Bisedës i priu Bajram Sefaj
Propozoj që bisedën enkas për lexuesit e “ExLirbris”, Besnik i dashur, ta fillojmë nga filmi “Mao Ce Duni”, sipas romanit tënd “Daullja prej letre”, si rast për të tërhequr vëmendjen te dilema e kahershme se mbi motive të romanëve mëdhenj, dalin shpesh filma të dobët. A qëndron kjo tezë dhe, sipas mendimit tënd, pse “Mao Ce Dun” e mbërriti gjithë atë sukses?
Besnik Mustafaj:
Unë jam dy herë pjesëmarrës në këtë vepër, si autor i romanit, mbi të cilin mbështetet filmi dhe si autor i skenarit. Pa bërë modestin, filmi është gjithmonë vepër kryesisht e regjisorit. Pra, edhe në rastin e suksesit të “Mao Ce Dunit” unë e shoh si meritor regjisorin Besnik Bisha. Ai e ka bërë gjithë punën artistike qysh në zanafillë e deri në përfundim për ta shndërruar në film tekstin e shkruar nga unë. Në këtë kuptim, skenaristi është njëri nga pjesëtarët e ekipit të ngritur e të drejtuar nga regjisori.
Rrjedhimisht, edhe në rastet (e që janë të shumta madje edhe në Hollivud) kur shohim një film të keq të dalë nga një vepër e mirë letrare, fajin e ka kryekëput regjisori. Ai ose nuk e ka kuptuar veprën letrare, të cilën synon ta shndërrojë në film ose nuk ka imagjinatën e duhur për gatuar brumin letrar në kuzhinën kinematografike ose ka zgjedhur aktorët e papërshtatshëm. Dështimi ka pra një qind e një arsye, por asnjë nuk lidhet me cilësinë e veprës letrare, e cila është në zanafillë të filmit. Romani im “Daullja prej letre” ka pasur fat që ra në duart e Besnik Bishës. Më vjen sinqerisht mirë kur vërej se edhe pas njëzet vjetësh, filmi “Mao Ce Dun” vazhdon të shikohet dhe të rishikohet me kënaqësi nga publiku, përfshirë këtu brezat e rinj, të lindur e të rritur në liri.
Në fakt janë bërë shumë filma gjatë këtyre tredhjet vjetëve me temë nga jeta nën diktaturën komuniste. Por janë përgjithësisht përpjekje për të treguar artistikisht dramën ngjethëse të njeriut shqiptar nën këtë regjim çnjerëzor. “Mao Ce Dun” është nga të rrallat komedi, një humor i zi, vërtet, por që gjithsesi e fton shikuesin për të qeshur. Në mënyrë të veçantë aktori Fadil Hasa në rolin kryesor ka dhënë me virtuozitet të rrallë një protagonist.
-A keni shkruar skenarë të tjerë për filma me metrazh të gjatë?
Besnik Mustafaj:
Në gjysmën e dytë të viteve ’80 kam shkruar dy skenarë, njëri pas tjetrit, duke bashkëpunuar me mikun tim, të mirënjohurin Kujtim Çashku, por asnjëri prej tyre nuk e pa dritën për arsye pa lidhje me cilësinë e tyre letrare. Të parit iu ktheva para pak vitesh dhe e rishkrova si roman, i botuar tashmë me titullin “Ëndrra e doktorit”. Të dytin me titull “Ceremoniali” në fakt e kam shkruar fillimisht si roman. Çashku e lexoi në dorëshkrim, i pëlqeu dhe më kërkoi ta rishkruaja si skenar, gjë që e bëra me aq sa dita mirë. Të paktën vetë Çashku besonte se do të dilte një film i mirë. Nuk u pranua. Madje nuk u shqyrtua fare nga këshilli artistik. Drejtori i Kinostudios i asaj kohe, me të cilin ishim komshinj, më këshilloi miqësisht që ta tërhiqja tekstin para se të na fillonin telashet Çashkut dhe mua. Tani që i jam përkushtuar kryesisht shkrimit të prozës, do të doja t’i kthehesha atij romani, por nuk e gjej dorëshkrimin. Më ka humbur ose e kam vënë diku dhe i kam harruar vendin gjatë lëvizjes së sendeve të mia kur shkova të jetoja në Paris ne verë 1992. Shpresoj ta gjej një ditë. Ruaj një kujtim të dhembshur për atë tekst të rinisë time si shkrimtar.
