Agim Janina: Raporti i artistit me pushtetin

Libri “Kur sunduesit grinden” i Kadaresë

​ ​ ​Raporti i artistit me Pushtetin është një raport diabolik, i thekshëm si kama me dy tehe. Fare lehtë mund të pritesh dhe më lehtë mund të vritesh.​

Kjo lidhje, për më shumë ky dyluftim, i shtrirë në kohë është e vjetër sa njerëzimi, shi kur doli vepra e parë artistike, që lind me ndërgjegjësimin e qenies njerëzore. Aty nisi ballafaqimi, të parit, të kundruallit e njeri tjetrit, dmth të artistit me të tjerët, fillimisht me bashkësinë, për të vijuar më pas me, drejtuesin, shefin, udhëheqësin, mbretin etj., etj dmth me “tjetrin”, pra me Pushtetin.​

Në diktatura dhe tirani, ky raport vjen e bëhet më i vështirë, më ndrydhës, më diktues.

Janë dy qasje, dy veshje, dy kostume. Pushteti me forcën e madhe të një ngrehine ogurzezë të endur e thurur në fije të pafundme, humbur në skutat më të thella, që shtrihet kudo dhe end fijet e saj shtrënguese në të gjithë shoqërinë dhe ai, artisti i vetëm, që kërkon të çajë e dalë nga kjo rrjetë me barrën e censurës dhe me keq të autocensurës mbi supe. Në prag të përmbysjes së diktaturës, Kadare kishte pohuar arradhën e mendimeve të mosshprehura në shkrime për shkak të trysnisë që ndjente në të shprehur të lirë të vetvetes. ​

Kjo është hullia ku shkrimtari Ismail Kadare ka ngritur rrjetën në përsjatjen e fundit titulluar “Kur sunduesit grinden”. Termi “grinden” ka më shumë shembëlltyrën e dhunimit të së shenjtës së artistit – krijimin, qenësinë e patjetërsuesshme, të veçantën, të epërmen, të parrokshmen, mbretërinë e vetme të tij. Edhe pse nuk ka asgjë tjetër, veç të shkruarit në​vetminë e studios, krijimi është në thelb pushtet dhe ndeshja është përplasje pushteti.​

E ndërtuar si fabul ajo të trand mendimet, duke të futur në rrugëtimet e pashkelura, honet e pakapshme, atë gjendje flutarake endur si makth i përhershëm që pushteti diktatorial ushtron dhunshëm si një kupolë e hekurt në mendjet e krijuesve për t’i mbajtur e shtënguar jo thjesht në rresht, por në një fre gjakatar. Artisti ka thjesht një armë – të shkruarin, lirinë e krijimit.​

Kadare sjell shembuj, mund të shtohen mund të shtohen me të tjerë që nga zanafilla e krijimit. Eskili i larguar në syrgjyn, Seneka në vaskë me damarë të prerë, duke pritur kumtin e shpëtimit nga Neroni, Gëte pranë tiranit, Hygo i mërguar etj., etj. Por gjithçka kalon. Gjithçka. Mbetet vetëm kumti. Dhe kumti i artistit është gjithëkohor, del e mbyt çdo lloj diktature dhe tiranie.​ ​

Raporti i mësipërm është marrë e rimarrë nga autori në shumë​vepra të tij, herë del i nënkuptuar, herë i fshehur ndërmjet rreshtave, herë si vegim kujtues, por i vazhdueshëm. Këtë herë ai del e bëhet kryefjalë. Është e kuptueshme, sepse është hija shoqëruese e shkrimtarit gjatë gjithë diktaturës me ulje ngritje të vazhdueshme, me goditje të buta, të forta që shkojnë deri në kërcënime vdekjerurëse në cënim të vetë vlerës së autorit.​

Diktatura e mendjes, dmth zotërimi i saj, është diktatura më e rëndë, më e thekshme, më mizore. Përplasja e Artistit me Diktaturën vjen e menjëhershshme, çoroditëse në fillim deri sa kuptohet se çfarë kuptohet apo më mirë gardhi deri ku mund të shkojë liria e të shprehurit.​

“Atë fjalinë nuk e kishe ndërtuar mirë. Me këto mendime të shprehura në libër shkon në burg. Ndaj kujdes… Ç›janë këto ngjyra?! Po këto nota?! Ku është heroi? Ke nxirrë realitetin, dmth ku jam unë Diktatura, ajo çka unë ju jap”? Të ka dhënë shkollë Partia, të bëri artist dhe kështu ia shpërblen ti!? Etj. etj., etj, pa fund… Por jo vetëm kaq. Kjo është vetëm “luksi”, se pasohen me heqjen e të drejtës për shkruar, dëbimi nga vendi i banimit, fyerja e lançimi, burgosja e vrasja. Shumë nga këto Kadare i ka ndjerë thekshëm mbi supe dhe provuar shumë herë. Tipik është fushata pas botimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, kur iu desh të përplasej me takime të panumërta, ku i kërkohej shpjegimi nga nga titulli i romanit në ballinë të librit e deri në fjalin e mbylljes së tij.​

Për të ndërtuar e shpjeguar këtë ballafaqim, raport të mbrapshtë, shkrimtarit Ismail Kadare në librin e fundit “Kur sunduesit grinden”, i shërben një fabul fare e thjeshtë: – një tefonatë: – Diktator – Shkrimtar. ​

Kaq. Asgjë më shumë. Zgjedh Bashkimin Sovjetik, diktatorin Stalin dhe shkrimtarin Boris Pastërnak, por mund të zgjidhte çdo vend dhe shkrimtar në mbretërinë komuniste. Skena është e njejtë, e frikshme, e rëndë, djegëse, përvëluese.​

