Arta Marku Qëndro: Gjërat “e vogla”

Reflektim mbi romanin e Claire Keegan, “Gjëra të vogla si këto”, botimet “Dudaj”

A ka letërsia një mision?

Kohë më parë, pata lexuar një intervistë që Orhan Pamuku ia pat dhënë Anteos Hrisostomidhis, të botuar në librin Antenat e epokës sime (Botimet Toena/përkth. Romeo Çollaku). Letërsia nuk ka mision, këmbëngulte nobelisti turk: “Shkrimtarët turq – citohet ai – më të shumtit ndër ta, e shkatërruan dhuntinë e tyre për t’i shërbenin atdheut, një ideologjie apo një qëllimi të mirë. Nuk bënë romane të mirë pikërisht sepse i vunë vetes në mision”.

Por nëse jo me një mision, në fund të fundit, letërsia ekziston, veç të tjerave, edhe me qëllimin që të na ballafaqojë me përvoja ekzistenciale të cilat na pasurojnë e sidomos na qartësojnë përderisa na nxisin në reflektime mbi njeriun, mbi thelbin e tij, mbi gjërat “e vogla” nga të cilat përbëhet vetë ekzistenca njerëzore.

Romanin “Gjërat e vogla si këto” të Claire Keegan (botimet Dudaj 2025 / përkth. Margarita Sulaj Skënderaj) e përjetova si një moment reflektimi të thellë mbi brishtësinë e njeriut, të gruas në këtë rast, ndëshkimin e padrejtë, vuajtjen në të cilën shpesh braktiset, shpërfilljen, shmangien, harresën e vetëdijshme të të tjerëve që nuk pësojnë të njëjtën vuajtje dhe guximin që lipset për t’i ngritur barrikadë padrejtësisë.

Për një rastësi të çuditshme ishte reflektimi që i përshtatej pikërisht 8 Marsit, edhe pse ishte një burrë nxitësi i reflektimit, Bill Furlongu…

Furlongu

Bill Furlongu ka një biznes të suksesshëm. Në një qytetth me një të ftohtë therës ofron dru zjarri dhe qymyr për ngrohje. Nuk i shpërfill kurrë njerëzit dhe nevojat e tyre. Ata mund të mos kenë të paguajnë, në fund të fundit vendin e ka pllakosur kriza ekonomike, por Bill Furlongu është gjithmonë aty, në dyert e pasme të shtëpive, duke shkarkuar ngarkesën për ngrohje. Ata do të paguajnë një herë tjetër, me siguri. I ofrojnë një ëmbëlsirë në shenjë falënderimi dhe mirënjohjeje dhe ai e vlerëson. Atij vetë jeta i ka ardhur e tillë që nëse dikush nuk do ta kishte ndihmuar, kushedi se si do t’i kishte shkuar filli. Me gjasë, kur ja ke njohur vlerën empatisë, kur e ke provuar në lëkurë se sa e rëndësishme është të ta ofrojnë, di edhe ta ofrosh. Së paku disa herë është kështu, edhe pse jo gjithnjë.

Fëmijë, Bill Furlongu ka pa pasur jetë të vështirë. E ëma, vajzë tepër e re, e ka lindur jashtë martese. Ai kurrë nuk e ka njohur të atin. Kjo ka qenë braktisja e parë. Për më keq akoma, të ëmën familja e ka përzënë. Nuk ka dashur t’ia dijë as për të e as për foshnjën. Njolla në ndërgjegje u ka peshuar më shumë. Një tjetër braktisje kjo, fort lënduese. Por ja tek është shfaqur zonja Uillson, vejusha tek e cila nëna e Furlongut punonte. I mbajti ajo, që të dy, pa e vrarë mendjen për fjalët e hallkut. Jo se fakti që kishin një çati mbi kokë, se nëna mund ta rriste vetë të birin, se biri pa baba mund të kishte së paku nënën, ishte gjithçka. Bill Furlongu s’e harron dot atë ditën kur u kthye nga shkolla me pallton e mbuluar me pështymat e shokëve të klasës që e tallnin vazhdimisht si një fëmijë pa baba. Braktisja tjetër, ajo nga bota përreth, ishte aq therëse sa i ftohti i dimrit të qytetthit pranë lumit. Qenë vitet ‘40 të shekullit XX.

