1. Poet me frymëzime homerike
Niko Kacalidha, (poeti bilingual i gjuhës greke dhe asaj shqipe), fituesi i shumë çmimeve kombëtare në gjuhën e nënës gjenetike, greqishtes, dhe lëvrues i një lirike nga më ndjellëset e burimoret në gjuhën e tij të dashurisë, shqipes, vjen e rivjen për lexuesin tonë, përmes një dialektike poetike plot shtresa mitesh antike dhe moderne. Është një udhë gati gjysmëshekullore, në të cilën shqipja deradiane e poetit pasurohet përherë me ujë të ri në detin e poezisë sonë më elitare. Sivëllezërit e tij gjenetikë do ta pikasnin herët frymëzimin homerik në vargjet e Kacalidhës. Nikos Tendas shkruan: “Niko Kacalidha është poet me frymëzim homerik, shprehës i pulsit kontemporan grek”, ndërsa Leta Kucohera shton një tjetër përmasë të ndikimit homerik kur shprehet se: “Si poet vjen dhe bën betimin te poeti i poetëve, te stërgjyshi ynë i madh, Homeri, që të mos ndërpritet obligimi poetik”[1] Tendas dhe Kucohera i mëshojnë në fakt dy nocioneve kryekëput të ndryshme. Kucohera flet për një betim, për një vazhdim udhe apo misioni, që është obligim i natyrës poetike. Betohem te Homeri, pagëzohem në ujërat homerike si dishepull i poetit dhe grekut poet apo marr përthith eliksirin e fjalës më të epërme për të qenë dhe unë vetë (kupto unin lirik) i spërkaturi me farëra të pakohshme këngësh e himnesh. Kacalidha i përdor gjerësisht mitet greke, por jo vetëm. Me pak fjalë, është bekimi që kryeprofeti i fjalës poetike, Homeri, ia ka dhënë çdo dishepulli të ri. Janë farërat e reja të lirikës që çdo brez i përtërin ndryshe. Mos mbetshim pa to! Këtë nënkupton dhe Kucohera: të qenit lirikë e vërtetë kjo e Kacalidhës.
Tendas ndalet te frymëzimi homerik si teknikë poetike që merr përsipër ta krijojë përherë botën nga e para. Shpesh këngët e Kacalidhës kanë në thelbin e tyre lëndën epike krahas asaj sunduese, lirikes. Lexuesit e Homerit në çdo komb e gjuhë i ka mrekulluar përherë gjenia e papërsëritshme e “Iliadës” dhe “Odisesë” për të rrokur brenda tyre krejt botën tonë, me të gjitha betejat luftarake, në arena ku vringëllijnë shpatat dhe ku kacafyten e shpalosen gjithë pasionet e shpirtit njerëzor, pa asnjë përjashtim. Homeri i mirë është spektatori asnjanës i betejave të pasioneve shpirtërore dhe si i tillë është përherë shumë i vërtetë. Sa herë i lexojmë këto poema, sidomos “Odisean” aq herë e gjejmë aty veten tonë nga e para, dhe në çdo rilexim na duket se po e rrokim për të parën herë atë çka rrëfehet. “Iliada” ka më shumë skena madhështore dhe peripeci katakombesh, “Odisea” e gjen madhështinë te luftëtari i kthyer nga lufta, te njeriu tanimë i zakonshëm, me gjak e pasione si secili prej nesh. Edhe pse mundemi t’i dimë fije e për pe këto ngjarje, ne prapë joshemi dhe i rikthehemi rileximit. Arsyeja? Kthjelltësia e së thënës, madhështia e njëjtë e rrëfimit si për ngjarjet e mëdha të popujve, si për ngjarjet e zakonshme të njeriut. Asnjanësia e atij që rrëfen e thotë, i bën këto vepra të pavdekshme. Në fund të fundit ato nuk bëjnë tjetër veçse rikrijojnë botën tonë përmes rileximeve. Këtë teknikë e kanë rimarë jo pak poetë në rrjedhën e kohërave, por pak ia kanë dalë ta përdorin si duhet. Kacalidha fatlum është i bekuar në këtë kontekst. Kthjelltësia e ligjërimit poetik, feks nga një gjuhë e larë prej dritës fantastike të kohërave antike, ku shpirti i njeriut ishte i perëndishëm, po aq sa shpirti i perëndive ishte tokësor. Kjo përzierje botësh vdekatare dhe të përjetshme haset gjithandej vargjeve të poetit, ku akti i soditjes përmes habisë fëminore e bën poetin bir natyral të atdheut të miteve antike.
A përdor poeti teknikë? Them se jo. E shprehur kësisoj, duket se poeti e bën teknikën me kas, ndërkohë që Kacalidhës i buron shpirti vargje pa e pyetur fare atë vetë. Ndaj le të themi se kjo teknikë ka përzgjedhur Kacalidhën ta ketë bir. Homeri pra depërton në shpirtin e betejave luftarake e atyre shpirtërore. Poetët e vërtetë që erdhën pas tij këtë synuan. Njeriu shkruan për njeriun direkt ose indirekt. Edhe kur zbulon shpirtin e natyrës a nuk e bën këtë përmes aktit soditës të shpirtit të vet? Kacalidha nuk është homerik në zbulimin e së madhërishmes te ngjarjet e mëdha. Përkundrazi, ai e mbërrin përmasën e së jashtëzakonshmes pikërisht në cakun që nuk arrin dot ta rrokë plotësisht atë. Kacalidha e përshkruan natyrën mesdhetare, me dete dhe ishuj plot bukuri marramendëse, me të tillë pathos poetik, sa madhështia dhe universaliteti i jetës vijnë para lexuesit përmes një lëvizjeje të gjallë, krijim harmonik e mrekullor i hyjnive olimpike. Ai shkruan vargje për gurë, drurë, zogj, stinë që ndërrohen, ujëra të përtërira etj., me pak fjalë gjëra plotësisht të thjeshta, por kur shkruan, përtej faktit se na rrëfen të njëjtat sende, ai përpiqet të zbulojë shpirtin e sendeve dhe të dukurive në mënyrë të ndryshme në çdo rrëfim lirik e epik. Sepse, panorama poetike e Kacalidhës nuk shpalos një pamje statike. Lëvizja e gjallë e metaforave dhe e të tjerëve shenjuesve tekstorë në shërbim të metaforës, rikrijojnë jetë, për të na mahnitur bukur mirë me parajsën tokësore të hyjve grekë. Parajsa surrealiste ngjizet në çdo rast përmes ripërtëritjes me ujëra të reja të deteve të Poseidonit.
