E dëgjon tani kudo, kur me sa duket u ka ardhur thika në kockë, faktin që e pohojnë të tërë se nuk lexohet.
Por ja ta zemë se do të ndodhë mrekullia dhe me urdhrin e peshkut do të ngrihen si një trup i vetëm ata një milion që nuk kanë zënë libër me dorë e do të na pyesin: »Ç’të lexojmë?«
Natyrisht dhe për fat të mirë nuk është se nuk kemi se ç’të lexojmë në shqip.
Vetëm se kur këtë çështjen e leximit e shtrojnë ata që e tregtojnë librin, ata që e blejnë dhe e shesin pra, ose edhe më thjesht: ti shkon në panair e do të blesh ca libra, pyetja bëhet vërtet paksa retorike.
Ndërsa vitet ‘80-’85 duhet të kenë qenë më të zymtat e diktaturës, pas vdekjes së Qoftëlargut ndihej një pritshmëri në ajër e vështirë për t’u përshkruar, pasi, në të vërtetë, vetë homazhet për tiranin e betimet që u bënë aty e mbarë vendit nuk linin shumë vend për këtë. Pakkush i kujton sot, për arsye që merren vesh mbase vetëm me psikanalizë, dhjetëra mijëra vjershat që u shkruan atëbotë nga treçereku i popullsisë si dhe shkrimet pa fund përkujtimore ato javë. Këto u pasuan nga vëllime të tëra për komandantin; ndokujt i kujtohet mbase ende njëfarë Sulo Gradeci, kujtimet e së cilit kishin edhe një dimension zbavitës, sidomos kur përshkruante se sa nikoqir e i përkorë paskësh qenë udhëheqësi. Atmosferën e atyre ditëve e përshkruan më së miri një propozim i Pali Miskës në mbledhjen e Byrosë Politike: ky propozoi as më shumë e as më pak që Tiranës t’i vihej emri Enver Hoxha.
E megjithatë mund ta vije re një puhi të lehtë të përshfaqej në sipërfaqe të asaj që ndodhte, të ngjashme me valëzimin e lehtë që ndodh në ujë kur lëviz poshtë ndonjë peshk që ia marrim me mend hijen. Dhe nuk ishte aspak e çuditshme që këtë lëvizje ta përftoje më së pari në poezi, pasi kjo është (pos muzikës) arti më eterik e kësisoj më i vështiri për t’u zbërthyer. Mund të futësh brenda ndokënd për një poezi e për të njëjtën poezi ta ngresh në qiell e ta shpallësh emblemë të socializmit. Ndaj edhe shenjat e para të asaj revolte, që do të çonte 5-6 vjet më vonë në ndryshimin e rendit. i gjeje, po të dije të lexoje ato kumte të fshehta – le t’i quaj mini-disidente – më së pari në letra. Mirëpo kjo mënyrë të lexuari çonte vetiu drejt vlerësimit të atyre që kishin patur guxuar më shumë e jo medoemos atyre që shkruanin më bukur – vetë leximi përmbante kësisoj një përmasë disidente, e cila e largonte këtë nga estetika për ta afruar kah, po e quaj, subversiviteti.
Kur bie fjala te letrat flitet më së shumti për zhvillimet e dallimet brenda atyre vetë. Rrallëherë përfshihet aty leximi, ndonëse ky është procesi komplementar i tyre, i cili është jo vetëm i ndërvarur prej të parave, por njëkohësisht dhe shkakësor në këtë marrëdhënie të dyanshme.
Një trandje e tillë kishte ndodhur edhe në fund të viteve ‘30 e menjëherë pas luftës. U deshën 20-30 vjet që leximi i “njeriut të ri” të konsolidohej deri diku dhe ja, 30-20 vjet më vonë, po ndodhte i njëjti proces e ky duhej taruar tani me kërkesat e reja estetike të kohës.
Porse koha si e tillë nuk kishte se si të kishte kërkesa estetike, pasi përpjekja për ndryshim synonte pikërisht rrëzimin e atyre ekzistuese, të cilat s’kishin të bënin me kohët letrare, por me ato historike.