Mjaftojnë tri minuta dhe shfaqet Diktatura me të gjithë peshën e saj mortore, si hija e një ngrehine të rëndë, ku nuk le të shihet asgjë, se e mbulon me zezonën e saj të rëndë.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​Ato tre minuta rrinë varur pezull, frikshëm. Dikush nga lart, dmth nga Pushteti mund t’i merrte lehtësisht dhe t’ia përplaste fytyrës shkrimtarit. Koha e Diktaturës, sepse ka një kohë të saj është ndryshe. Në diktaturë është e ngrirë. E palëvizshme. Mund të ishte dje. Sot. Nesër. Ose asnjera prej tyre. ​

Të kërkohej llogari. Dhe duhej të përgjigjeshe, kudo e për gjithçka.​

Rrënjosja në mendjen e njerëzve, se ajo kurrë nuk do të ndryshojë. Kurrë nuk do të zbutet. Prandaj asnjë shpresë. Asnjë ëndërr. Asgjë. Hi.​

Asgjëja shtrihet tek të gjithë mbytëse. Të ndrydhur, të mbledhur bashkë miq e armiq. Të denoncuar dhe denoncues njëherazi. Gjithçka në përsjatje vjen si në një ëndërr zhgjëndër e keqe dhe e pambarimtë, plot me makthe të papritura, sepse e gjitha kalon bëhet zhbëhet. I zgjuar në gjumë. Një gjendje e pakapshme e ka mbërthyer fort, një gjë që është jashtë, por të ka mbërthyer brenda. Kllapi. Tmerr.​

Ajo që jetonte dhe ajo që shkruante ishin si dy botë krejt të ndryshme në dukje, por thellë e shkuara zgjonte të tashmen. Herë miqësore dhe herë në kundërshti dhe armiqësi me njera tjetrën, ku si një lavierës varej liria e të shkruarit, stili i tërthotë për të shprehur atë ç’ka donte. Në këtë trandje shkrimtari shkruante, duke harruar krejt botën tjetër, pa e pasur frikën e saj, atë të vërtetën apo më mirë e vërteta ishte ajo që shkruante. Dhe aty nuk kishte spiunë, hetues, diktatorë, gjyrmues, shpifës, që edhe pse mund të ishin personazhe nuk e pengonin t’i paraqiste ashtu si dëshironte. I kishte flakur nga vetëdija, sepse aty nuk mund t’i bënin gjë, kur së jashtmi mund t’i bënin gjëmën.​

A nuk ishte kthyer vendi në një arenë boksi? Mbyllja e kufijve ishin si litarët e ringut. Përtej tyre nuk dilje dot edhe pse mund të të rraskapisnin, rrinin, vdisnin e të linin edhe pa varr ku të preheshe.​

Arti del përtej edhe artistit që e bën. Është një kokëkrisje dhe kuturrisje e veshur me talent. Të shtyn diçka e brendshme. E ndjen, por nuk e shpjegon. Vjen thellë nga nëndërgjegja e trurit, bashkuar në shpirtit, që e shtyn artistin ta shprehë veprën në atë mënyrë, si forcat e brendshme ia kërkojnë. Është në një lidhje e përzjerje të atillë, ku ajo që është jashtë ka hyrë brenda dhe ajo që është brenda do të shpërthejë jashtë.​

A mund të bëhet fjalë për shpirt të lirë nën Diktaturë? – vjen vetiu pyetja.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​Skenë krimi? Është përtej saj. Është një sistem. Një strukturë. Një ngrehinë. E madhe. E frikshme. E dhunshme. Pesha e Pushtetit.​

Variant pas varianti shkrimtari kërkon t’i afrohet ciklonit, enigmës së zbërthimit të së vërtetës, shi Diktatorit të shkrimtarit. Binom i gjallë. I fortë. I përhershëm. I shkruan të gjithë variantet. I studion. Kërkon dhe gjen në pauzat e fjalëve, në frymëmarrjen e të dyve. Duhet qëmtuar në çdo fjali, fjalë apo gërmë. I ngjan hetimit të një skenë krimi. Piktori francez impresionist August Renuar, do të shprehej se, ndërtimi i një tabloje në pikturë i ngjan ndërtimin të një skene nga një kriminalist. Njëlloj si në krijimin e një shkrimtari.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​Në të gjitha variantet theksohet një frazë, Diktatori, dmth Stalini, pasi jep kumtin, ne bollshevikët​e vjetër nuk i braktisim kurrë shokët, ia përplas telefonin në fytyrë. Kaq. Asnjë fjalë më shumë. Fraza bie rëndë si në tragjeditë greke.​

Pastërnaku (si shumë të tjerë do të donin) iu turr telefonit… jo nuk është e vërtetë… unë… besnikëria ndaj kauzës… telefoni i zi është mbyllur. Numri nuk ekziston më.​

Një numër që përdoret vetëm një herë. Në kufijtë e çmendurisë. Vetë diktatura ishte e çmendur dhe e pillte atë çdo ditë.​

Ndërkohë paralel me të është Kadare me diktatorin Hoxha. Një telefonatë. Dy tela, o të prisnin kokën, o të lejonin jetën.​ ​

Asnjëherë bashkëbisedimi nuk ka marrë trajtën e gijotinës, si në rastin e bashkëbisedimit Artist – Diktator.​

Mos vallë libri është një përsjatje alibi për të shmangur veten nga diktatura? Aspak. Shkrimtari ka qenë në vorbull të ciklonit diktatorial, në qendër të dhunës. E ka ndjerë. E ka prekur. “Ai kishte qenë atje… kur ndodhte gjithçka… Më saktë, unë kisha ndodhur… atje”, shkruan Kadare dhe kuptohet që “atje” është këtu. Është fshikur prej saj. Jo vetëm nga struktura, po nga vetë diktatori. “Thuajini të lëpijë mutrat që ka shkruar, sakëlliu Diktatori kur lexoi një vepër të shkrimtarit.​