“Thashë të përgjoja në drurët e vjeshtës
Rrënqethjen e gjethit mes erës,
Po drurët m’u vodhën, s’ma treguan
Shpirtin.” (Metempsikozën duhet ta kenë shpikur poetët)
Një un lirik që përgjon zbulimin e shpirtit e zbulon përherë botën nga e para. Është një odise që nuk lodhet së shtegtuari, së dashuruari, së rravguari, apo së rrezikuari. Kacalidha bir fatlum i dy mëmave (shqiptare e greke), e njom muzën e tij në detin homerik, aty ku madhështorja është shumatore e një varg përndritjesh të vogla, të cilat bashkëveprojnë për përndritjen e madhe, herë ngazëlluese e herë shkrepëtitëse nga zija. Dashuria është e fortë dhe e vërtetë si vdekja, mitikja zhvoshket për të krijuar një mit më të prekshëm, ndërsa Krishti, fjala vjen, lind në Leshnicën e tij. A bëhet kështu e jashtëzakonshmja e zakonshme? Aspak. Thjesht bëhet e prekshme. Sepse miti biblik nuk vjen si dogmë apo intertekst thjesht religjioz, por si simbolikë universale. Kur zbulojmë shpirtin, jemi apriori në kërkim të së mirës, mrekullores dhe dashur padashur prekim tragjiken kur e mira dhe mrekullorja fillojnë e zbehen. Atëherë a nuk duam ta lindim këtë Krisht të përvuajtur e të mrekullueshëm në krejt trojet tona? Miti i vendlindjes e shndërron Leshnicën në Itakën time, të atija e të këtija.
“Tre herë thith e tre herë vjell përbindëshi i dreqit.
I zymtësisë dhe i trazirave detare. Poshtë shfaqen
funddetet boshe me zemberek të prishur. Me anije
të mbytura nën serinë e bardhë të dhëmbëve
të Skiles e të Haribdes. Mposhte panikun
Odise. Edhe pa dyllë veshëve do t’i kalojmë
ngushticat. Tymi i magjishëm i oxhakut të shtëpisë,
po bie erë Itake.”
Itaka nuk është më Itaka homerike, por përshkrimi përdor teknikën homerike për t’i paraqitur lexuesit modern një Odise pa dyllë në vesh, që megjithatë ia mbërrin qëllimit të jetë fitimtar. Miti transformohet për të ndërtuar një skenë luftarake në detet e panikut, në detet e zemrës. Panorama e plotë është në funksion të zbulimit të një prej pamjeve të shpirtit. A nuk zbulon një moment tmerri të Odisesë dhe përshkrimin e kalimit të ngushticës në veprën homerike? Miti i rifunksionalizuar ia vesh tmerrin e panikun botës moderne, njëjtë siç vepron Kavafisi në poezi të tilla emblematike si “Antoni i braktisur nga Zoti”, “Kthimi i Odiseut në Itakë” etj. Në përshkrimet dhe narracionin homerik, kemi rrëfimtarin spektator të paanshëm, ndërsa uni lirik i Kacalidhës duket se nuk përmbahet dot për të qenë fare i paanshëm. Asnjanësia e tij absolute në ligjërimin poetik, ndodh vetëm në lirikën e pastër, ku bota sërish zbulohet nga e para, por përmes imazheve surrealiste tanimë.
Në poezinë e Kacalidhës thelbet u paraprijnë kuptimeve dhe kuptimet u paraprijnë ndijimeve habitëse e tronditëse. Në rastin e parë ngjizen poezi të thukëta, ku ekonomizmi gjuhësor ngjiz e është prirje e modernitetit. Në rastin e dytë, ligjërimi poetik harliset në rrjedha të pandalshme vargjesh, me përshkrime homerike, plot detaje feksëse apo zbehtake që i lë vendin njëri-tjetrit, për të rrokur të tërën e dielltë pa pikë terri, apo të terrtën pa një ashkël diellore. Ligjëruesi është një eremit i pandikuar nga asgjë tjetër veç vështrimit të tij, ose siç shprehet Vangjelis Tasopulos për poetin: “Ai ruajti me dinjitet çka pa”. Kjo gjithë çka pa e eremitit poet skalitet brenda një gravure guri në poezitë eliptike, ndërsa në lirikat ku harlisja gjuhësore i përngjan rrjedhës së përshkrimeve homerike, gjithçka vjen e bëhet në ashtnore gravurash të ajërta. Eremiti i profecive vjen i përmbajtur në poezi të llojit “Sinagoga e gurit”, “Të katër ungjitë e plepit” etj., por shfaq mahnitje e përmallim në poema të llojit “Gravura e zogjve”, “Heraldikët e erës” e shumë të tjera të ngjizura me këtë frymë. Në të dyja format e vetëshprehjes poetike të unit lirik, kemi një përhumbje të këtij të fundit. Përhumbja (ose ëndërrimi poetik) na jep botën e një shpirti dhe një imazh poetik dëshmon për një shpirt që po zbulon botën e tij, botën ku dëshiron të jetojë dhe ku meriton të jetojë.[2] Ja si ndodh zbulimi i botës përmes imazheve në poezinë “Sinagoga e gurit”:
“Gjithçka pagane mbirë nga sinagoga e gurit.
Gjithçka shfletuar erërash prej dinastisë së barit.
Mbrëmja e mermertë gdhendur me skeptrin e hënës.
……………………………….
Gjithçka në erëmimin rrëmihjes së mbrëmjes.