Para tri vjetësh a diçka më shumë Besnik Bisha përshtati për kinema romanin tim “Vera pa kthim”. Paraprakisht më kërkoi mua ta shkruaja skenarin. Nuk pranova. Nuk e shihja si film. Kjo e bëri edhe më të bukur surprizën time kur e pashë veprën të përfunduar. Bisha, tashmë jo vetëm si regjisor, por edhe si skenarist, kishte bërë një punë të jashtëzakonshme.
-Nga një bisedë e pamundur, (kam ndërmend titullin e njërit nga romanet e tu, botuar në vitin 2021 në Prishtinë te “Bard Books”), dalëngadalë po zbresim te temat më të thjeshta. Kur fillove të shkruash? Si fillove?
Besnik Mustafaj:
Kam filluar të shkruaj vjersha në gjimnaz, diku nga mesi i vitit të dytë. Isha larguar tashmë nga vendlindja, Bajram Curri, për të vazhduar shkollimin në Tiranë dhe jetoja në konvikt. Tërheqja drejt vjershërimit nuk kishte fillimisht asnjë lidhje me ndonjë ëndërr për t’iu përkushtuar shkrimit. Ndodhi fare thjesht: doja t’i pëlqeja një vajze, të tërhiqja vëmendjen e saj ndryshe nga moshatarët e mi. Dhe nisa të thur vargje për të. Në vazhdim, ajo vajzë natyrshëm që doli nga jeta ime prej adoleshenti, por mbeti joshja ndaj poezisë dhe shkrimit në përgjithësi. E kam thënë disa herë se ajo vajzë më ndihmoi të zbuloja te vetja një dhunti, që do të bëhej me kohë qëllimi më i lartë i gjithë jetës time. Në një farë mënyre asaj vajze i jam shumë mirënjohës për dhuratën e çmuar, që më bëri.
-Dikush pohon se poezia nuk është fare art. A pajtohesh me këtë përkufizim?
Besnik Mustafaj:
Nuk e di kush e ka thënë një marrëzi të tillë. Sigurisht që nuk mund të pajtohem. Aristoteli, para 2400 vjetësh, në veprën e tij monumentale “Estetika” thotë se poezia është arti i fjalës. Për shumë shekuj, deri sa lindi romani në fund të mesjetës, arti i fjalës është mishëruar vetëm te poezia.
-Ishe dhe mbetesh gazetar. Në ç’harmoni bashkëjetojnë këto dy “motra binjake”, sipas përvojës tënde?
Besnik Mustafaj:
Heminguej mbetet shembulli i parë i ndritshëm që i pajtoi publikisht, madje i bëri komplementare këto dy zeje të shkrimit. Deri atëherë gazetaria ishte parë me përbuzje nga estetët e letërsisë. Në një nivel shumë më modest, komplementarë kanë mbetur shkrimi letrar me shkrimin gazetaresk edhe në përvojën time. Unë nuk jam gazetar profesionist prej më shumë se tridhjet vjetësh. Por nuk kam munguar asnjëherë krejtësisht në shtypin e përditshëm pavarësisht funksioneve të larta shtetërore, që kam mbajtur. Kam pasur dhe vazhdoj të kem gjithnjë gjëra për t’i pohuar publikisht, të cilat mund t’i shpreh vetëm me gjuhën e gazetarit. Unë jam nga ai xhins shkrimtarësh që ndjej në ndërgjegje një nevojë të përhershme për të marrë pjesë në debatin publik për çështje të interesit qytetar. Këtë lehtësi ma jep gazetaria.
-Po diplomacia e letërsia, sa shkojnë bashkë, gjithnjë sipas përvojës tuaj?
Besnik Mustafaj:
Kur u bëra ministër i jashtëm, në shtator 2005, porosita menjëherë te piktori i mirënjohur Mustafa Arapi një portret të madh të Faik Konicës dhe e vendosa në zyrën time. Doja të tregoja kështu se çfarë personaliteti do të kisha model në punën time. Tani nuk di se ku e kanë degdisur atë tablo pasardhësit e mi në atë zyrë. Nejse!