Nuk gjen një thënie të dytë! Më banale. Më të ndyrë. Më antinjerëzore. Më shtypëse.​

Ç›duhej të bënte? Kush do ta mbronte dhe nga kush? Kishte prekur fundin. Ishte vetë Diktatori përballë tij. Ky, i fundit, i fuqishëm, i padiskutueshëm, i gjithëpushtetshëm. Ai i vetëm. Me një letër përpara për të shkruar. I duhej të shkruante. Ishte bërë Princ i letrave.​

Ah “por”. Gjithmonë ka një por. Është një prag. Një harraç. Duhej paguar. Dhe Kadare e pagoi drejtpërdrejt dhe ballazi në dilemën artistike, më mirë një Kadare në burg dhe pa veprat e shkruara, apo një Kadare të “lirë” me veprat që la?​

S’ka mëdyshje. Një Kadare siç e kemi.​

Një personalitet, këtu nuk bën përjashtim shkrimtari, është si një skulpturë, e cila nuk mund të qendrojë pa dritë-hije. E tillë është thelbi i tij. Është domosdoshmëri.​

Kadare nga arradhat e shumta të talentit, i është dashur t’i lëshojë diktaturës shumë prej tyre, t’i vrasë me duart e tij, si në mitin e Medeas, për të shpëtuar të tërën.​

Shkrimtari e ka një ankth që i rri pezull. Shpesh ka shkruar për diktaturën dhe përsëri ka ende për të thënë. “Isha aq i bindur, shkruan, se do të shkruaja për të (diktaturën) saqë kishte çaste kur më duhej se kjo ishte bërë ndërkaq, madje sasia e shkronjave që do të më duheshin për të krijuar fjalët, ishte stivosur në këndin e vet, në pritje”. Vallë a do vijë koha t’i shkruajë. T’i shprehë? Ato prisnin. I ndjente.​

“Në Tiranë vazhdonte fushata për njohjen e jetës. Shkrimtarët, pothuajse pa përjashtim, e kishin pranuar se kishin mangësi, sidomos për njohjen e punëtorëve të uzinave, pa folur pastaj për kooperativat bujqësore”. Ti nuk e njeh jetën! – mjaftonte kaq nga një njeri fare pa njohje të letërsisë apo të artit, por që kishte pushtet dhe përfundoje diku në qarkullim. Duhet të qarkullosh të njohësh jetën! Diku mund të ishte kudo larg edhe afër, por kudo që të ishte shkrimtari duhej të njesohej me ata ku e kishin caktuar të punonte, të bënte punë fizike. Ky ishte detyrim.​

“…kisha brenda vetes diçka të ngjashmë: tmerrim tim kërcënues. Se ç’ishte ky tmerr, kur do të më hynte në punë dhe kundër kujt, nuk arrija ta kapja dot”.​ Kjo është madhështia e letërsisë, kumti i saj, që e shtyn shkrimtarin dhe e nxjerr jashtë realietit dhe vetvetes. Është një magji e mrekullueshme, që ndodh dhe nuk shpjegohet se si ndodh.​

Nën diktaturë ndoshta shkruhet më mirë se sa në liri. Paradoks? Kush e shpjegon. Po e vërtetë. Sepse të shkruarit nuk ka të bëjë me kohën, sistemin apo dhe vetë shkrimtarin.​

“Ai kishte pas shpine shtetin dhe kjo mjaftonte që të tregonte dhëmbët në çdo çast. Mik​i dashur, këtu ke ca gjëra të bezdishme. Ndaj unë kam për detyrë t’i kthehem një herë, dy herë, dymbëdhjetë herë…”​

Letërsia më çoi drejt Lirisë, ka vërejtur shkrimtari. Ky rrugëtim jo jetësor, por artistik është jashtë diktaturës. Ajo nuk e ndjek dot. Nuk e kap. Nuk e shikon. Vetëm e ndjen dhe pret syhapur dhe nëse gabon ta godasë. Deri tani e kemi nën kontroll. Jemi syhapur. T’ia mbledhim pak. Libri i fundit sikur ka ca gjëra që… sikur t’ia ndalojmë ca kohë?. Hë se mirë i bën. Mos vallë i është rritur mendja? Hëm…!​

Por ka edhe një arsye tjetër më madhore, që e çoi drejt saj. Vetvetja. Mos pasja e frikës, një kokëkrisje në kufijtë e marrëzisë.​

Ai thjesht do të shkruante. Dhe shkruajti gjithmonë deri sa tha, nuk më vjen më të shkruaj! Sa bukur. Asgjë patetike, dëshpërim, apo ankth. Thjesht nuk më vjen të shkruaj. Kur në fund të fundit i kërkuan llogari, se përse nuk shkruajti atë që ata donin, u përgjigj po thjesh, nuk kisha asnjë kontratë me popullin shqiptar. Shkruajta atë që desha! Dhe e gjitha ishte për popullin dhe kulturën shqiptare, letërsinë e gjuhën e saj të lashtë, bazë e Gjuhës së Njësuar Shqipe.​

Shi pasjen e frikës kërkon Pushteti. Kur e arrin atë, atëhere sundimi është i plotë, i thellë, i shumanshëm…​

Kadare nuk ka nevonë për alibi. Nuk punon për të. Vepra nuk është në qerthullin e vetanisë. Ajo shkon përtej saj. Kurrë nuk ka shkruar për veten. Edhe kur së fundmi, i kushtoi një libër nënës, ajo nuk është thjesht nëna e Kadaresë. Është Nëna.​

Edhe libri i fundit u drejtohet artistëve, të gjithëve. Secili ka pasur një ndërlidhje e mpleksje të caktuar me Diktaturën. Dikush ia dha, i kushtoi​​ gjithë talentin, dikush u thye dhe humbi, dikush u shtyp pa mëshirë, dikush u harrua… por gjithsecili kur doli prej saj, ktheu kokën pas dhe pa çfarë kishte krijuar.​

Kadare doli i gjallë dhe nga të vetmit, që nuk mohoi asgjë nga ato çfarë kishte shkruar.