Mbrëmja etere, e mishtë, hedonike, trup e shpirt shtrirë.”
Kacalidha ka ungjillin e tij për të pagëzuar zogjtë, baptizierin e tij të Itakës reale e universale (Leshnicën) dhe padyshim parajsën e tij tokësore ku trupi e shpirti e përjetojnë mrekullinë si herën e parë fare. Paganja dhe biblikja nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën. Pagania sa vjen e shenjtërohet. Parajsorja bëhet herë-herë pagane, jo si kundërshti e shenjtërisë, por si bota e krijuar brenda botës. Eremiti është kaq i vetmuar sa ka ungjillin e tij, mënyrën e tij si e shpik parajsën e si trembet nga shenjat e ferrit. Megjithatë kjo parajsë e tij apo ferr i tij, përvijohen në kontekstin e krijimit të një fuqie më të epërme. Krijuesi eremit e shpik pra botën në një truall të parandodhur: botës së madhe të Zotit krijues nga hiçi. Në një kohë kur bota e eremitit e shfaq krijimin përmes zbulimit e rizbulimeve të pandërprera, në secilin nga arealet shpirti përsoset përmes pagëzimit nga e para të natyrës.
Evangjelia Papakristu vëren se Kacalidha thërret përmbi altarët. Do të shtonim se pas thërritjes poeti rrëmih në thellësitë e shpirtit, shenjtëron paganen, duke i rrokur thelbet ekzistenciale që në vargjet hyrëse të çdo poezie dhe pikërisht këto thelbe ngjizin shkallë-shkallë kuptimin e tërë. Në poezinë “Sinagoga e gurit” çdo varg paraqet një thelb. Tërheq vëmendjen shenjuesi gjithçka. Sa më virgjine dhe e dëlirë shfaqet bota, aq më shumë zë vend në hapësirat e saj njeriu, që vjen si bashkim i mishit (aspekti fizik, hedonikja) me shpirtin (aspekti përhumbës, ëndërrtar). Kuptimi rroket i tërë vetëm drejt fundit. Uni lirik nuk rrëmih thjesht mbrëmjen, por mbrëmjen (kohën) e qenies. Qenies që thërret duke u lutur nga altarët e sinagogës. Tek lutet bekohet me një tjetër dritë, dritën e zbulesave. Kuptimi i paraprin kështu ndijimit, sepse një shpirt që nuk kapet gafil nga ëndrra, e ndërton ëndrrën pak e nga pak njësoj si ekzistencën. Po pse është sinagogë dhe jo kishë altari ku qenia shpërthen britmat e saj të gëzimit e përvuajtjes? E po, a nuk e thamë prej fillimit se Kacalidha ka Betlehemin e tij për lindjen e Krishtit? Ashtu ka dhe vendet e tij të shenjta ku përfalet. Te poetët si ai, shenjtëria përcaktohet së pari nga shenjtërimi si akt. Vendndodhjet pastaj ai i zgjedh si të dojë.
2. Surrealisti i parajsave tokësore
Përtej realiteteve të prekshme, me thelbe të dukshme e të rrokshme gati njësoj nga çdo lexues, për arsye të kuptimeve të drejtpërdrejta të shprehjeve poetike, kemi dhe imazhe disi të ëndërrta, “realitete” të tjera, përtej asaj çka shohim kthjelltas, një imagjinatë që ngjiz pamje përtej të rrokshmes. Është kjo imagjinatë që botët e vogla e të mëdha, na i reflekton në iris të syrit e në feksje të trurit, si peizazhe ëndrre. Është ky realiteti përtej, që surrealistët e kanë parim të thelbit poetik. Aty zogu nuk është vetëm zog, guri jo vetëm gur dhe mahnitja e natyrës nuk është vetëm mahnitje. Secili shenjues ngjiz njëherazi disa imazhe. Surrealist i rafinuar në të dy përmbledhjet me poezi të zgjedhura, “Eliksiri i gurit” dhe “Heraldikët e borës”, Kacalidha sjell për lexuesin një lirikë, ku gjuha shqipe ngjit në shqisa si lëngu i frutave të vjeshtës në duar, rrjedhë ligjërimore aq e natyrshme, aq e buruar e krejt e pavrarë. Imazhet surreale të poetit përkëmbehen me njëra-tjetrën, si nuancat e panumërta që një gjethe vjeshte merr prej pigmentit të së gjelbrës në ditët e gushtovjeshtës, duke kaluar mandej në nuanca të llojllojshme të së kuqërremtës së zjarrtë, ndërsa zbehet ngadalë drejt një të verdhe anemike.
Kritika shqipare dhe ajo greke i kanë mëshuar përherë thelbit surrealist të poetit. Spikat përcaktimi i Bejkos për “një stuhi ngjyrash dhe imazhesh surrealiste që të pataksin” [3]dhe Tasos Kocis që e pagëzon poetin si “aristokrat i imazhit surrealist të vlerave universale”. Imazhe që pataksin, pasi Kacalidha ështē poeti i një imagjinate të shfrenuar, ku përmes detajeve të pambarimta të realiteteve përtej, krijohen në tokë dhe jo në qiell, parajsa nga më tē bukurat në lirikën tonë.
Poeti hyn e del jo vetëm në tempullin e vjeshtës, por edhe në tempujt e gjithë stinëve, edhe pse në dy vëllimet poetike më përfaqësuese pas viteve ’90, “Profecitë e drurëve” dhe “Pagëzimi i zogjve”, vjeshta mbetet stina e parapëlqyer dhe metafora mbizotëruese. Te “Profecitë…”, proza poetike Po hyja në tempullin e vjeshtës ka të tilla vargje: “Po hyja në tempullin e mermertë të vjeshtës, oshënar i vetmuar. Përkulesha rrëzë një burimi të pija ujin e bekuar të gjirit të dëborërave. Me pëllëmbët e gjetheve të rrepeve. Si besimtari në altarët e shenjtë”. Oshënari i vetmuar i vjeshtës, i zjarreve të bukura e flakëve të shuara, herë i ngazëllyer e herë i përmbytur nga pikëllimi, tepër rrallë e krijon paralelizimin ndërmjet pikëllimeve të natyrës dhe pikëllimeve shpirtërore. Pikëllimet vetëm sa e fshikin, gjë që ndodh kur vjeshta po vdes dhe dimri ia beh në prag. Ama, pikëllimi asnjëherë nuk shumëfishohet. Asnjëherë nuk lind bij. Sapo natyra vdes, pemët zhvoshken e gjethet thahen, uni lirik e lë saora mënjanë melodinë vajtuese dhe gjethohet në shpirt e trup, për t’i bërë ballë vdekjes së vyshkjes. Ai është i gatshëm të ngrihet nga varri, për t’ua kthyer ringjalljen dherave anembanë.