Por, fëmija i dikurshëm pa baba nuk rrëzohet derisa vjen dita e bëhet vetë baba. Ama një baba që kujdeset për të bijat. E shkuara nuk mbetet gjithsesi në të shkuarën. Jo se e shkuara mbetet ndonjëherë pas, por diçka zbehet, sa për të mos u bërë gjyle në këmbë. Kurse Furlongut, tashmë në të dyzetat, me një familje ashtu siç do ta donte, e shkuara i rishfaqet thuajse pikë për pikë, si dikur. Rastësia e çon të zbulojë Sarën, 17-vjeçaren që i ndërmend të ëmën në të njëjtën moshë, me të njëjtat probleme, por pa mbështetjen që e ëma kish pasur: Sara ka përfunduar në Kuvendin e murgeshave Magdalenë.

Deri këtu isha duke lexuar një roman. Tronditës padyshim, por jo aq sa u bë sa kur mësova sfondin real të tij.

Historia me “H” të madhe

Zbulova se quheshin SHTËPITË MAGDALENË, ose Lavanderitë Magdalenë dhe nuk kanë asnjë lidhje me trillimin sikurse mund të ketë personazhi i një romani që shkrimtarja ia ka vënë emrin Bill Furlong. Ato “shtëpi” paskëshin ekzistuar realisht për thuajse 250 vjet.

E para Shtëpi Magdalenë u hap në Dublin në vitin 1765 me qëllimin për të strehuar vajzat e reja, mëkatare që kishin shkelur normat morale të shoqërisë së kohës. Në krye të herës qëllimi kish qenë tërësisht human: të largonte nga rruga prostitutat, t’i rehabilitonte, t’i integronte në shoqëri, tashmë të penduara. Jo më kot morën emrin e Mari Magdalenës, shenjtores pendestare që u bë ndjekëse besnike e Jezusit. Kështu edhe këtyre vajzave, me gjasë do tu tregohej rruga, do tu krijoheshin mundësi punësimi dhe të një jete të denjë. Të konceptuara si strehimore të përkohshme, Shtëpitë Magdalenë, që u përhapën me shpejtësi në Irlandë dhe Angli, u shndërruan në strehimore të përjetshme. Prostitutave të fillimit iu shtuan vajzat e reja që kishin lindur fëmijë jashtë martese, jetimet e deri edhe vajzat me cene fizike që familja i shihte si pengesë përderisa, me gjasë, kishin për të mbetur lënesha. Dhe po, ishin familjet që i çonin bijat në këto të ashtuquajtura shtëpi, me dhunë, përkundër dëshirës së tyre. Sa për vajzat, merret me mend, nuk kishin asnjë mundësi kundërshtimi, asnjë mundësi shpëtimi. Lehonave u merreshin fëmijët dhe fati i tyre kurrë nuk dihej. Njëfarësoj të burgosura, vajzat ishin praktikisht skllave të cilave u shfrytëzohej puna. Jo rastësisht “strehimoret”, në gjuhën e përditshme, quheshin LAVANDERI. Nuk ishte një metaforë. Skllavet e reja atë punë bënin: lanin rroba. Dhe i lanin mirë. “Nëse i çoje teshat në ato lavanderi, të ktheheshin pas si të reja”. Kundrejt pagesës laheshin rrobat, por jo pagesë për rrobalarëset.

Historia vazhdoi gjatë, shumë gjatë, deri në fillim të mijëvjeçarit të tretë…

Sa më sipër është histori me H të madhe.

Realiteti më i fortë se trillimi

Po flas për një roman dhe doemos që do të kthehem te letërsia. “Letërsia fillon aty ku mbaron historia”, më pat thënë Fatos Kongoli në një intervistë. Ama realiteti ofron shpesh histori më të fuqishme se çdo trillim, aq sa letërsia s’i  shpërfill dot. Padyshim bëhet letërsi pikërisht aty ku mbaron historia, ose përtej rrëfimit të historisë. Kështu edhe libri “Gjëra të vogla si këto”.