Dikush rrëmoi e rrëmon për të gjetur arradhat e lëshuara nga shkrimtari Diktaturës dhe gjejnë, duke mos kuptuar dhe më keq, duke dashur ta njesojnë shkrimtarin me to.​

Shumëkush, që sot shpreh mllefin kundër shkrimtarit, në fundin e gramave të diktaturës, i kërkoi të bëhej prijës, të vihej para revoltave. Kadare thjesht tundi kokën dhe vijoi të shkruante. E kërkuan studentët me forcë në thirrje të zjarrta. Ai përsëri tundi kokën. E kërkuan të gjitha forcat politike të bëhej President dhe përsëri ai tundi kokën dhe buzëqeshi hidhur.​

Heshte në një plastikë shprehëse, sikur kumtonte. Ende nuk po e kuptoni!? Jam Shkrimtar! Nuk dua asgjë tjetër. Nuk pata asgjë tjetër. Isha i vetëm para letrës së bardhë. Asaj iu fala. Mbi të derdha dashurinë, gëzimin, urretjen dhe mllefin… Gjithçka.​

Ajo ishte varri dhe jeta ime! Kur më në fund do ta kuptoni?​

Nuk jam Njeriu. Jam Shkrimtari. Vetëm ai. Ajo çfarë kam shkruar, vetëm ajo jam.​

Është Princi i Letrave Shqipe!​

Telefonimi, një tekst prej dhjetë rreshtash, Stalin – Pastërnak (poet – tiran) një ditë qershori e vitit 1934, me pyetjen mbi poetin Mandelshtam, të sapo arrestuar, me 13 variante, (ah sa shumë që janë!). Diktatura ndërtonte tablo sinoptike të panumërta, sepse dalldisja nga pushteti sjell delirim të mendjes për të parë kudo armiq, edhe tek njerëzit më të afërt, të gjakut.​

Poetët Pastërnak, Mandelshtam (jo vetëm ata) ishin të lidhur si në një letër bixhozi. Njeri lart. Tjetri poshtë. Njeri në darën e pushtetit. Tjetri në barakën e internimit. Fare lehtë mund të ndrronin vendet. Mjaftonte vetëm një vërvitje e letrës nga Diktatori. Thjesht një lëvizje përtacie si një e thithur apo nxjerrje tym duhani pa vlerë. Ky ishte shkrimtari. Një hiç nën kthetrat e diktaturës.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​Një pohim therrës si fshakullimë acari nga Kadare, pikturon tablonë,“sipas mendësisë shqiptare shteti sovjetik (shteti shqiptar. E njejta gjë. shën.im) e vërtetoi edhe një herë që ishte mizor, jo sepse u soll keq me poetin (Kadarenë shën. im), por ngaqë u soll tepër…butë”…. na ka dalë një hall i madh me një poetin tonë, të përkëdhelur nga borgjezia botërore (sa herë u akuzua shkrimtari se shkruan për perëndimin! (Shën. im)​na jepni një këshillë ç’duhet të bëjmë me ta. Isha e sigurtë se së paku dy shtete, Shqipëria dhe Korea e Veriut, do të përgjigjeshin të parët: ç’të bëjmë? Ajo dihet. Atë që kemi bërë gjithmonë: plumbin në kokë dhe kjo punë mbyllet”.​

Sa lehtë e kishte diktatura! Krimi ishte në themel të ngritjes së pushtetit. Po arti? A mund ta dënonte, demaskonte apo të shprehte dyshimin më të vogël për të? As që bëhet fjalë! Krejtësisht e pamundur. Dhe këtu nis “lufta” shkrimtar – diktaturë. Veprat e mëdha kanë një gjenerues të fshehtë, që shpërthen papritur, duke drejtuar mendimin e lexuesit aty ku diktatura nuk mund ta ndalonte e ta priste, sepse gërma, fjalia, periudha lexohet ndryshe, krejt ndryshe. A nuk ka ndodhur kështu me veprat e mëdha?​

Ecejaku jetë art – shpesh kthehej art – jetë kishte të fshehtat e saj. Mund të shkruaje për një legjendë dhe ajo të kalonte kufijtë e saj dhe të bëhej jetësore, e përditshme. Projektonte të kaluarën dhe shikohej e sotmja. Përshkruante perandori të vdekura dhe ato shfaqeshin në lajme apo TV në përditshmëri. Dykuptueshmëria bëhet stil krijues, mënyrë të shprehuri dhe më shumë mënyrë të menduari. Jo vetëm nëpërmjet rrjeshtave, por leohej aty ku nuk kishte asgjë të shkruar, sepse mendimi i lexuesit tejkalonte leximin. Nuk shijoje vetëm personazhin në format e tij njerëzore. Më shumë kuptoje mendimet e tij dhe për më shumë vijoje të plotësoje mendimet e tij ashtu si ty të pëlqente.​

Kthinat e të shkruarit, të fshehtat dhe të papriturat e tij, as që mund t’i kapte kërkush nga Pushteti. Aty ishte krejt i lirë të thoshte atë që donte, duke zgjedhur mënyrën e formën që donte. Të kuptonte kush donte të kuptonte.​