E kështu, kur këto kërkesa ranë, shumë autorë, derimë atëherë të mirënjohur e që kishin flirtuar, ca më shumë e ca më pak, me atë mini-disidencën që përmenda më sipër dhe lexuesin e saj, mbetën në një udhëkryq që ngjante i shkretëtirtë. Mund t’i shkrehje bataretë me fund, mund të zije ndonjë post politik, shumë u bënë ambasadorë e diplomatë, por ç’u bë me letërsinë e tyre? A kish ndonjë vlerë ajo çfarë kishin shkruar, a kish ndonjë vlerë kjo që po shkruanin tani, ndërkohë që dhe audienca e dikurshme po vuante të njëjtën liri, parë që tani mund të lexoje gjithçka?
Është një brez i tërë ky që përshkrova më sipër. B.Mustafaj, Z. Çela, P. Zogaj, R. Marku, I. Zhupa, K. Kosta, – harrova kënd? Le të vihet re këtu një e përbashkët e këtyre autorëve: këta vinin nga rrethet. Se ç’kompromise, jo vetëm letrare, duheshin bërë atëbotë me regjimin për të zbritur në Tiranë e për të filluar punë te »Drita«, te »Nëntori« e me radhë, kjo nuk mund të ftillohet prej shkruesit të këtyre radhëve dhe nuk është as subjekt i këtij shkrimi që duhej të ishte dialektika e leximit në vitet e fundit të diktaturës derimë sot. Shumë autorë si të lartpërmendurit e të tjerë, që u shfaqën papritur pas rënies së diktaturës menjëherë, veprat e të cilëve lexuesi i merrte të parën herë në dorë, letërsi kjo si ç’quhet: »e sirtarëve« dhe ajo e shkruar në burgjet e komunizmit apo që bënte fjalë për ta, e shkundën edhe një herë fort pemën e vlerësimit letrar e nga kjo ranë si fruta të kalbura autorë derimë atëherë të konsideruar seriozë, emra që nuk ka gjasë të ringjallen më: Ali Abdihoxha, Kolë Jakova, Ruzhdi Pulaha, Fatmir Gjata, Shevqet Musaraj, Llazar Siliqi, Luan Qafëzezi, etj. – harrova kënd?
Në të njëjtën kohë u shfaqën emra të rinj që publikuan në vitet ‘90 vëllimet e tyre të para, normalisht në poezi, si Rudian Zekthi, Agron Tufa, Ervin Hatibi, Luljeta Lleshanaku, etj. – kë harrova? – e kjo i shtohej panoramës letrare së bashku me përkthimet e pafundme të autorëve të huaj të ndaluar. Gjithë kësaj i bashkërenditet edhe revolucioni teknologjik i shkrimit në kohë reale dhe pasojat e tij të drejtpërdrejta në letra.
Po të llogariten këtu edhe trandjet shoqërore, lëvizjet e mëdha të refugjatëve dhe liria që fituan mediet, ndoshta mund të kuptohej më mirë kryengulthi që ndodhi edhe me leximin si të tillë, pasi ato që ndryshuan të parat në këtë rrokopujë nuk ishin vetëm vlerat estetike, por edhe ato etike. Me këtë optikë duheshin lexuar tani e tutje edhe autorët më të konsoliduar si Kadareja e Agolli.
Vepra të njohura të tyre si “Përse mendohen këto male”, “Nënë Shqipëri”, sa për të përmendur dy shembuj, gjermë atëherë të pranuara si kulme të ligjërimit poetik, u lanë në harresë, për t’u rilexuar vepra si “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave”, të cilat qëllimisht ishin mbuluar nga heshtja. Më qartë duket ndryshimi i këndvështrimit të të lexuarit, a thua se audienca papritur kish vënë binokëlat e po e shikonte atë shfaqje ndryshe, vërehet tek i pashmangshmi Kadare; vepra e tij e derimëatëhershme nisi të lexohej ndryshe e ky i lexuar vijon derimë sot, pavarësisht nga fakti se autori, megjithë luhatjet e zakonshme të një shkrimtari në krijimtari, nuk është se kishte ndryshuar shumë. Edhe veprat që pasuan nuk është se dallojnë shumë në cilësi nga veprat e mëparshme, mirëpo tani po lexoheshin sikur ca të ishin shkruar para erës sonë e ca pas saj, ngaqë kish ndryshuar kalendari letrar i lexuesit. Sa për të marrë një shembull: ende vijon të diskutohet pafund e nga e para “Dimri i vetmisë së madhe”, ndërkohë që, fjala sjell, “Koncert në fund të dimrit” është ku e ku më i mirë nga të dy dimrat dhe jo vetëm më pak i politizuar se dimri i parë, por e ngërthen edhe leximin e të parit siç do të duhej. Arsyeja pse flitet më shumë për dimrin se koncertin në fund të tij është e thjeshtë: te ky i pari gjendet si personazh Enver Hoxha, ndërsa te lexuesi paksa nga Pali Miska i lartpërmendur.