Oshënar në kërkim të zbulimit të shpirtit, i mahnitur e i tronditur nga braktisja e harlisjeve, poeti thur vargje, ku realiteti i ëndërrt ndjell imazhe përtëritëse sapo natyra nis të zbehet. Paralelizimet poetike të De Radës, si zbehje në jashtësi / zbehje në brendi të unit lirik, assesi nuk ndodhin te poeti. Përkundrazi, hasim zhvendosjen e njëkohshme të dy realiteteve të ndryshme. Jashtë gjithçka e padiellëzuar, brenda gjithçka e diellëzuar, si reaksion përshpejtues i ringjalljeve dionisiake apo biblike. Kur natyra pastaj ka gëzim, hare e përndritje, paralelizimi mes gëzimit atje dhe gëzimit në shpirt, vjen në sinkron, gufim i haresë në stinë e në shpirtin e poetit. Gëzimi shumëfishohet tashmë jo si reaksion i të kundërtave, por si vetëshprehje e së njëjtës.
Por, si bashkëveprojnë elementet surrealiste për të ngjizur parajsën tokësore te Kacalidha? Titulli “Heraldiket e erës” i poemës përbën një përjashtim të thekur kuptimor të dy shenjuesve: heraldikëve dhe erës. Në perceptimin tonë, kur themi “po fryn erë”, na vijnë ndërmend vrunduj ajri të ftohtë ose të ngrohtë, që na përplasen në trup e fytyrë. Nuk i shohim, por i ndjejmë vrundujt. P.sh.: era na sjell rërë në sy, era na përplas sa andej-këtej, era na fërshëllen në vesh një këngë të përvajshme etj. Kemi një element të padukshëm, si në jetë, si në tekstin e poezisë. Po heraldikët? Heraldika ose stematika është shkenca që merret me studimin e stemave ushtarake, si p.sh.: simbolikën e ngjyrave në dekoracionet e tyre. Në këto dekoracione, ngjyrat mbartin një simbolikë të veçantë, d.m.th. secila ngjyrë i përgjigjet një emri heraldik dhe një simbolike të caktuar. E kuqja është simbol i qëndrueshmërisë ushtarake dhe madhështisë. Bluja (e kaltra), simbol i besnikërisë dhe së vërtetës. E zeza, simbol i qëndrueshmërisë dhe pikëllimit. E gjelbra, simbol shpresës, gëzimit dhe besnikërisë në dashuri. Ngjyra vjollcë, simbol i madhështisë mbretërore, sovranitetit dhe drejtësisë. Pa qenë në gjendje të krijojmë trajtën e erës as në përfytyrimet tona më të çartura, na u dashka të përfytyrojmë dhe ylberin e ngjyrave të së padukshmes. Dyfish irreale. Kacalidha është surrealist i imazheve që jo vetëm tē pataksin kur arrijmë t’i përkapim, por një surrealist edhe më i thellë kur procesi krijues përmes imagjinatës së përflakur ndodh larg çdo lloj kontrolli të vetëdijes.
Si mundet lexuesi i poezisë i sapondodhur përballë leximit të titullit të shquajë heraldikët e erës?! Jo, kjo mund të ndodhë vetëm në ëndërr, në të pavetëdijshmen botë tonën.
Për shkrimtarin Ismail Kadare, teknika e poezisë së Kacalidhës përshkruhet kështu: “Poet me zanafillë greke, me një poezi metaforike surrealiste brilante, përqasur herë me zymtësinë e Seferis dhe me dritësinë e Elitis”.[4] Duke iu kënduar vendeve ku era fryn, përmes metaforash surreale, uni lirik i oshënarit rrëfimtar, arrin të na përshkruajë jo pamje të shpirtit të natyrës, por ëndërrimet e tij për secilën pamje.
“Oshënar, u shtriva të lëpij hirin e drurit e hirin e gurit
e të zogjve për profecitë e mia.
…Dhe jargavani shkundte shpirtin me një furtunë
jargavanësh në perlat e asfondelit.”
Shpirti i jargavanit shkundet në furtunë. Shpirti i natyrës, i jetës, i një parajse të prajtë tokësore. Gjithçka përherë ndodh vetëm në tokë. Surrealja buron e mjegullohet sapo fillon kthjellimi i saj. Megjithatë ka dritë në këto vargje të pjesës së dytë të poemës. Ka shpirt të shenjtëruar dhe aspak pikëllim.
“Në shenjtërinë e detit hedh dhe bekoj kryqet e
jaseminit që shpërthejnë ndanë deteve.”