Mirë u shkrua, por si do të botohëj? Mekanizmi i botimit kishte kalvarin e dhimbjes. Pasi vepra shkruhej ajo dërgohej apo dorëzohej në shtëpinë botuese, aty fillonte gjyqi i parë, ai i reaktorëve. Shkrimtar redaktor në të njejtën përgjegjësi. Dërgimi apo më mirë dorëzimi. Sa fjalë e gjetur! Ti duhet të dorëzohesh, ti nuk je asgjë. Tani do gjykohesh. Ne do marrim vendim etj., etj. Dhe dorëshkrimit në redaksinë e shtëpisë botuese mbante gjithë peshën e kryqit, ankthin jo thjesht të botimit, kjo ishte njera anë, më njerëzorja, më e thjeshta. Dorëshkrimi fare lehtë mund të të kthehej në një vetëkallzim, vetëdenoncim. T’i dënojmë e demaskojmë pa mëshirë shfaqjet e huaja që na shfaqen në art dhe letërsi, sokëllinte Diktatori.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​“Në Tiranë vazhdonte fushata për njohjen e jetës”, – shkruan shkrimtari. Njohja e jetës ishte thelbi, ku synonte Diktatura. Të njihje jetën do të thoshte të njihte diktaturën në anën e saj raciste në luftën e klasave, aspak njerëzore, të egër, të papranueshme. Po shkrimtari? Ç’ne shkrimtari?! Ai duhet të shkruajë atë që i themi, i diktojmë. Dhe shkrimtarin e degdisën në fshat, sepse diktatura kërkon të njohësh e të shkruash atë që do dhe si do ajo, por shkrimtari ka mendje tjetër. Shkruan atë që do ai. Në këto degdisje kanë lindur disa nga veprat e tij më të mira.​

​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​ ​Mosnjohja, thekson Kadare. Ajo ishte e kundërta. Mosnjohja lidhet me qenien e shkrimtarit. Ai do të shkruaj atë që ai ndjen, kupton, do të shprehë. Por kështu shkon në kah të kundër me Pushtetin. Ky i fundit nuk mund ta pranojë. Ndaj vepron. Të shtyp. Shi këtu fillon dylyftimi. Do të nënshtrohesh? Do pranosh diktatin, orientimin apo do rebelohesh?​​ ​

Rebel. Shkrimtar rebel, duhet të ishte një citim hamngjitës për një shkrimtar, por kjo nuk mund të ndodhte nën diktaturë. Ishte e pamundur. Përtej çdo përfytyrimi.​

Autori e njeh në ind Diktaturën dhe e zhbirilon thuajse në shterim, të paktën në ushtrimin e shtypjes në art dhe kulturë. Është fat që një shkrimtar si ai (penë e fuqishme si… etj) të bëj autopsinë e diktaturës.​

Libri është një nga përsjatjet më të thella, ku denduria e medimit kadareian arrin në skaje sipërore. Një mahnitje stilistikore. Rreshimi i fjalëve të kalëmend se atje dhe sa këtu. Sa atëhere dhe sa tani.​Në një kohë si pakohë.​

Pena e tij e kalon​bisturinë e kururgut. Ndaj vepra duhet lexuar ngadalë, jo thjesht në periudha dhe fjalë, por deri në shenja pikësimi dhe hapësirat boshe ndërmjet fjalëve.​

Stili i tij gjakon ide tek lexuesi dhe vetvetiu e shtyn të bëhet pjesmarrës i gjallë i autopsisë.​

Trandja e mendimit shkon në zemër të Diktaturës, në zbërthimin e thelbit të saj, në zbulimin e kthinave të fshehta, mizore, të nëndheshme, gjëmatare, njerëz hije të pushtetshëm në një kapje të të gjithë shoqërisë, si në një rrjetë peshkimi, ku askush nuk del dot.​

Me një durim të admirueshëm, tepër hulumtues, autori futet në qerthullin e ngjarjes, shi në qendër të saj për të zbuluar atë që ai di, e ka ndjerë, ka qenë dëshmitar.​

“Gjysmë ore më vonë e gjithë Moska e kishte marrë vesh ngjarjen”, dëshmon Zinaida Nikollajevna, e shoqja e Pastërnakut. Po ta ndryshosh qytetin është e njëjta gjë. “Ajo se çfarë tha E.Hoxha për gjysmë ore me vonë e kishte marrë vesh e gjithë Tirana”. Apo ajo se çfarë kishte thënë Honekeri, e kishte marrë vesh i gjithë Berlini një gjysëm ore më vonë. Apo ajo se çfarë tha Kim Jungi i Koresë së Veriu… Po mund të ndrosh kryeqytet si Pragë, Budapest, Pekin, Pehnian, Havanë etj dhe je po njëlloj. Diktatura është njëlloj.​

Brenga është një kyç lidhës se sa mbyllës. Është shpjegim. Pse? Shkrimtari jeton një realitet si gjithë të tjerët, më hallet, gëzimet dhe gjithçka tjetër. Kjo e lidh me kohën e gjallë. Kohën ku jeton si qenie. Por në vetminë e studios, ku përpara ka letrën e bardhë, ai jeton në një kohë tjetër, në një liri ta pakufizuar. A nuk ka thënë, lirinë nuk ta jep kush. Atë e ke brenda vetes. Ky është ndërgjegjësimi i shkrimtarit, rubini i çmuar, që përditëson atë, që mendon me atë që është, duke kaluar në atë që mendon se duhet të jetë.​