Hierarkitë e shkrimit janë më së pari hierarki leximi dhe ky i fundit ende nuk e ka marrë veten nga ajo trandje në kapërcyell të kohëve. Ende nuk ka një konsensus leximi më së pari nga profesionistët që te ne mungojnë, nga kritika letrare që te ne është mjerane, nga vetë lexuesi që te ne po bjerret masivisht, se cila qenkësh letërsia vërtet e mirë shqiptare dhe pse është kështu.
Ndërkohë që koha bën të vetën; përditë largohen nga kjo botë fizikisht autorë dikur të njohur e bashkë me ta ndoshta edhe vepra e tyre, pavarësisht asaj që shkruhet e thuhet për të. Po marr këtu D. Agollin për shembull, i cili u nda nga kjo jetë para ca kohësh. Cila vepër e tij do të vazhdojë të lexohet vërtet, a lexohet ky tani përnjëmend, pa çka se është ende i pranishëm në media për arsye mbase jashtëletrare? Nuk ma do mendja, por shpresoj të gabohem këtu për tituj si “Njeriu me top”, etj.
Vështirë që leximi i autorëve shqiptarë t’i kthehet normalitetit, për sa kohë nuk ka struktura të besueshme që t’ia kthejnë besimin lexuesit te vlerësimi i tyre siç duhet. Pasi, e kjo vlen më së pari për autorët bashkëkohorë shqiptarë, askund nuk gjendet për momentin një instancë e besueshme vlerësimi dhe nuk ka gjasa që të gjendet edhe në një të ardhme të afërt. Por mbase shtrëngesa ekonomike do t’i detyrojë të përfshirët në marrëdhëniet me letërsinë të vetëdijësohen.
Këta të fundit janë të përçarë, luftojnë për hesap të vet për t’ia hedhur publikut e për t’ia bërë ndjellës libra e letërsi në të vërtetë të dobët e harrojnë ndërkaq që lexuesi i lexuar e di se ia kanë me hile, ndërsa ai pa përvojë mësohet keq e kërkon më shumë nga kjo çorbë e prishur; rezultati është gjithnjë meskin dhe i trishtë e ky është faktor kundërprodhues për ata që vetë po e shkaktojnë, shikon të trumbetohen vlera që nuk janë të tilla, t’u lihet kryet e vendit autorëve që në të vërtetë prodhojnë letërsi të dobët, për të mos përdorur epitete cinikë, por këtë nuk e thotë kush, ndonëse e dinë (e dimë) të tërë që është ashtu.
Çdo shkrues shqiptar që ka provuar të publikojë një libër e di se, me përjashtimet e rralla që vërtetojnë rregullin, se botuesit të kërkojnë para për këtë me pretekstin, – e vërtetë, duhet thënë, – se libri nuk shitet. Mirëpo, nga ana tjetër, libri nuk ka se si të shitet, nëse gjithkush mund të publikojë duke paguar, pasi nuk ka se si që paraja, si e tillë, të jetë masa me të cilën matet kultura, libri, përmbajtja e tij. Cilësia e librit dhe vlera e tij monetare nuk shkojnë medoemos krah për krah, mirëpo, ndërsa vlera e librit si mall mund të llogaritet lehtë, është fort e vështirë të matet kësisoj vlera e tij kulturore, të paktën pa hallkat e domosdoshme që përkujdesen pikërisht për ta filtruar atë: redaktorët, korrektorët, politikat botuese, kritika, media, reklamimi; hallka këto, sikurse dihet, në më të shumtën të paqena a, kur gjenden, keqfunksionuese e që vuajnë simptomat që tregon pacienti, shoqëria shqiptare, në të gjitha fushat e jetës: korrupsioni, mashtrimi, vjedhja, tarafllëku, mungesa e masës, keqpagimi, mungesa e përgjegjshmërisë qytetare e me radhë. Në këtë kuptim kriza e librit radhitet në vazhdën e krizës së vlerave; bjerrja e leximit është, në fund të fundit, një nga dukuritë e bjerrjes së vlerave morale e etike të shoqërisë.
