalitete, Koliqi me Poetët e Mëdhej t’Italisë dhe Zorba me Perfectum Trinum, pa përmendur përkthyesit e Komedisë Hyjnore, nga Pashko Gjeçi te Mark Ndoja e tani së voni Meritan Spahija. Ndoshta prej tyre, ndoshta për arsye të strukturës gjuhësore, zakonisht është parë gegnishtja si bregu ku zbarkon në shqip poezia italiane. Me Ungaretti-n e sjellë prej jush, kjo ndryshon. Ky perceptim që solla unë të jetë fryt i arsyeve jashtëletrare dhe jashtëgjuhësore, apo edhe mund të ketë ndonjë gjë të vërtetë në të?
A.B.: Perfectum Trinum të Zorbës e kam shijuar pafundësisht, siç kam shijuar po aq dhe poezitë hermetike të vetë Zorbës në “Buzë të ngrime n’gaz”. Po ashtu edhe “Komedisë Hyjnore” të Gjeçit i referohem për çdo referencë nga Dantja. Unë mendoj se është një përzgjedhje që ka ardhur për shkaqe gjeografiko-kulturore: kultura italiane ka qenë shumë më e pranishme në rrethet kulturore të Shkodrës e zonave përqark sesa në pjesën tjetër të Shqipërisë. Në njëfarë mënyre, të gjithë këta përkthyes të mrekullueshëm janë mëkuar qysh herët me kulturën dhe letërsinë italiane edhe përmes arsimimit që kanë ndjekur, të mos harrojmë që një pjesë e mirë e tyre janë formuar në shkolla katolike. Gjuha e tyre, ajo shkodranishtja e ëmbël e Koliqit apo e Zorbës, për mua, nuk është fort larg gjuhës letrare. (Them “letrare” dhe jo “standard”, sepse për mua, standardi i përket gjuhës zyrtare e administrative, ndërsa ajo letrare përfshin të gjitha dialektet e të folmet që i falin kolorit të jashtëzakonshëm gjuhës). Në këtë kuptim, përkthimi i Ungaretti-t është fryt i rritjes dhe formimit tim letrar ndër vite. Kisha përkthyer poezi të veçuara të Ungaretti-t, sepse e kam dashur shumë poezinë e tij, por marrja përsipër e një vëllimi të tërë, sidomos një vëllimi si “Ndjenja e kohës”, është një punë e stërmundimshme dhe një sfidë e madhe. Në fakt, Ungaretti këtu është krejt ndryshe nga vëllimet e mëparshme që njohim ne, me atë poezinë e shkurtër, lakonike, simboliste, shkruar në transhetë e luftës. Këtu, ai vjen shumë më lirik, poezia ka varg më të gjatë, duke iu kthyer traditës italiane të canto-s, metrikës tradicionale, vargut njëmbëdhjetërrokësh, nëntërrokësh dhe shtatërrokësh. Ungaretti është një stilist i italishtes së lartë në poezi, i simbolikës dhe hermetizmit. Ndonëse nuk ka rimë të dukshme, poezia e tij ka një ritëm të brendshëm, aliteracion dhe muzikalitet të magjishëm.
Hera-herës, tek lexoja, studioja dhe përktheja ndieja sikur ndeshja në tematika dhe atmosfera të ngjashme me Poradecin, “liqeri pa kufi”, çështje të metafizikës, kapërcimit në kohë dhe në vend, përtej universit, përjetësia e bërë njësh me natyrën, dashuria, që ndonëse te Ungaretti na vjen më e fshehtë, janë çështje të përbashkëta që i lidh një fill i padukshëm filozofik. Në këtë kuptim, unë kam shfrytëzuar të gjitha mjetet shprehëse të gjuhës shqipe, qofshin ato të gegnishtes apo të toskërishtes, sepse për mua, shqipja është një dhe për fat kemi mundësi të shfrytëzojmë burime të kulluara nga të gjitha dialektet apo të folmet.
Në një libër tjetër, “Muza e haresë”, më është dashur të përdor sërish dialektet, duke qenë se autorja, Goliarda Sapienza, përdor herë pas here dialektin sicilian dhe atë roman për t’u dhënë jetë personazheve të saj. Kuptohet që kjo është një zgjedhje, të themi, arbitrare, por duke bërë një paralelizëm gjeografik, zgjodha dialektin tosk për atë sicilian dhe gegnishten e Shqipërisë së Mesme, të folmen e Tiranës për atë roman. Por kjo gjithnjë, si nevojë e sjelljes sa më besnikërisht të atmosferës së romanit, i cili do të humbiste shumë po të përkthehej në standard. Po ashtu edhe si editore, sidomos me romanet e Tom Kukës, e kam mbështetur fuqimisht përdorimin e dialekteve për ta dhënë atmosferën dhe gjendjen e personazheve. Madje, për romanin i tij të fundit “Rrethimi”, u konsultuam me një shkodrane të mirë si Rozafa Shpuza për përdorimin e gegnishtes. Në këtë kuptim, unë e dua dhe e mbroj me fanatizëm çdo dialekt të shqipes, ajo që më frikëson është abuzimi me to nga njerëz të pazotë për t’ia njohur të gjitha faqet këtij diamanti.