Shenjtëri vetëm pagane në këtë pjesë të dytë të poemës. Por nuk ndodh kështu në pesë pjesët e tjera. Në rrëfimin e parë, Kacalidha vjen si poet me zanafillë greke. Këtu mbizotërojnë shenjuesit mitikë, të përzier me shenjues biblikë si: uji i bekuar, apokalipsi i guvave dhe fashikujt e ungjijve. Ndërthurja e lëndës mitike me lëndën e krishterë, si një nga tiparet themelore të poetikës deklarohet edhe nga vetë poeti, i cili i mëshon shkakut biografik të kësaj ndërthurjeje në laboratorin e tij krijues. Në një intervistë të botuar në revistën “Exlibris”, Kacalidha shprehet: “Unë kam lindur në Leshnicë në kufirin midis Shqipërisë dhe Greqisë. Gjithë bota ime që kishte lidhje me tokën, me drurët, me gurët, me yjet, me gurrat, me zogjtë dhe gjethet përreth ishte pagane dhe ajo tjetra, shpirtërorja, me Ungjillin, me kishat e vjetra, altaret, hieroret, qirinjtë dhe varret, qiellin e shpirtrave, ëngjëjt, ishte një botë e krishterë”.[5]
Poema përshkohet tejendanë nga një gjendje ndjellëse gjumi. Lexuesi herë e beson atë që lexon, herë e përfytyron dhe herë i duket krejt irreale. Megjithatë ndjesia e përgjithshme mbetet joshja e pamjeve të ëndrrës. Rrëfimtari i ndodhive surreale është asnjanës në njëfarë mënyre. Ai më së shumti rrëfen. Edhe në rastet e pakta kur ndërfut përjetimet e tij, uni lirik është sërish “objektiv”, duke mos kërkuar aspak të ndikojë te lexuesi i tekstit poetik. Frymëzimi homerik e pushton poetin edhe në shtrirjen e vargjeve, te tonet e qeta e plot lëndë të poezisë, te rrëfimi lirik me tone kinse asnjëanëse, imitim i tonit epik. Pagania te rrafshi mitik, shenjtëria te simbolika biblike, por shpesh dhe shenjtëria e paganes dhe shenjuesit biblik brenda miteve të lashta greke ndërthuren plot harmoni. Kemi heraldikët e dritës dhe heraldikët e zymtë të mungesës së dritës.[6] Mungesa e dritës pllakos në pjesën e tretë të poemës. Pagania dhe mitikja këtu janë fare pak të pranishme. Është e vetmja pjesë ku simbolika biblike është thelbësore. Vargjet hapëse “E shkretë shtëpia, zjarri i fikur/ mohimi nga bekimi i hirit”, mandej shenjuesit kokë e prerë e Pagëzorit në duar dhe me gjethin biblik të ullinjve, tregojnë se drita e gëzimi e ka tradhtuar botën e poetit, por kurrsesi poeti dritën. Bash kur zymtohet parajsa, ai gjethërohet.
“Zogjtë pickojnë sythet dhe gjethëron qenia ime.”
Në pjesën e pestë parajsa përndritet sërish. Një un lirik i përtërirë, jetëson edhe botën përreth. Mandej, në pjesën e gjashtë, hareja pushton gjithë familjen. Shenjuesi i gjyshes vjen si nëntekst i gëzimit të shumëfishuar në breza të krejt etnisë.
“Gjethnajës frynte frymë perëndie”.
…“Gjyshja shfletonte paragrafët e Matheut për yllin e Betlemit.”
Rrëfimi përmbyllës na risjell edhe njëherë trillet surrealiste. Rrëfimtari i narracionit lirik paska qenë fëmija i llastuar i ëndrrës, ndërsa ligjërimi poetik, një përpjekje për të kapur erën dhe për të shpëtuar heraldikët e saj.[7] Sepse, ëndrra i përket më së shumti fëmijëve dhe gjithë të rriturve të fëmijëruar. Kësaj i mëshon dhe surrealizmi: si të arrijmë t’i bëjmë të palëvizshme me fjalë trajtat e ëndërrta të pavetëdijes. Trillet plot melodi joshëse të erës, ashtu si kënga e sirenave mes ishujve të Shillës e Karibdës, e shtangin unin lirik njësoj si Odisenë, jo më para dallgëve të detit, por tani para një natyre tokësore në lëvizje të pareshtur. Kacalidha, na vjen kështu, si një surrealist që të pataks me përpjekjen e tij për t’u ngritur tempuj e shtatore të mermerta nocioneve abstrakte, siç mund të jenë shenjuesit vjeshtë dhe erë të kësaj trajtese, e cila është përpjekur të rrokë karakteristikat më thelbësore të surralizmit të poetit. Karakteristika që gjenden edhe në pjesën dërrmuese të krijimtarisë më përfaqësuese të tij.
3. Shenjuesit e realitetit kozmogonik
Jo rrallë në poetikën e Kacalidhës rrimeren të njëjtët shenjues. Për shembull, përmendet herë pas here shenjuesi i heraldikëve. Ka heraldikët e saj era, ka heraldikët e saj edhe bora. Diku surrealist e diku tjetër i përfytyruar në kufijtë e onirikes, përmendja e shenjuesit nuk është as e rastësishme, as harresë për monotoninë e qenies. Është lajtmotiv i poezisë që krijon një botë universale, ku kundrohen ngado simbole dhe shenja të veçanta, të cilat përmes gjuhës metaforike komunikojnë me natyrën dhe elementet e saj të përjetshme, të studiuara këto edhe nga filozofët e lashtë grekë. Bota përreth me enigmat e saj dhe habitja e realitetit në të cilin ndihemi si të hedhur, krijon asosacione nga më fantastiket tek uni lirik. Këmbëngulja për zbulimin e shenjave përfton ndërlidhjen e elementeve fantastike, shkrirjen e tyre me një të tillë natyrshmëri, sa të duket se magjikja qëndodh para syve të lexuesit është i vetmi realitet. Magjia është reale dhe realiteti është magjik. Është ky asosacioni i unit lirik përkundrejt botës dhe i lexuesit kundrejt tekstit që me sa duket e ka shtyrë dhe studiuesin Nasos Vajenas të mendojë se është sinkronizimi i ndryshëm nga i yni i poezive të Kacalidhës që përmbys çdo vështrim të cekët, sa mund të lexohen si etnografike, duke shpalosur një realitet tjetër analog me atë që në prozë përcaktohet si realizëm magjik.[8] Është kaq mitike dhe kaq fëminore soditja plot kërshëri e unit lirik sa shenjat e zbuluara i përkasin një bote të përralltë. Surrealizmit i mbivendoset kështu magjikja e pacak, duke i mëshuar thelbit të manifestit të realizmit magjik: besoja në magjinë e jetës reale.