Bjerrja e leximit është tregues i bjerrjes së arsimit, i trandjes së edukimit si të tillë, i trandjes së moralit të shoqërisë sonë dhe humbjes së orientimit të saj kah e bukura, e drejta, e vërteta dhe e mira; koncepte këto që përkthehen në realitet më së shumti me antipodet e tyre, ndonëse fjala, fasada e protagonistëve i keqpërdoron për reklamë e pasurim vetjak.
E megjithatë, falimentimi i kësaj fasade shenjon një fazë të re të këtij sistemi që ushqehet me bijtë e tij; aktorëve u kanë rënë maskat; askush nuk i beson më broçkullat e banorëve të ekraneve dhe të të përditshmeve; zhgënjimi ka ndodhur e çdo krizë përmban në vetvete një shans të ri, një përpjekje të re, në mos shpresën se tash e tutje vetëm më mirë mund të bëhet, pasi më keq nuk ka se ku të vejë.
Minotauri, që është, në fund të fundit, vetëdija e shoqërisë shqiptare i ka brirët e shkulura; ai, fundja, jemi ne vetë, unë e ti. Gjithsekush duhet ta kapë veten për hunde e të nisë e reflektojë për pafuqinë e tij, e cila nuk është vetëm e tillë. Të drejtat që i jepen me ligj gjithkujt, shumëkush mund t’i përdorte ndryshe, shumëkush mund të bënte të tjera zgjedhje, të cilat më së shumti janë mohore e kanë bëjnë me fjalëzën „mos”. Në këtë kuptim, mos-i i lexuesit ndaj së rremes, ndaj grafomanëve, bojkoti ndaj librave të këqinj, nuk është medoemos zgjedhja e gabuar.
Këtë zgjedhje i bie, nga ana tjetër, ta vuajnë edhe ata që nuk e meritojnë atë, të shkojë i njomi me të thatin, siç thuhet. Por se cilët qenkëshin këta, kjo mbetet të zbulohet, të zbulohet siç duhet e për këtë duhet punë e përkushtim e vetëdije shoqërore; kjo e fundit është sugjerimi që mund t’u bëhet të gjitha palëve që merren me librin, porse që mund të mbetet vetëm i tillë, sugjerim pra, pasi vetëdija është me përkufizim e brendshme e, të paktën te të rriturit, nuk mund të injektohet nga jashtë.
Pata qenë para ca vitesh në një panair këtu e nga çdo vitrinë më kundronte i qeshur emblema e atij organizimi: Koelio. Mirëpo a mund t’ia rekomandosh seriozisht dikujt këtë sharlatan për ta lexuar? Apo Ken Folletin, Den Braunin, Ronda Bajronin, etj., etj.? Të lexojmë për t’u zbavitur, për t’u kotur në plazh, të lexojmë për të lexuar pra? Apo thjesht për të vrarë kohën? Më e rëndësishme se të lexuarit në vetvete – mund të flas vetëm për vete, sidoqoftë – është të dish se çfarë të lexosh. Kjo vjen pasi ke mësuar se si të lexosh. Me veten time e kam zgjidhur njëfarësoj këtë punë, sidomos me autorët shqiptarë. E di pra se çfarë dua të lexoj. Dhe jo se çfarë duhet të lexoj. Ata që ndjek, që ua blej vetë librat, që i lexoj dhe e kam fajin vetë për këtë, janë ata që dua të lexoj. Lexoj nga të gjallët tanë Kadarenë, Fatos Kongolin, Aurel Plasarin, Bashkim Shehun, Ervin Hatibin, Romeo Çollakun, Shkëlqim Çelën, Luljeta Lleshanakun, Ardian Vehbiun, Ardita Jatrun, Arben Dedjen, etj. – harrova kënd? Jo gjithnjë më pëlqejnë e kjo është afërmendsh.