A.D.: A ka ndonjë mënyrë tjetër për t’i dhënë në gjuhën pritëse, shqipen në këtë rast, referencat e pop-kulturës së gjuhës burimore, përveçse me fusnote që sikur e ndërpresin leximin?
A.B.: Përdorimi ose jo i fusnotës është një diskutim që endet shpesh nëpër mjediset tona. Ca mendojnë se nuk ka nevojë për to, se lexuesi, po të dojë, le t’i drejtohet internetit për informacione më të thella, ca mendojnë se janë të nevojshme. Personalisht, si përkthyese, në libra të rëndësishëm, sidomos tek “Armëpushimi” dhe “Të mbyturit dhe të shpëtuarit” të Primo Levi-t i kam vendosur atje ku dhe vetë kam ndier se kishte vështirësi kuptimi. Mendoj se e qartëson lexuesin për atë çka po lexon. Ka raste kur nocione të caktuara të një kulture, që nuk mund të perifrazohen në shqipe, duhen sqaruar me fusnote. Unë mendoj që një sqarim fillestar i dhënë përmes fusnotës nuk e dëmton leximin, përkundrazi. Pastaj, në qoftë se lexuesi ka interes për më tepër, mund të shfrytëzojë internetin.
A.D.: Keni provuar ndonjëherë të krijoni? Nëse po, çfarë ju ka penguar ta botoni?
A.B.: Oh, vjershat e adoleshencës, si të gjithë. Por ishin tepër mediokre për ta vazhduar më tej. Vjen një pikë që njeriu duhet ta kuptojë se ku e ka talentin. Ndoshta, elementin tim kreativ e kam shprehur përmes përkthimit dhe nuk ndiej nevojën të shkatërroj pemë më kot me shkrime. Por, kushedi, mai dire mai, themi ne italofilët, po arrita të plakem, mbase dhe do të shkruaj gjepura të miat.
A.D.: Ju jeni kryeredaktorja e një prej shtëpive botuese më të rëndësishme në botën shqiptare, “Pegi”. Po t’ju kërkoj një analizë të përgjithshme por të përmbledhur, si e shihni, në kontekstin shqiptar, botën e librit? Cilat janë problematikat kryesore dhe, nëse kemi edhe ndonjë përparësi, cila është ajo/ cilat janë ato?
A.B.: Bota e librit nuk është e shkëputur nga kultura në përgjithësi, nga teatri, nga kinemaja, nga muzika, nga muzetë apo galeritë e arteve. Gjithçka ka të bëjë me kultivimin e mirë të shijeve letrare dhe artistike dhe rritjen e një brezi më të kulturuar. Në fillim të viteve ’90-të, pas rënies së diktaturës, u shkatërrua çdo gjë, sidomos kulturore. Një brez i tërë u rrit pa teatro kukullash, pa biblioteka, pa një mundësi për të zhvilluar talentet e tyre dhe pasojat e kësaj ndihen sot, në shoqërinë tonë që ende nuk ka ndërgjegje sociale për të mbrojtur ato të drejta që e bëjnë njeri të qytetëruar.
Për fatin tonë të keq, çdo gjë varet nga përpjekjet individuale qoftë të entiteteve botuese, qoftë të personave që merren me librin në sektorë të ndryshëm. Çdo gjë po bjerret ditë pas dite, libraritë në Tiranë po mbyllen, kur do të duhej të organizonin aktivitete pa fund; nëpër rrethe, libraritë janë shumë të pakta; bibliotekat e Tiranës, ndonëse të rikonstruktuara, nuk bëjnë aktivitete për të tërhequr të rinjtë, madje edhe fondin e librave kushedi kur e kanë pasuruar, të mos flasim për bibliotekat e rretheve pastaj. Të rinjtë po lexojnë kryesisht në anglisht, madje edhe libra që tashmë janë të përkthyer; një pjesë e shtëpive botuese e kanë humbur rolin e tyre edukues dhe kanë thjesht funksion tregtar, nuk kanë filtër për botimet që nxjerrin, sidomos me autorët shqiptarë, ku çdokush mund të gdhihet një ditë shkrimtar. Kultura po shkon drejt rrënimit përditë e më tepër dhe në nivel institucional askush nuk po e ngre zërin, për fat të keq. Njerëzit argëtohen me programe pa përmbajtje, për të cilat s’janë të detyruar të mendojnë. Nga ana tjetër, mendoj se ka vend për shkrimtarët që ta vëzhgojnë këtë kohë, këtë degradim të njeriut dhe ta tregojnë të keqen që po ndodh këtu. Nuk po shpresoj për një “Pasolini” shqiptar, por kushedi…
A.D.: Sipas jush, i përmbush editoria shqiptare kriteret e pashkruara deri dje (sot shpesh kushte të padiskutueshme) të të qenit politikisht korrekte në termat e gjithëpërfshirjes, mbarëprezantimit, diversitetit etj.?