Bill Furlongu mund të jetë trillim, ama Sara padyshim që përpara se të bëhej personazh letërsie ishte realitet, sido që ta ketë pasur emrin e vërtetë dhe sidomos ka qenë realitet vendi i izolimit të saj, me gjithë historinë e vet 250-vjeçare që në të vërtetë ka detaje akoma edhe më tronditëse sesa ato që ka zgjedhur shkrimtarja për librin e vet.

Sara ka lindur fëmijë jashtë martese. Por, ndryshe nga të tjerat, që si ajo kanë përfunduar në Kuvendin Magdalenë, është rebele. Ia kanë marrë djalin dhe nuk është e gatshme ta pranojë. Si ndëshkim murgeshat e mbyllin në depon e qymyrit. Aty e gjen Billi, kur një të diel në mëngjes herët shkon të çojë ngarkesën për ngrohje. Të nesërmen është Krishtlindja dhe ai nuk dëshiron t’i lërë klientët t’i kalojnë festat në të ftohtë. Shkon herët në Kuvend sepse ka edhe ngarkesa të tjera për të dorëzuar. Shkon drejt e në depon e qymyrit që të mos shqetësojë njeri. Përballë Sarës zë fill rikthimi në të shkuarën e largët: ai vetë një fëmijë dhe nëna e tij një vajzë e re e dëbuar nga shtëpia. Sara i ngjan me të ëmën, me të vetmin ndryshim (gjë e vogël?) se për Sarën nuk ka asnjë zonja Uillson që ta mbështesë… Çfarë do të ishte bërë me nënë e bir sikur të mos kishin pasur zonjën Uillson? Çfarë do të bëhet me Sarën, e cila i lutet ta lejojë të shkojë te lumi…

Gjërat e vogla që nuk të përkasin

Qenkan disa gjëra që ndodhin në qytethin me një të ftohtë therës ku Bill Furlongu shpërndan dru dhe qymyr për zjarr. Disa Gjëra të vogla si këto, aq të vogla sa askujt s’i hyjnë në sy. Gjërat e veta njerëzit i kanë në rregull. Kriza ekonomike, i ftohti që kërkon dru për zjarr, paratë që mungojnë për të paguar Billin, mund të mos jenë në rregull, ama janë gjëra të mëdha. Akoma më të mëdha i bën fakti që u përkasin të gjithëve.

Lavaderia ku ndodhin gjërat e vogla “ti kthen rrobat pas si të reja”. Edhe kjo gjë e madhe është. Akoma më të madhe e bën fakti që u përket të gjithëve. Rrobalarëset, Sara dhe sarat, jeta që bëjnë, vuajtja që u peshon mbeten gjëra të vogla. Akoma më të vogla i bën fakti që tjetërkujt i përkasin.

Çuditërisht, një lumë qenkësh, si një vijë ndarëse, mes banorëve të qytetthit dhe të burgosurave të Lavanderisë Magdalenë.

Në atë qytetth askush nuk ndalet e ta përfytyrojë veten, qoftë edhe për një çast, me Gjëra të vogla si këto të vajzave të lavanderisë, mbi shpinë. As gratë nuk ndalojnë: “Vajzat tona i kemi të mbara”, e nxit e shoqja Furlongun që të mos merret me vajzën e tjetërkujt, që ka shkelur në dërrasë të kalbur. Është grua, por gjërat e Sarës janë të Sarës dhe sarave të tjera që diku e kanë humbur fillin. Janë gjëra kaq të vogla. Janë matanë lumit.

Në atë qytetth, të gjitha shtëpitë kanë nga dy dyer; derën kryesore, që hapet nga rruga e madhe dhe derën e pasme, që nuk duket. Derë e vogël, si gjërat e vogla. Dihen por nuk shihen. E diçka që nuk shihet me gjasë nuk ekziston. Edhe gjërat e vogla, le të jenë aty, mjaft që nuk duken. E nëse nuk duken pse të shkosh e të kërkosh t’i shohësh?

Furlongun ama, dikur një gjë e vogël, dikush e pa…

GJËRA TË VOGLA SI KËTO, ndodhin në Irlandën e vitit 1985. Kaq pranë nesh në aspektin e kohës. Madje, kaq pranë nesh në shumë kuptime…