Shpesh nuk e mendoj fare ashtu; sidoqoftë, përderisa i lexoj e kam fajin vetë. Përderisa vazhdoj t’i lexoj domethënë. Shpesh grinden me njëri-tjetrin a me veten e tyre; grindem edhe unë me vete, po. Le të grindemi, nuk ka asgjë të keqe këtu, por si xhentëlmenë e jo si »të fortë«. Le të grindemi hijshëm pra, të grindemi »bukur«.
E ku ka më mirë se të hahemi për aksh libër, për këtë apo atë muzikë, për aksh shfaqje, për filozofi e për botëkuptime? Kështu e përfytyroj unë së paku luksin.
Ndoshta ka edhe shumë të tjerë atje përjashta që shkruajnë po aq mirë. Ashtu siç ka shumë vajza të bukura në këtë botë. Siç ka plot vende të bukura ku nuk kam qenë e nuk do të jem kurrë. Edhe me emrat që përmenda e solli rasti që u puqëm. Sepse fare mirë mund të isha përhumbur në ndonjë raft tjetër të ndonjë gjuhe tjetër, të ndonjë dege tjetër, të ndonjë arti tjetër, në bibliotekën e Babelit. Edhe kjo nuk do të kishte qenë ndonjë tragjedi, as për ta e as për mua.
Që pamjet dhe tingujt janë bërë inflacionare nuk duhet ndonjë aftësi e rrallë vëzhgimi për ta vënë re. E njëjta gjë vlen edhe për fjalën. Deflacionare do të ishte mbase përcaktim më i saktë.
Shprehja e njohur e Borhesit: “Nuk mburrem me atë që kam shkruar, por me atë që kam lexuar”, sot, nja tre dhjetëvjeçarë më tutje – e kjo nuk është asgjë historikisht, gjë që do të na çonte te përshpejtimi i zhvillimeve, te xhirimi i përshpejtuar pa rrip transmisioni – shprehja e njohur pra e Borhesit, më së paku për mua, duhej rithënë kështu: “Nuk mburrem me atë që kam lexuar, por me atë që nuk kam lexuar.”
Parë kështu, unë mburrem me atë që nuk kam parë e nuk shoh (filma të pafund serialë, liga të tëra futbolli, talk-shows të përmbrëmshme), mburrem me muzikën që nuk dëgjoj (oqeane të tërë me hip-hop, muzikë elektronike, muzikë eksperimentale, etj.), mburrem me ekspozita që nuk vizitoj (pavijone të tëra me art të sofistikuar e piktura dozash konservash, gjer dhe me jashtëqitje, performanca fort të vizituara artistë(e)sh që nuk bëjnë asgjë, etj.), mburrem me atë që nuk lexoj (e kotë të rreshtoj këtu pafundësinë e titujve të palexuar) e kështu me radhë.
Por edhe mburrje nuk është. Është luks.
Jetojmë në kohë paradoksale, kur të kundërtat fqinjërojnë më bukur me njëra-tjetrën se me të ngjashmet e tyre dhe oksimoronët kanë më shumë kuptim se kurrë.
Agjërimi bëhet kështu luks.
Të paturit të drejtë është bërë i bezdisshëm edhe ky, pasi e drejta ndodh vetëm në përpjestim me të zhdrejtën: duhet të ketë ndodhur një padrejtësi që të mundesh të kesh të drejtë: ka shumë që motivin për të gjalluar e marrin pikërisht nga ky drejtpeshim i vjetër sa njeriu. E megjithatë nuk dihet që padrejtësia të jetë rralluar ndopak në këtë botë, sa nga gjaku i martirëve të së drejtës, aq edhe nga ai i të të pafajshmëve, përkundrazi. Gjithsekush me dy pare mend do ta ketë vënë re me kohë se bota ka ardhur në një gjendje qorrsokakëse, nga e cila është e vështirë të dilet, thuajse e pamundur, aq më tepër kur nuk ngjan të ketë qoftë edhe ndonjë energji a forcë shoqërore që do të ishte në gjendje ta bënte këtë dhe, për më tepër akoma, se të gjitha përpjekjet për ta ndryshuar botën kanë çuar më së shumti në përkeqësimin e saj. Kjo vlen natyrisht, më së pari, për teoritë e filozofitë që na e shpjegojnë botën e ca më shumë akoma për ato që mëtojnë ta ndryshojnë atë.