Rusia, jeta moskovite, Instituti Gorki, sivëllezërit poetë, shkrimtarë, e ndërmjet tyre miku i ngushtë letonezi Stullpanz, mjedisi i akullt, që merrte zjarr nga diskutimet letrare, ku gëlonin thashethemet, intrigat, spiunët dhe mbi të gjitha fryma artistike. Ishte fryma ajo që do të linte gjurmë tek shpirti (shkrimtari). Ngjarja është fasada, jo fryma dhe shpirti i veprës.​

“Në ditët e fushatës kundër Pastërnakut, telefonimi i tij me Stalinin, lidhur me Mandelshtamin e arrestuar, përmendej si një nga ngjarjet kryesore për ta poshtëruar poetin”.​

“Shoku Enver do të flasë me ju… ç’mendoni për Mendelshtamin… domethënë për Lasgush Poradecin, ose për Paskon apo Markon që… burg… mund të ktheheshin prap atje… ose thjesht për Agollin, Qiriazin, Arapin… që… burg… domethënëse ende burg s’kishin bërë. Që t’i biem shkurt, ç’mendoni për veten tënde”. Pra, klithma shtypëse e diktaturës shkon deri në asht, në vetëdenoncim. A ka më thellë?! Vetëshkatërim. Nënshtrim. Përulje, vetëbaltoje, vetëdënim. Merrni çdo lloj mase. E meritoj! A nuk iu desh autorit të librit të thoshte për një nga veprat e shkruara, me këtë që kam shkruar meritoj të quhem armik i partisë?!​

Mendja e artistit është e dyzuar dhe e ndarë në atë të tashmen, të jetuarën me shkuarjen në punë, në leksione, mbledhje e forume partie dhe tjetra ajo e tija, tempulli i gjithpushtetshëm, studio, ku ai mbyllej dhe larg të gjithave e ndjente veten princ, Zot i plotfuqishëm, larg gjithë të tjerëve, në rradhë të parë larg tiranit. “Kjo e dyta, në krahasim me të parën shkruan, ishte e pafundme”. Pafundësia është e çon në pakohësinë e krijimit dhe në plotfuqishmërinë e shprehjes artistike, e barazon me forcën e tiranit, dhe për më shumë e tejkalon atë.​

“Paanësia shkrepte aty-këtu, por s’prapsej sakaq. Isha i huaj, isha ndodhur rastësisht në atë lëmsh. Le të bënin ç’të donin, të pajtoheshin, t’i nxirrnin sytë njeri tjetrit. Unë s’kisha punë me ta. Isha i ndryshëm”.​ Shkrimtari ve në dukje kinse mëdyshjet, por tërthorazi kuptohet se qenia e tij ishte aty (Moskë) dmth këtu (Tiranë), mendja e tij ishte përtej dy kryeqyteteve. Kishte krijuar “kryeqytetin e vet artistik, një botë ku tiranë, diktatorë, presidentë, pushtetarë, lavire e pijanecë mund t’i bënte bashkë, pra, gjithçka jashtë tij ishin thjesht personazhe. Për më shumë kishte krijuar kohën e tij, një kohë që ecte e lëvizte ndryshe e sillej ndryshe. Mund të ishte njëherazi dje dhe sot në një largim kohor mijvjeçar. Mund të ishte dje dhe të gjithë të kuptonin sot.​Mund të shkrunte për Tabir Sarajin dhe të kuptohej Komiteti Qendror, të shkruante për një shëtitje në muzgun e stepave dhe të kuptohej tjetër gjë. Të përshkruante zymtinë e stepave dhe bisedave në Bashkimin sovjetik me përralltaren e famshme dhe të kuptohej “përralla socialiste” e pakuptimtë, që gjithnjë e më shumë, bëhej e tillë e izolimit të vendit. Mund të dëshmonte Kamaren e turpit dhe aty mund të vinte kokën e kujtdo, madje edhe kokën e vet.​

Kjo ishte magji e kaluar asaj. Një mrekulli të cilën vetëm Letërsia mund ta krijonte. Ky lloj dyzimi në zbulimin e vet i dha një përmasë të re shtatit. Kuptoi se veç tij nuk kishte Askush pushtet, se Letërsia që shkruante ishte e Gjithëpushtetshme dhe ai sovran absolut i saj.​

Të mbante qendrim apo jo, ishte e njejta gjë. Të zgjidhej apo më mirë ta emëronin në poste përsëri ishte e njejta gjë. Si të thoshe po, si të thoshte jo ishte e njejta gjë. Asgjë nuk ndryshonte. Përkohësisht diktatura dhe tirani kishte fituar, por ai e di mirë, është i bindur thellësisht, se ai do të ishte ngadhnjyesi, fituesi i madh. Një arradhë e madhe sivëllezërish ia kishin dëshmuar. Nga verbëria e Homerit, çakërqejfi Servantes, filozofi i dashurisë Gëte, Balzaku apo Shekspiri mbretëror, Tolstoi e Servantesi, Dante që hyri e doli nga ferri, e së fundmi Pastërnaku etj., et., etj, që mbushin kupolën qiellore me yje me shkëlqim të ndryshëm, por që të gjithë i jepnin bukurinë marramendësi të Artit.​

Pastërnaku i vrarë prej çmimit Nobel. I njejti fat e priste edhe atë vetë, nëse Akademia Suedeze do t’ia jepte atë çmim, që do t’i kthehej në mallkim. Vazhdimi i dyluftimit me diktatorin nuk do të kishte më kuptim. Ai (shkrimtari) që në gjallje të të dyve do të dilte fitues dhe kjo do të ishte fatale dhe nuk do të ndodhte. Ai do të refuzonte çmimin. Duhej patjetër ta shoqëronte mospranimin me një letër shpjeguese, ku ai duhej të ndihej i fyer për dhënien e çmimit. Letra duhej të fillonte “Moi, je refusee… çmimin Nobel të dhënë nga borgjezia…​etj., etj. vepra ime i kushtohet kominizmit etj., etj. fjalë pa kuptim si të shkruara në jerm. Këtë bënte diktatori të të poshtëronte atëhere kur arrije diçka. Mirë që nuk e mori në atë kohë!​