“Nën këtë qiell dimëror dhe drurët lakuriq si
e vërteta, dalë prej baptisterit të pagëzimit,
kanë ngritur duart drejt diellit dhe universit.” (Nën këtë qiell drurët s’mund të heshtin)
Kështu është dhe uni lirik i poetit, si ky dru i lakuriqtë e i vërtetë, që ka ngritur duar lart drejt diellit e universit, në lutje e përgjërim për natyrën që t’i shfaqë shenjat e saj.
Në agun e krijimtarisë, Kacalidha pataksej prej shenjave të realitetit dhe vetëm i rrëfente ato. Ja si përjetohet për unin lirik dhe recepientin e tekstit poetik ajo çka quajmë pataksje, në poezinë “Katër qiparisa zgjateshin në muzg”, botuar në “Zërin e rinisë”, në maj të vitit1970: Poezia e shkurtër, e ndërtuar mbi pesë distikë ka këto vargje: “Katër qiparisa zgjateshin në muzg/ Fryu veriu i natës, njëri u këput/ Në mëngjes u zgjuam, dheu qe acar/ Qiparisi i anës, mespërmes qe çarë/ Tre të tjerë rrinin mbështjellë në borë/ Si bardë vështronin brymën dimërore/ Në mëngjes rrugicat bora kishte zënë/ Me një vig e ngritëm bardin tonë të rënë/ Ahe, pisha, bredha, zgjateshin në muzg/ Bardët mes dëbore mbartnin lart një bust.” Së pari, na habit vetë konceptimi i poezisë. Poezi të tilla eliptike, të ndërtuara me frymë kaq moderne, të mbrujtura me metafizikën e jetës e dramave të saj, në vitet ‘70, i gjejmë vetëm në këta tri poetë në arealin e Shqipërisë londineze: Fatos Arapit, Sadik Bejkos dhe Niko Kacalidhës.
Ajo çka e ndan poetin në shqyrtim nga dy të parët, si në fillimet e krijimtarisë si pas gjysmë shekulli, është se parajsat poetike sendërtohen në tokë. Ndërkohë Arapi e Bejko kanë përzierjen e botëve në ashtet e poetikave të tyre. Lënda qiellore ngjiz një nostalgji për absoluten te Arapi, ndërsa te Bejko një thirrje askurrë të ndryshueshme, se zvetënimet e trajtave e himneve tokësore mund të ringjallen vetëm prej së larti. E nëse me Bejkon, Kacalidhën e bashkon shenjuesi i gurit dhe një anë e errët e poezisë së secilit, ku te Bejko mbizotëruese mbetet e errëta, ndikim nga poetët ekzistencialistë italianë dhe poezia greke, ndërsa te Kacalidha, e errëta ecën përkrah me të dielltën, ajo që i ndan dy kolegët është mënyra e ndryshme se si çdonjëri poet e ndërton murin e vet poetik në aksh hapësirë. Për Bejkon, shenjuesi i gurit është simbolika dhe alegoria e gurit ekzistencial në kufirin mes dy botëve, ndërsa te Kacalidha guri është një mister nga të shumtët në botën tonë të dukshme, që patjetër duhet deshifruar.
Poeti dygjuhësh ndikohet nga fryma e poezisë së Arapit në dy drejtime: së pari, në ndërtimin e pyetjeve retorike të shprehura apo të nënkuptuara, si në monologët e dialogët e tij dhe së dyti në mënyrën si kërkon ta ndërfutë botën mitike tek ajo moderne përmes lumit Akeron dhe varkëtarit Karont, apo në tonet elegjiake të soditjes së vdekjes përmes qiparisave. Edhe pse te ndikimi i Akeronit e Karontit, simbolika ka në thelb mitin helen, perceptimi i transhendencës te Kacalidha ndikohet dukshëm nga Arapi, me vargje si: “Karont, lëre sonte kacidhen e ferrit/ se do të mbeten stoqe të vdekurit e mi/ që s’kanë as kacidhen e Karontit”. Trishtimi i vdekjes ndërkohë spërkatet herë-herë te të dy poetët shqiptarë nga pjalmet poetike të trishtimit të Lorkës, jehonë që nënvizohet edhe nga studiuesi grek Kostas Papageorgiu, ndërsa shkruan: “Nuk shprehet trishtim, por gazavaj shpengues, përrallor, me një qasje të përmbajtur. Shpesh, në poezitë ku vdekja ose ndjenja e vdekjes ka fjalën e parë, secili mund të dëgjojë jehonën e Lorkës”[9]. Njësoj si tek Arapi, uni lirik i Kacalidhës pyet edhe njëherë pasi mjegulla e habitjes dhe e misterit është tashmë e shpërndarë. Ja disa shembuj: “Në mbrëmjet që të dehte jasemini/ gjeti vdekja të ndalonte shkallëve të mia?” te lirika “Në mbrëmjet që të dehte jasemini”, “Si qenkërka kështu pas puthjes?” te lirika me të njëjtin titull (por pa shenjë pikëpyetje në fund në titullit), “Tempuj të përflakur në damarët e natës/ Ku ta gjej gurin filozofal për eliksirin e busteve?” te poema “Eliksiri i gurit” etj. Por nëse Bejko e Arapi i konfirmojnë misteret e realitetit tokësor dhe pse-të i kërkojnë prej qiellit, Kacalidha e sheh qiellin si pjesë të tokës. Pikërisht aty janë dhe parajsat. Prandaj kozmogonia e Kacalidhës nuk i shter asnjëherë kuptimet e shenjave. Aq habit mosshterimi i dukjeve të shenjave që merren e rimerren, aq të ndryshme dhe të pangjara fare me njëra-tjetrën janë rimarjet poetike në imagjinatën e unit lirik, sa në këtë këndvështrim, lirika e Kacalidhës mbetet e pangjashme me askënd tjetër në poezinë bashkëkohore shqipe. Habit shumë dhe Rreshpja me fantazitë e tij, me ndryshimin se te ky i fundit, shenjuesit e njëjtë ngjizin të ndryshmen e njëjtë, por asnjëherë të njëjtën e ndryshme si te Kacalidha, çka ngjiz te kjo poetikë mozaikë të rrallë të realizmit magjik[10], po të shprehemi me gjuhën e Nasos Vajenas.