A.B.: Me botime të huaja, të përkthyera në shqip, besoj se po bëhet një punë e rëndësishme në këtë drejtim. Ne si shtëpi botuese kemi dy koleksione të rëndësishme që i pasurojmë vazhdimisht me titujt dhe shkrimtarë të ndryshëm: koleksionin “Lotus” dhe atë “Mozaik”. Lotusi i kushtohet letërsisë feministe, libra që trajtojnë temën e gruas, të rolit të saj në shoqëri, parë nga këndvështrime shkrimtaresh shumë të mira dhe me zë në letërsinë botërore. Ndërsa “Mozaiku” i kushtohet pikërisht diversitetit, që nga ai racor deri te shqetësimet e viteve të fundit që përfshijnë bullizmin dhe diversitetin gjinor. Janë libra tepër aktualë, i flasin shumë gjendjes sonë të tanishme, nxjerrin në pah prapambetjen tonë kulturore, sidomos për sa i përket dhunës mbi gruan. Janë mbi të gjitha çështje sociale për të cilat do të duhej të flitej gjerësisht nëpër shkolla, në takime të ndryshme me të rinj e në çdo qytet të Shqipërisë, sepse vetëm kështu do të përpiqeshim për të ngritur vetëdijen qytetare.
A.D.: Duke përgatitur pyetjet e kësaj bisede, u njoha edhe me ekzistencën e një agjencie letrare me emrin tuaj. Për këdo ka interes, si funksionon? Nuk e di, ka agjentë dhe agjenci të tjera përveç jush? Sa ndihet mungesa e këtij personi kyç në gjithë procesin e botimit të një libri?
A.B.: Kjo është një tjetër ëndërr imja, në fakt. Më ka lindur si ide që pas mbarimit të masterit për Redaktori në universitetin e Urbinos, por është e vështirë të vihet në jetë në Shqipëri. Ideja ime përfshin punën e editorit, pra autorin e ndihmon në shkrimin e librit dhe më pas bëhesh agjent i tij për t’ia shitur veprën në botues vendas që mund të kenë interes për të. E më pas, shitjen e së drejtës së autorit edhe në botues jashtë vendit. Mirëpo, në Shqipëri, ku ndodh shpesh që autori paguan për botimin e veprës është e vështirë të realizohet. Për momentin, po përpiqem të ngre strukturën bazë. Shërbimet që do të ofrohen janë: vlerësim paraprak i tekstit, editing, redaktim, korrektim. Pra, si të thuash gjithë punën redaktoriale që një libër të vijë sa më i përkryer si nga ana formale, edhe nga brendia. Është një punë që e kam bërë me disa autorë shqiptarë dhe mendoj se kam krijuar përvojën e duhur në këtë drejtim. Shpresoj që shpejt të arrij të krijoj një bazë me autorë shqiptarë për t’ua prezantuar edhe shtëpive botuese të huaja.
Në botë, agjenti letrar është një pikë kyçe për t’i siguruar autorit mbrojtjen e interesave të tij, si intelektuale, edhe financiare, por Shqipëria është ende larg kësaj pike.
A.D. I druheni Inteligjencës Artificiale? Jo vetëm si mjet që mund të zëvendësojë punën tuaj, por në të njëjtën kohë, si procesues informacioni dhe realizues detyrash që mund të sjellin një rënie të ndjeshme në nivelin e përkthimeve dhe redaktimeve?
A.B.: Nuk i druhem IA-së, i druhem jashtëzakonisht shumë papërgjegjshmërisë së njeriut për ta përdorur në mënyrën më të gabuar të mundshme. Puna është që sot gjithçka po ecën me një shpejtësi frenetike, afatet që vendosen për të kryer këto punë janë të shkurtra, nevoja për të nxjerrë ndonjë pare është gjithnjë e më e madhe dhe njerëzit joprofesionistë po shtohen shumë, duke përdorur këto rrugë të shkurtra. Përkthimi, redaktimi, por në fund të fundit çdo punë krijuese, kërkon kohë e durim, që askush nuk e ka më. Dhe kjo rendje (për ku?) më tremb. Njerëzit nuk po shijojnë më mundimin e krijimit, ankthin dhe bluarjen e mendimit, që sjell më pas dhe kënaqësinë e shijimit të frytit të punës. Gjithçka kapërdihet pa e përtypur dhe të bie si grusht në stomak e në kokë. Më tremb humbja e trajtave njerëzore, e ndjeshmërisë së njeriut, e dhembshurisë, e dashurisë, apo qoftë dhe e urrejtjes, dhembjes, vuajtjes, sepse një makinë, sado e përsosur të jetë, mbetet pa ndjenja e s’mund të arrijë kurrë përsosmërinë e papërkryer ndjesore të njeriut.