Këtë ndjenjë sovraniteti e ka ndjerë që në nisje të fillimeve krijuese. “Hapja shënimet e romanit dhe, në vend të tmerrohesha prej tyre, me dorën që më dukej se nga çasti në çast do të më ngrinte, shtoja diçka”. Kjo akullnajë paralizuese, shkrin vetvetiu, kur merr penën në dorë dhe ndjen lirinë në kuptimin më të thellë. “Do të ishte Letërsia, ajo që më çoi drejt lirisë, do të shprehej më vonë. Kupton se jetonte në tre kohë. E treta ishte Letërsia. Aluçinacion? Marrëzi? Trill joshës apo vdekjeprurës? Anjë nga këto dhe të trija bashkë, të përditësuar si në një shtatore skulpturore.​

“Të ishe në listën e Nobel do të thoshte të ishe i damkosur prej gjysmës së tij të rrezikshme. Më kishte rënë shorti të rijetoja krusmën e tij të mëtejshme, atë që atij ia kishte ndërprerë vdekja. Doja apo s’doja, isha aktori që detyrohesha të lozja atë rol”. Futja në rol. Kthimi në aktor. Krijimi i dy gjuhëve. Dy lloj komunikimesh. Sot kemi mbledhjen e Frontit. Përgatitu! Një fjalë goje. Do shkruaje dhe do flisje atë që diktatura kërkonte. Gjuhë e drunjtë. Jashtë kohës e brenda saj, dmth diktaturës. Kjo ishte frika më e marrë e shkrimtarëve nën diktaturë. Gjuha e drunjtë. Tharja e tharmit. Lëngut letrar. Sa të tillë e ndrydhën artin për të qenë në rregull me kërkesat e diktaturës. Ku e ke heroin pozitiv? Si mund të vdesë nga kanceri një komunsit? Ai duhet të ketë vdekje heroike. Pse merresh me këto tema të së kaluarës? Pse nuk trajton temën e klasës puntore? Etj…, etj., deri në mërziti. Dhe Kadare ia doli mbanë. Ta thyejë. Ta dhunojë. Ta përbuzë. Ta tejkalojë edhe pse iu desh të dorëzonte arradha të tëra.​

Ti gjendesh vetëm. Të shan një e gjashta e globit…. madje më shumë, ndoshta gjysma, dhe ti hesht”.​

Që në titull merr peshë shpjegimi “Kur sunduesit grinden”. Është shkrimtari dhe diktatori. Të dy sundues. Të dy pushtues.​

Ndjek ecejaken e lodhshme të botimit të një libri. Ankth. Frikë. Keqkuptim. Pritje e gjatë apo e shkurtër. Dhe në horizont shfaqet prokurori. Ç’ne prokurori? Edhe pse ka një redaktor e madje shumë të tillë për një libër, për botimin e tij nuk janë ata e vetmja pengesë. Dikush tjetër i padukshëm, tejet i pranishëm si një frymë e keqe rri e përgjon. Shkon deri lart. Deri tek diktatori. A nuk kishte kthyer mbrapsh një dramë, të pëlqyer nga e gjithë Byroja Politike dhe përmbysur një fetival kënge?​

Diktatori kishte turfulluar në një plenum inkuzicioni shi për rolin e arteve dhe të letërsisë, “Çdo shkrim, çdo material i botuar në faqet e gazetave, të revistave e të librave duhet të përshkrohet nga ideologjia marksiste-leniniste, t’i shërbejë edukimit të gjithanshëm komunist të madsave, formimit të njeriut të ri të shoqërisë socialiste… duhet të frymëzojë masat për qëllimet e larta të ndërtimit të socializmit dhe mbrojtjes së atdheut… të rritë frymën militante revolucionare dhe të godasë me forcë ndikimet e huaja të çfarëo lloji që të vijnë ato…. duhet të demaskojë rendin borgjez e revizionist, politikën e tyre antipopullore e agresive, ideologjinë e kulturën e tyre dekadente, të zbulojë plagët sociale dhe të tregojë kalbëzimin e gjithanshëm të sistemit.” Dhe e gjitha shkonte në tehun e luftës së klasave, çmenduri mohuese, në thelb raciste.​

Ka apo nuk ka censor? Pyetje idiote. Nuk ka, por ka një më të rëndë, më të thugët, kriminale. Ka autocensurë. Ku ti të duhet të censurosh veten. Pra, edhe pse libri mund të kalojë gjithë hallkat shtetërore të kontrollit, vjen e godet papritur një rrufe shkatërrimtare. Askush nuk e di se nga të vjen. A nuk iu nënshtrua autori, një nga gjyqet më të tmerrshëm, kur iu desh të përballohej në takime ndëshkuese, që kalojnë mbi treqind të tillë, në një prej romaneve, ku personazh ishte vetë diktatori. Nga kush duhet ta mbronte? Nga vetë ai? Ai si një Zeus shkatrimtar, ai të lëshonte rrufenë dhe të përcëllonte të gjallë.​

Nuk ka rregul. Nuk ka asgjë. Të pritet e drejta të shkruash për tre vjet. Për një periudhë të pacaktuar. Ti nuk e meriton. Nuk e njeh jetën. Shko të edukohesh pranë klasës punëtore. Etj., etj.​

Biseda me Stullpansin, letonezin e zgjuar dëshmon atë që ndodhte në Shqipëri me listat e dëbim internimeve, pushkatimeve, heqjen e rriskës së frontit, heqjen e së drejtës për të votuar.​