Pra, kanë shumë mundësi të bashkëjetojnë diplomacia dhe letërsia brenda të njëjtit njeri dhe madje ta ushqejnë njëra – tjetrën. Por vjen një çast kur ato bëhen të papajtueshme. Është fjala për kohën. Kjo ndodh kur shkrimtari merr përgjegjësi të larta në diplomaci dhe mbajtja e këtyre përgjegjësive nuk i le atij kohë për të shkruar. Edhe diplomati i lartë ashtu si edhe shkrimtari e do gjithë kohën vetëm për vete. Rrjedhimisht, diplomacia dhe letërsia shndërrohen në shemra. Të paktën kjo është përvoja ime. Dhe u detyrova të zgjedh njërën ose tjetrën. Siç dihet, unë zgjodha letërsinë dhe vazhdoj të mendoj se bëra zgjedhjen e duhur.
-Po politika e letërsia, çfarë bashkudhëtarësh janë?
Besnik Mustafaj:
Shkrimtarët e mirë kanë më së shpeshti një shqisë shumë të zhvilluar politike. Kjo vjen nga lidhja tejet e fortë, që kanë ata me fatin e kombit e të shoqërisë së tyre, ku politika ka doemos një ndikim përcaktues për mirë ose për keq. Pa shkuar larg, le të hedhim një sy në historinë e letërsisë shqipe. Dy poetët tanë kombëtarë, Naim Frashëri dhe Gjergj Fishta ishin prej një brumi thellësisht politik. Madje, Fishta u zgjodh edhe deputet në parlamentin e parë shqiptar në vitin 1921. Bashkë me të, në atë parlament, hynë edhe Ndre Mjeda dhe Fan Noli, i cili shkoi shumë larg, u bë edhe kryeministër. Edhe Ismail Kadare dhe Dritero Agolli kanë pasur një brum të fortë politik. Në parlamentin e parë pluralist, në 1991, kemi qenë më shumë se dhjetë shkrimtarë e poetë, përfshirë Natasha Lakon e Sadik Bejkon. Pra, lista mund të bëhej shumë e gjatë e që tregon se politikani dhe shkrimtari janë bashkudhëtarë bashkëpunues brenda të njëjtit personalitet. Unë kësaj race i përkas. Por, nisur nga përvoja ime, do të thosha se edhe kjo bashkëjetesë nuk është një paqe e përjetshme. Shkrimtari e ka gjenetikisht nevojën për një liri vetjake, e cila fillon e bëhet e papajtueshme me veprimtarinë dhe disiplinën e politikanit. Dhe njeriu duhet të zgjedhë. Shembulli ynë më i ndritshëm, Ibrahim Rugova, gjithashtu u detyrua të zgjedhë. Për fatin e mirë të Kosovës dhe të shqiptarisë, ai zgjodhi politikën.
-Lidhur ngushtë me këtë, sa lexohen shkrimtarët shqiptarë mes vetes?
Besnik Mustafaj:
Nuk di ç’të them. Besoj se shkrimtarët e mirë e lexojnë njëri – tjetrin. Por, vërej shpesh, me keqardhje, një lloj snobizmi të shkrimtarëve të rinj ndaj letërsisë tonë kombëtare, përfshirë këtu edhe autorët tanë të mëdhenj klasikë. Mendoj se kjo është pasojë e një keqkuptimi kulturor nga ana e tyre për virtytet e kozmopolitizmit dhe universalizmit të natyrshëm të letërsisë së madhe, që ata vetë ëndërrojnë të shkruajnë.
-Shkrimtari i preferuar, vendas dhe i huaj, i Besnikut.
Besnik Mustafaj:
Vështirë të jap një emër të vetëm, qoftë shqiptar e qoftë të huaj.
-Propozoj, Besnik i nderuar, të ndalemi pak te përkthimet e autorëve tanë, aq më fort se ti vetë hyn në radhën e parë të shkrimtarëve të përkthyer e të vlerësuar në shumë gjuhë. I ç’rëndësie është ky fakt, sipas gjykimit tënd?