Në këtë pikë, ata pak miq që i ka gjithkush më ndërpresin për të më vënë në dukje se bota ka “ecur” – nënkupto: është bërë më e mirë – e nuk mund të pohohet seriozisht se ajo qenkësh përkeqësuar. Mirëpo nuk është se unë po doja të argumentoja pikërisht këtë. Po pohoja thjesht se ajo as nuk është bërë më e keqe qysh, ta zemë, nga koha e faraonëve, por as edhe më e mirë. Dhe kur themi “bota”, natyrisht që nënkuptojmë njeriun, për të mos rënë në klishenë e shumësit të përgjithësuar keq: njerëzimin. Pasi për njeriun mund të flitet në shumës veç në raste epidemish, katastrofash e statistikash, por asnjëherë pa gabuar kur bie fjala për tema të tilla efemere si e mira dhe e keqja. Nëse i shohim pra qytetërimet si gjendje të gjithëkohshme, të përsëritshme, ku ndryshimin nga e kaluara në të tashmen e bën vetëm zhvillimi i teknikës dhe shtimi i njohurive, atëherë të lind me të drejtë njëfarë skepticizmi praktik kundrejt tyre, ngase vërtet nuk ka asgjë të keqe të dish, ta zemë, se në Galaktikën e Andromedës ndodhet një vrimë e zezë supermasive, porse ky lloj konstatimi nuk është se të ndih me ndonjë të mirë të prekshme e të dukshme; ky fakt nuk është aspak i dobishëm për mirëqenien tënde ndjesore, përkundrazi. E po pastaj? – të feks vetiu në mendje, kur has në të tilla zbulime shkencore, të cilat, si për të ta shtuar edhe më dozën e dyshimit, hidhen rregullisht poshtë në çdo 50 vjet nga zbulime edhe më të reja, edhe më shkencore.
Në këtë kuptim, të jetosh pas Ajnshtajnit nuk është me patjetër fat e të kesh jetuar, bie fjala, në shekullin e 18-të e të mos kesh ditur asgjë për relativitetin, edhe kjo nuk paskësh qenë fatkeqësi. Dijenitë tona për botën nuk na ndihin më së shumti aspak për jetuar më mirë a më keq e as për t’u bërë më njerëzorë. Me këtë nuk po dua të them, natyrisht, se dijenitë shkencore nuk na “duhen” e aq më pak që ato i hyjnë në punë vetëm dreqit. Dua të them vetëm që, nëse gjallimi ynë këtupari ka ndonjë kuptim, të vetmet dijeni që mund të na duheshin drejtpërdrejt, të vetmet të vërteta që do të mund të na hynin në punë, do të ishin ato që do të hidhnin njëfarësoj dritë mbi këtë kuptim a absurditet qoftë.
Miqtë e lartpërmendur më ndërpresin sërish këtu e më vënë në dukje se të vërteta të tilla gjenden me shumicë në fetë e filozofitë e kësaj bote, madje në çdo këndvështrim të trashëguar të saj, gjer edhe te relativiteti i lartpërmendur. Fundja, nuk mungojnë të shprehen ata – edhe për gjëra, për të cilat nuk do të kishin pse të shpreheshin, pasi i dija edhe para se të ndodhte për të satën herë fjalëzimi prej tyre- personalitetet më të cituara, kur bëhet fjalë për urtësi jetësore apo të tilla çështje, janë pikërisht Ajnshtajnët me shokë.