“… ndoshta tipari kryesor i enigmave të komunizmit ishte pikërisht shfaqja e tyre aty ku s’priteshin. I biri që kallzonte të atin, gjyshja nipin, ministri rrobaqepësin e vet…”​

“A e vinte dot në gjunjë tirani poetin? Shkurt, a e rrëzonte dot? E njëjta gjë mund të thuhej për poetin përballë tiranit”. Këtu​rithehemi edhe një herë raportit të fillimit: – përballja e poetit me tiranin është e pashmangshme. Dikush kërkon rolin​poetit në përmbysjen e tiranit. Po si? Iu kërkua shkrimtarit dhe i kërkohet të veprojë, a thua sikur ai nuk ka një jetë të tërë që shkruan, shi për këtë dyluftim të pabarabartë. Në fillimet e përmbysjes së diktaturës iu drejtuan, “Bëhu Havel”! Pse? Bëhu prijës! Nuk jam i tillë. Vepra është e tillë. Unë jo! Jo dhe asnjëherë nuk kërkoi të bëhej prijës. Përse i duhej? Kishte krijuar mbretërinë e tij të lirisë. Kush të donte mund ta gjente aty lirinë e vet.​

“…shumë gjëra ngjanin, për të mos thënë gjithçka, shkruan autori. S’ka pikë dyshimi për autorin. Si Tirana si Moska ishin njëlloj, në mos Tirana më keq! Aty i feks mendimi, “le të ngjanin sa të donin… kryesorja ishte që unë të mos ngjaja”. Ishte klithma e lirisë. Kuptoi se me Letërsinë ishte i gjithpushtetshëm. Nuk do të ngjante me askënd!​

Disa herë dëgjoi dhe e ndjeu thellë në të gjithë qenien se ishte në listë. Lista kishte qenë një shpikja monstruoze diktatoriale. Lista e armiqve të popullit, lista e shkrimtarëve të padëshiruar, lista e bashkëpunëtorëve të Sigurimit, lista e bukës… lista… çdo gjë ishte me listë dhe gjithkush gjendej në listë. Çdo gjë në rresht!​

Në rast agresioni nga jashtë nga një armik apo kualicion armiqsh, të gjithë në listë të ekzekutohen! Urdhër i prerë!​

Në cilën listë je ti? Listë?! Nuk di gjë… Sa tuaf je! Të gjithë jemi në listë…​

Ky mund të ishte dialogu apo monologu i gjithëkujt. Nuk je sot, por mund të jesh nesër. Shkrimtari ishte një Hamlet tashmë jo në mëdyshjen “të rroj apo të mos rroj”, por të shkruaj apo të mos shkruaj? Por pa ngurim, i vendosur, pa mëdyshje, vendimtare: – Do të shkruaj! Është tempulli im, Perëndia ime – Letërsia. Aty jam sovran!​

“S’ishte më kot enigma e ne të gjithëve, ajo që niste me pyetjen, a mposhtet poeti prej tiranit, për të përfunduar te mposhtja ose jo prej popullit”.​

​​ “Komunistët i trembte arti, udhëzimet e shefave të tyre më të lartë, duke përfshirë Leninin dhe Maksin, ishin aq të cekta, saqë mijëra punonjës të kulturës, torturonin trutë ditë e natë për të kuptuar se ç’donte të thoshte Lenini, në të vetmin librushkë të tij për letërsinë: “Organizata e partisë dhe letërsia e partisë.”​

“…që në letërsi kishte ndodhur një katasrofë, këtë e ndjenin të gjithë”.​ Pra, kërkohet shembja e gjithë ngrehinës së letërsisë. Vendosja nën zap e letërsisë dhe arteve ishte një nga orientimet e para të pushtetit komunist. Krijimi i organizmit të Lidhjes së Artistëve dhe Shkrimtarëve nuk ishte gjë tjetër veçse një thundër për të mbajtur nën vëzhgim, orientuar dhe drejtuar shkrimtarët dhe artistët drejt kërksave të Partisë shtet. Shkrimtarët dhe artistët e ardhur nga rregjimi tjetër, ai monarkik do të eleminoheshin pothuajse të gjithë dhe një fryë e re kishte ardhur.​

“Ai numër (telefoni) ishte krijuar për një bisedë të vetme, atë që sapo kishte ndodhur…” Telefonon befasisht tirani i vendit. Prej të cilit varej jeta dhe vdekja e gjithkujt. ​

“… njerëzit e policisë së fshehtë trazonin me tërbim, por pa shumë kujdes, dorëshkrimet e poetit”, të sjell në kujtesë tërbimin me të cilën iu sulën shtëpisë së shkrimtarit, pas ikjes së tij në Francë. ​

Lufta në art dhe letërsi ishte e thugët, mizore e njëjtë me një luftë të vërtetë, ku ka të arrestuar, të dënuar, të pushkatuar, të internuar, të burgosur, autorë me pa të drejtë botimi apo me gjysëm apo kinse të drejtë. Marrëzira diktatoriale dhe raciste në thelb, e mbushur me urrejtje ndaj “tjetrit” që ishte ndryshe, dilte nga rradhët dhe guxonte me dykuptueshmëri siç bëri Kadare.​

Fliste për popullin dhe ndërkohë ky i fundit ishte kthyer në nocion abstrakt nga lufta e klasave, e cila shtonte për ditë kundërshtarët e rregjimit, tashmë gjithnjë e më shumë nga rradhët e veta. Befas herojnjtë ktheheshin në armiq me një shpejtësi marramendëse.​​ ​

Vite më parë shkrimtari në mënyrë profetike kishte shkruar, në një duel ndërmjet Poetit dhe Tiranit është gjithmonë Poeti që fiton.​