Besnik Mustafaj:
Sidomos për një letërsi që shkruhet në një gjuhë të vogël e fare pak të njohur, një fakt i tillë është veçanërisht i rëndësishëm. Përvoja, që kam në marrëdhëniet ndërkombëtare, më lejon të pohoj me bindje se pas Skënderbeut, asnjë shqiptar tjetër nuk e ka bërë të njohur kombin tonë në botë sa Ismail Kadare me veprën e tij letrare. Përveç krenarisë së natyrshme, kombet e vogla e kanë edhe nevojë gjeopolitike për ekzistencë njohjen dhe respektin nga kombet e tjera. Ndërsa përjetimet vetjake, që ka shkrimtari shqiptar kur teksti i tij botohet në një gjuhë tjetër dhe për më tepër vlerësohet nuk besoj se ndryshojnë nga përjetimet e një shkrimtari amerikan apo kinez. Kalimi në një gjuhë tjetër i jep veprës letrare mundësinë për një jetë të re, plot me të panjohura, gjë që për autorin është edhe gëzim, por edhe ankth.
-Lidhur me kritikën letrare, portali Hejza art, kohëve të fundit, ngre disa shqetësime: “Shumë herë kemi dëshmuar se vuajmë nga dyfytyrësia, duke shkuar deri aty sa pa fije turpi i ushqejmë dhe i kultivojmë antivlerat”. Sipas mendimit tënd, nga duhet t’ia mësyjmë për të dalë nga kjo dergjë?
Besnik Mustafaj:
Kritika letrare ka një vlerë dhe një domethënie të shumëfishtë për shoqërinë dhe kulturën kombëtare të një vendi. Ajo pasqyron nivelin e pjekurisë së shoqërisë për të gjykuar dhe vlerësuar një nga aspektet më thelbësore të jetës së vet shpirtërore, që është letërsia. Po ashtu, kritika letrare ka për mision ta mbështesë zhvillimin e letërsisë, duke nxjerrë në pah e duke nxitur prirjet e reja tek autorët më të mirë të të gjithë brezave. Kështu, mungesa e një kritike letrare të ndershme, profesionale dhe të guximshme le një zbrazëti me pasoja në jetën tonë letrare si komb.
Ju më pyesni si mund të dilet nga kjo dergjë. Dëgjoj shpesh që kjo gjendje të shpjegohet me faktin se shkrimi i kritikës letrare nuk shpërblehet financiarisht. Kjo është e vërtetë dhe shteti duhet të ndërhyjë disi. Por as shkrimi i letërsisë artistike nuk shpërblehet vërtet financiarisht. Ky është një nga çmimet e lirisë. Në fjalë të fundit, libri i shtypur është një mall, që do të shitet si çdo mall tjetër. Në anglisht librarisë i thonë “book shop”, fjalë për fjalë “shitore librash”. Përveç faktit se shqiptarët lexojnë gjithnjë e më pak, në vetvete tregu i librit në hapësirën shqiptare është shumë i vogël. Nuk di cili shkrimtar shqiptar mund të siguronte të ardhurat minimale jetike vetëm nga honorarët e librave të vet në libraritë e Shqipërisë.
Por, buka gatuhet me miellin që ke, thotë një proverb. Për shembull: Në Shqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoninë e Veriut veprojnë më shumë se 20 universitete publike dhe private, të cilat kanë departamente të letërsisë. Sikur vetëm këta profesorë, të cilët në fjalë të fundit paguhen për të lexuar dhe për të shpjeguar letërsi, të angazhoheshin nga pak me shkrime, do të kishim një armatë të mjaftueshme kritikësh letrarë.