E natyrisht që ata më keqkuptojnë përsëri, për fajin tim megjithatë, pasi gabimi elementar gjendet në arsyetimin tim e jo në atë të tyre – ose, më mirë, ajo çka unë po dua të shpreh është e një lloji të tillë, që jo vetëm i trembet fjalës, porse edhe nuk e përmban a priori këtë, fjalëzimin pra. Madje, çdo rrekje për ta veshur mëtimin tim me fjalë çon automatikisht në të kundërtën e vet, në keqkuptimin e pikërisht asaj që po përpiqesh të thuash dhe ky keqkuptim i ndodh më së pari folësit me vetveten, pasi vetja apo qenia , kjo substancë eterike, është vetiu përtej fjalëve, ajo është përtej njeriut, ajo është zonë paraverbale e për të nuk mund të thuhet asgjë. Keqkuptimi ndodh edhe në një rrafsh tjetër: te dijenia për vdekjen. Patjetër që edhe fëmijët e dinë se njeriu vdes e megjithatë është tjetër gjë të flasësh duke u nisur nga vetëdija se je vdekatar e tjetër gjë – tjetër gjë fare – të flasësh pa e vërtetësuar këtë vetëdije. Dhe vërtetësimi i kësaj nuk është medoemos proces intelektual e as imagjinativ, nuk është proces artistik a pjekuri, nuk është urtësi që të falet me moshë. Është tjetër gjë dhe, meqenëse ka të bëjë drejtpërsëdrejti me “veten” e “qenien” si të tillë, është edhe kjo tërësisht e pashprehshme.
Padyshim që ajo çka do të ishte më elementare për t’u njohur në këtë botë do të ishte vetja. Në të, rreth saj, përmbi të; për sa kohë ekzistojmë këtupari – e mbase edhe përtej – atë e kemi gjithnjë më pranë se çfarëdo tjetër. Në do të mund të njihnim vërtet diç’ në këtë jetë siç duhet, duhej të ishte ajo.
E megjithatë pikërisht ajo i shpëton çdo cilësimi, pikërisht ajo ka në të njëjtën kohë atributet e hiçit e të Perëndisë në një: është dhe s’është në të njëjtën kohë. Pse ky silogjizëm absurd: edhe “është”, edhe “s’është”? Sepse po e fjalëzojmë dhe, siç shënova, çdo rrekje për t’u shprehur me fjalë për diç’ që gjendet përtej fjalës, në mos përpara saj, përmban qysh në krye të herës të njëjtin gabim sistemik që gjendet edhe në shumë fjalë pa brendi të përcaktuar, si: »asgjë”, zero, Zot, gjithçka, sa për të marrë dy shembuj të mirënjohur.
Për nga vetë natyra e saj fjala duhej të shënjonte diçka të kësaj bote, mirëpo në përskajimet e saj, të botës pra, mu si në skajet e boshteve në matematikë, fjala e simbolet shfaqin pamundësinë tonë për të shquar të panjohurën që na rrethon. “Vetja” (apo “vetvetja”) është njëra nga këto fjalë, jo medoemos pa subjekt, por nuk mund të thuhej gjithashtu që subjekti i saj “është” vërtet. Në hinduizëm, bie fjala, ajo merret si e mirëqenë, ndërsa në budizëm ajo përshkruhet si zbrazëti; i përmend këtu këto këndvështrime lindore thjesht pasi janë marrë më fort se fetë tradicionale perëndimore me kundrimin e soditjen e saj – ndërkohë po ia kursej lexuesit që më ka ndjekur deri këtu të gjithëkudondodhurën “Njih vetveten”.
E ku mund ta njoh veten pra më mirë se duke u parë në pasqyrë? Në pasqyrën tuaj, në gjuhën që flas, në atë që më thoni. Dhe në atë që shkruhet pra. Ka ca pasqyra në përralla që të tregojnë diçka tjetër nga ajo çfarë je vërtet. Për të mirë e për të keq.
Libri është si ato.
E kotë të shënoj pra se si po dua ta shoh veten në të.
*Kre i shkëputur nga vëllimi me shënime letrare “Çështje të parashikueshme”, i cili është publikuar vetëm online e që gjendet këtu: https://www.amazon.in/%C3%87%C3%8BSHTJE-T%C3%8B-PARASHIKUESHME-Sh%C3%ABnime-letrare-ebook/dp/B084HG6BZH