Po le t’i kthehemi aktit mortor të një druri dhe tri përcjellësve të tij në botën tjetër. Misteri kryesor është se kush e rrëfen “ndodhinë” në këtë poezi. Vargu i parë është: “Katër qiparisa zgjateshin në muzg”. Pra duket se narracioni lirik vjen nga jashtë asaj çka ndodh. Dikush tjetër na kumton ngjarjen në këtë baladë. Mandej, zëri i parë dhe i vetëm, ia lë vendin disa zërave njëherësh në vargun “Në mëngjes u zgjuam, dheu qe acar” dhe mandej në tjetrin varg “Me një vig e ngritëm bardin tonë të rënë”. Mos nuk ka qenë një zë i vetëm ai që rrëfente ngjarjen? Mos kanë qenë disa zëra bashkë si në koret antike të tragjedive? Poezia mbyllet me vargun: “Bardët mes dëbore mbartnin lart një bust.”. Mjegulla e misterit dendësohet sërish. Deri para vargut të fundit mund të aludohet se polifonia e zërave rrëfimtarë janë zërat e qiparisave që mbartin në krahë bardin e tyre të rënë. Por, po të ishin qiparisat ata që bartën sivëllanë e tyre drejt përtejbotës, pse do ta mbyllnin duke rrëfyer për veten në vetën e tretë shumës në vargun e fundit? Më e besueshme vjen interpretimi se kemi dy zëra në këtë poezi. Distiku i parë, distiku i tretë dhe i pestë është ndodhia epike e rrëfyer nga narratori. Distiku i dytë dhe i katërt është monologu i vetë qiparisave, rrëfimi lirik polifonik. Bardët janë këngëtarë, ndërkohë qiparisat shpirtëzohen duke u indentifikuar me bardët. Qiparisat këngëtarë nuk tuten prej vdekjes. Sepse, udha e këngës si udhë e jetës duhet të vazhdojë. Ata mbartin bustin e këngës si monument para të cilit brezat duhet të përulen për të mos e lënë në mes këngën. Shpirtëzimi i qiparisit ndodh edhe në këngën popullore me vargun “Udhës shkon një qiparis”, por te Kacalidha shenjuesi i këngës popullore është habitja e shenjave të një realiteti që poeti kerkon ta zbulojë me këmbëngulje, e ndërsa mpleksja e zërave ka krijuar një baladë moderne, tronditja që vjen prej dramës së vdekjes e lë lexuesin në një komunikim të hapur me natyrën.
Në vëllimet e para me poezi, Kacalidha vinte i tillë për lexuesin. Poetika e tij identifikonte shenjat e realitetit dhe në procesin ekzistencial të botëkrijimit, pataksej me çdo dukuri të realitetit. Mandej në dy vëllimet e tjera “Profecitë e drurëve” (1998) dhe “Pagëzimi i zogjve” (2004), shenjat e thërrasin unin lirik për t’i rrëfyer të vërtetat. Lirika e Kacalidhës nuk habitet më prej mrekullive e tragjedive të realitetit, por ky i fundit i jep poetit të drejtën e zbulimit të profecive të natyrës e gjithë elementet e saj si: drurët, stinët, detin, malin, yjet, zogjtë, lumenjtë etj. Poeti madje di të fshehtat e kohës së agullimit, të muzgjeve e të natës. Me fjalë të tjera, zbulesat e natyrës dhe kohës së saj të përjetshme në tokë. Në këtë fazë të krijimtarisë natyra i përgjigjet unit lirik që i ngre himne elementeve e dukurive të saj. Një nga poezitë e shumta sintezë që përfaqëson tiparet thelbësore të poetikës së Kacalidhës në këtë fazë krijimtarie është lirika “Ungjillëzimi i zogjve” me vargjet antologjike: “Cika cipën e agullimit dhe përnjëherësh/ m’u zbërthye trupi i mëngjesit/ Cika cipën e agullimit dhe m’u zbërthye trupi i ditës/ me një qiell koralesh hedhur përsipër/ Cika cipën e agullimit dhe poshtë saj më shfaqej/ e përhënura e moçme, e vesuara mitike…/ Cika cipën e agullimit dhe poshtë saj/ drithërohej ungjillëzimi i zogjve”. Shkallëzimi ngjitës nga njëri varg në tjetrin rrok krejt rrafshin ekzistencial të njohjes. Uni lirik bëhet pjesë e kohës reale, me zbërthimin e trupit të mëngjesit e trupit të gjithë ditës para tij, pjesë e mistereve të territ e dritës, natës e ditës. Fill pas kësaj bëhet qytetar i botëve të moçme plot mite e legjenda. Në fund, agullimi apo feksja e dritës në ag e çon në hapësirën qiellore të pagëzimit të zogjve. Poeti aty, i mbështjellë prej pagëzimit të fluturakëve, arrin t’u shkojë deri në palcë profecive të natyrës. Në poezinë “Drurët profetikë” Kacalidha shkruan: “Syth i fjetur jam i drurit profetik”. Uni lirik, tani pas të kuptuarit dhe të përjetuarit të procesit të pagëzimit, nga njeri i pataksur prej realitetit është shndërruar në mbartës të profecive, në syth të drurit profetik. Shenjat e realitetit, shenjat mitike dhe ato biblike do të dijë t’i deshifrojë më së miri, për të na ngjizur kështu kohën universale në aktin soditës të botëkrijimit.