-Kritika jonë letrare është ajo që është. Parë personalisht, a ndalesh ti në artikujt e shkruar për librat e tu në shtypin shqiptar apo të huaj? Po sjell një shembull. Lejla Abdullah, lidhur me “Një sagë e vogël”, në arabisht, shkruan: “Nga errësira e burgut, vend i mbyllur, i cili përbën një laborator të pasur për çdo shkrimtar, Besnik Mustafaj transmeton pikëpamjet për burgun, në mes të mureve të kalasë, tek të gjitha llojet e tjerë të burgjeve, duke filluar nga përfytyrimet e personazheve për vetën e tyre dhe për të tjerët duke përfunduar të përfytyrimet e ndryshme rreth burgut, që kanë të tjerët në mjedisin shoqëror, si dhe për arbitraritaritetin e tyre në fatin e njeriut. Ndërsa errësira e egër e burgut e merr errësirën e saj nga lidhjet që ka me mendimin dhe nga shkatërrimi që i bën njeriut nga brenda”. Sa i qëlluar është një konstatim i tillë sipas gjykimit tënd si autor i romanit?
Besnik Mustafaj:
Oh, lëvdatat i pëlqejnë gjithmonë shkrimtarit. Por në këtë rast do të thosha megjithatë se kjo kritike arabe e ka kuptuar në thellësi romanin tim dhe sinqerisht më vjen vetëm mirë.
-Shkrimtarët pohojnë zakonisht se të gjithë librat e vet i duan njësoj ashtu siç i duan njësoj fëmijët. A e ka Besnik Mustafaj njërin prej tyre gjithsesi më për zemër dhe, nëse po, pse?
Besnik Mustafaj:
Do të kisha thënë romani i parë, “Vera pa kthim”. E kam shkruar në pranverën e vitit 1985, në disa pak javë. Isha 26 vjeç. Deri atëherë kisha shkruar vetëm poezi. Filloi si një dashuri me shikim të parë me subjektin, të cilin e dëgjova si histori të ndodhur nga miku im Artan Fuga. Entuziazmi, që ngjalli teksti te disa miq, të cilët e lexuan në dorëshkrim, në ndihmoi të zbuloja te vetja prozatorin. Deri atëherë qasja ndaj romanit më ishte dukur e pamundur.
-Jam bir mali, deklarove me një rast dhe shtove se vapa të lodh. Në fletoren time kam shënuar: ”Romanin e shkëlqyer të Besnik Mustafajt “Gjinkallat e vapës”, botim i “Buzuku”, e rilexova gjatë verës së nxehtë 2016, në llixhën e Elbasanit, nën zhaurimën e gjinkallave të vapës, e cila këtu është disa herë me e vrullshme se “kënga” e tyre në Katundin e këtij romani”. Po i çel kështu rrugë pyetjes vijuese: njëmend, a ka stinë në veprat letrare të Besnikut?
Besnik Mustafaj:
Po më tërheq vëmendjen mbi një fakt, për të cilin nuk kisha menduar kurrë konkretisht. Ndoshta në prozat e mia nuk ka shpesh emërtime të stinëve, por ka stinë sigurisht. Janë doemos të katër stinët sipas kohës kur zhvillohen ngjarjet e subjekteve. Ka edhe përshkrime të motit, të qiellit e të peizazhit në përputhje me rrethanat, ku gjenden personazhet. Në përditshmërinë time, unë nuk kam një stinë të parapëlqyer më shumë se të tjerat.
-Kapitull në vete: shpërblime letrare dhe rëndësia e tyre për autorin. Këtë bisedë e realizojmë në muajin e çmimit Nobel. A është koha që ky shpërblim të ndalet mbi emrin e ndonjë shkrimtari shqiptar?
Besnik Mustafaj:
Koha, që ky çmim të ndalet mbi emrin e një shkrimtari shqiptar, ka qenë qysh para disa dekadash dhe vazhdon të jetë. Gjithsesi, unë mendoj se shpërblimet letrare kanë vetëm një rëndësi të madhe për autorin: ato tërheqin vëmendjen e publikut mbi veprën, pra ndihmojnë dukshëm për të shtuar lexuesit e saj.
-Në emrin tim personal dhe, në emër të lexuesve të ExLbrisi, kërkoj nga ti një fragment nga çfarë ke nëpër duar momentalisht.
Besnik Mustafaj:
Në prag të verës përfundova një libër me novela, të cilin ia dorëzova botuesit tim Onufri. Tani po shkruaj një roman. Teksti ende nuk është i pjekur për të botuar ndonjë fragment të tij. Shpresoj në mirëkuptimin tuaj.