Në antologjinë poetike jetësore “Heraldikët e borës” të Niko Kacalidhës, ka dhe një sërë prozash poetike që botohen për herë të parë. Janë si sasi një libër i plotë, nëse do të ishin botuar veçmas. Gjuha burimore e poetit ka arritur kulmin e saj. Të duket se lexon De Radën, me ato imazhe gati fëmijërore të peizazheve, me një botë ku çdo gjë është në lëvizje. Por fëmijërimi i poetit nuk e bën aktin e soditjes naiv si te De Rada, apo si në rrëfenjat e lashta mitike të krijuara në kohën e foshnjërisë së njeriut, prej nga ku është ndikuar dhe poeti arbëresh. Fëmijërimi e bën aktin e soditjes të ngjizë një realitet plot vezullime. Në fakt, secila prej prozave poetike është në funksion të një tabloje të plotë të shpirtit poetik që pasi i ka njohur të tëra të vërtetat profetike të natyrës, të realiteteve të prekshme dhe të tjerave realitete paralele që fshihen pas profecisë së gurëve, drurëve, deteve, maleve etj., është në gjendje të shpikë vetë profecitë e tij për një jetë mrekullore. Secila rrëfenjë lidhet me tjetrën jo në vazhdën e një lidhje logjike, por në mënyrë sintetike. Secila pamje shkrepëtitëse në sytë e lexuesit plotëson një pjesë të mozaikut të realizmit magjik, prozën poetike “Rishfaqja e vegimeve”, ku kufiri mes ëndrrës dhe realitetit është aq i tejpashëm.
“Tani, shpesh mbrëmjeve ikim larg, unë dhe borsi, rikthehemi duke mbështetur sqepat e shtypur meduzë në brymën e xhamit, banorë nostalgjikë duke kërkuar dikë të na hapë nga brenda. Netë të tëra endemi me mikun e vjetër borsin e brishtë të dimrit. Ai me sqepin prej bore nga njëra anë tërheq perden e kadifejtë dhe unë nga tjetra me gishtin e trëndafiltë të fëmijës. Shiko, thotë, a ka njëri brenda? Duart më dridheshin në vegimin e dëborës. Dy doreza leshi varur të ngrira pas grilave. Zgjata duart dhe trokita. Asgjë nuk pipëtinte. Thirra. Asnjë flokëbardhë kureshtar nuk nxori kokën në dritare. Fotografitë e gjyshërve kërcisnin në mure apo kërcenin bulkthat mbi kornizat e tyre? U zgjova fëmijë dhe jashtë kërcisnin borërat.”
Gjejmë shenja përfytyrimesh onirike që janë në funksion të dritësimit të realitetit. Fragment pas fragmenti apo rrëfenjë pas rrëfenje, drita ia beh njëherazi njësoj si te fragmentet e De Radës. Me po atë tis engjëllor, me po atë mbështjellje prej fantastikeje, me po atë eliptizëm për t’i shpikur realitet paralele si në fluturimet pindarike. Për një çast rrëfimi të çon te realja, pastaj te fantastikja brenda realitetit, mandej të duket se gjithçka ish vegim i një ëndrre. Vegimet kur janë aty të ngërthejnë me hir a pahir, ndërsa kur mjegullohen të japin më parë udhën se si t’i rishfaqësh sërish. Naiviteti deradian ia lë vendin fëmijërimit me kas, një lloj ëndje për të mos u shkëputur nga pafajësia, për të mos e turbulluar atë me turbullirat e botërave të zvetënuara. Gati në të gjitha rrëfenjat vjen kulti i vendlindjes, pragut, ëndrrës magjike të shtëpisë fëmijërore, që e mbartim mbi shpinë si një strehë të sigurt, drejt së cilës rendim të sigurt, kur shpirtin na e mëkon me dhimbje trualli i vuajtjeve të maturimit. Poeti ka frikë ta humbasë fëmijën e strehuar në zemrën e tij, aq frikë sa i thërret tërë vegimet e fëmijës për ta rikrijuar edhe njëherë botën nga e para, sa herë engjëjt e bardhë të dëborës, engjëjt e kaltër të detit apo engjëjt e hareshëm të diellit, fillojnë e bërtasin se dikush i panjohur diku po ua rrëmben prej krahëve magjinë e ëndrrës. Kacalidha vegon dhe ëndërron që të mos vdesë ideali për një botë të mrekullueshme dhe një qenie njerëzore të mjeruar nga braktisja e mrekullive të vogla, pa të cilat venitet mrekullia më e madhe: ekzistenca jonë në parajsat tokësore.
[1]Marrë nga: Të tjerët për Niko Kacalidhën. Shënime shoqëruese në vëllimin me poezi Eliksiri i gurit i Niko Kacalidhës. Mendimet e Nikos Tendas, Leta Kucohera, Vangjelis Tasopulos, Evangjelia Papakristu dhe Tasos Kocis, në dy pjesët e para të artkullit janë marrë prej veprës së cituar.
[2] Bachelard. Gaston. (1994). The Poetics of Space, Translated from the French by Maria Jolas, USA: Beacon Press.
[3] Bejko, Sadik. (2004). Një poezi ballkanike, poezi e ngjyrave të forta mesdhetare. Parathënie e vëllimit me poezi “Eliksiri i gurit” i Niko Kacalidhës”, Tiranë: Toena.
[4] Kadare, Ismail. (2004). Parathënie e vëllimit me poezi “Pagëzimi i zogjve” i Niko Kacalidhës, Tiranë: Onufri.
[5] Kacalidha, Niko. Mitologjia, një tipar i kozmogonisë sime poetike. Intervistë nga Vangjush Ziko në Exlibris. Onufri, Tiranë , 20 tetor 2021.
[6] Sadik Bejko ka trajtuar gjithashtu dritën dhe të vrenjturën, si dy motivet bazë të poetikës së Kacalidhës, në parathënien e shkruar për përmbledhjen “Eliksiri i gurit”.
[7]Për të shpëtuar heraldikët e erës është vargu përmbyllës i poemës.
[8] Vajenas, Nasos. (2007). Parathënie e vëllimit me poezi “Shala e hënës” i Niko Kacalidhës, Athinë:Typothito.
[9] Papageorgiu, Kostas. (2014). “Gjarpëri i shtëpisë” i Niko Kacalidhës. Revista Poetica, Nr 15, Athinë:Govosti.
[10] Vajenas, Nasos. po aty.
