marrë nga Revista Letrare – Pranverë 2022
Bisedoi Arbër Ahmetaj
Intervistuesi: Kemi ardhur të flasim për librin tuaj të fundit, por edhe për letërsinë…
Agron Tufa: Faleminderit për vëmendjen! Kënaqësia është e dyfishtë kur kuvendon me një shkrimtar me përvojë – tregimtar e romancier të veçantë si ju.
Intervistuesi: Ka lexues që duan të blejnë një roman, sepse u pëlqen historia e rrëfyer, të tjerë blejnë libra pasi u pëlqen stili i një autori. Për çfarë përpiqeni në krijimtarinë tuaj: për stilin apo rrëfimin?
Agron Tufa: Midis këtyre dy termave “stil” dhe “rrëfim”, sigurisht më i rëndësishëm për shkrimtarin është stili. Kështu është, padyshim, dhe për lexuesin me shije. Kjo botë është e mbushur plot me rrëfime, rrëfenja, kallëzime, ngjarje e vaki nga më të çuditshmet. Ai që bën dallimin midis narrativave të pambarimta është stili. Ai i jep rrëfimit pavarësi, personalitet dhe një përmasë metaforike të pashtershme në interpretime të vazhdueshme. Pra, stili organizon një botë të mëvetësishme të rrëfimit, të aftë për të prodhuar çdo herë diskursivitet në çdo kohë të leximit. Më saktë do të ishte të thuhej: një tekst i mirë artistik, ruan, falë stilit, mundësitë jo vetëm të diskursit, por çka është më e vyera, të shpërnguljes së diskursit në kohë të ndryshme të interpretimit. Për shembull, ne vazhdojmë të interpretojmë sot vepra ose kryevepra të traditave klasike apo moderne nga tragjikët e antikitetit greko-romak, Balzaku apo Prusti, por diskursi i sotëm mbi këto vepra është i ndryshëm nga ai i kohës kur janë shkruar ato. Nëse nuk do të kishin pasur stil të spikatur – stil që përfaqësojnë një epokë kulturore, traditë apo rrymë – diskursi mbi këto vepra do të kishte qenë i mbyllur brenda kohës së autorëve dhe nuk do të ishte shpërngulur vazhdimisht, deri tek ne.
Ti mund të rrëfesh disa herë në vende të ndryshme një anekdotë dhe mund të kesh sukses, me këtë anekdotë do të qeshin gjithnjë. Por nëse do provoje ta shkruaje, ta riprodhoje në letër, efekti i saj do të ishte monstruoz, përveçse askush nuk do të qeshte me këtë budallëk. Letra (shkrimi) nuk ta lejon një gjë të tillë. Letërsia serioze është tejet e brishtë dhe delikate ndaj çdo prirjeje për lloqe dhe forma të mërzisë orale.
Stili është fizionomia kulturore e një epoke. Jo më kot trashëgimia e shekujve na ka lënë stilet e mëdha monumentale historiko-kulturore – stili roman, gotika, baroku, klasicizmi, rokoko, romantizmi, stilet e shumëllojshme të modernizmit, avanguardës, postmodernizmit etj.
Intervistuesi: Të gjithë autorët pretendojnë se kanë stilin e tyre. Edhe autorët e romaneve të bumit të shitjes masive (romancat, trillerët, detektivët, mistika), të gjithë marrin vlerësime nga gazeta prestigjioze. Të gjithë pretendojnë se kanë “stil tërheqës”. Çfarë është, pra, stili?
Agron Tufa: Duket sikur ky nocion është sqaruar, por në fakt jo dhe aq qartë, ose më saktë sfera e gjerë e përdorimit të tij të sotëm në fusha të shumta nga moda deri te sporti, e kanë bërë sërish të turbullt domethënien e stilit, për shkak se i janë mbivendosur shumë kuptime parazitare. Kështu që, para se të flas për të, do të na duhet të rivendosim një pakt riverifikimi se ç’kuptoj unë me “stil”, si me thënë, të tëharr barërat parazitare që e kanë mbuluar përdorimin e tij sot, pa rrezikuar të bie në një varrezë përkufizimesh mbi stilin.
Stili është njeriu – thotë një metaforë e vjetër e artit të kohës klasike. Ai është kuptuar prej kohësh kryesisht si një gërshetim i saktësisë, qartësisë dhe elegancës. Në këtë kuptim, stili nuk është as burrë, as grua, ndonëse Jacques Derrida këmbëngul se është veçse femër (më saktë, ai thotë: edhe nëse stili është burrë, rezultati i tij – shkrimi – është femër), duke aluduar me femër – idenë. Ky në thelb ka qenë diskursi dominues i estetikës postmoderniste, duke sjellë një pështjellim të madh nga koncepti tradicional, thuajse i qartë për stilin.
Ju në fakt, me pyetjen tuaj, përplasni që në fillim dy nocione themelore të një vepre letrare: rrëfimin, nga njëra anë, dhe stilin nga ana tjetër. Kuptohet se martesa e lumtur e tyre përbën rrëfimin me stil. Ku duhet vënë theksi sipas meje, nëse do të duhet t’i ndanim këto dy kategori? Si për çdo gjë në botë, itharët e njërës dhe tjetrës kategori përbënin prej së lashti dy kampe dhe rivaliteti i tyre ka rrënjë historike. Edhe në Greqinë e lashtë, njerëzit që ishin të interesuar për gjuhën debatonin nëse ajo ishte kryesisht një mjet vetëshprehjeje (rrëfimi, sipas Gorgias-it, një sofist i lashtë) apo një mjet për të thënë të vërtetën (stili, sipas Sokratit dhe Platonit). Kampi i parë inkurajon gojëtarinë dhe dyshon në ekzistencën e një “realiteti” të jashtëm; e dyta inkurajon qartësinë dhe as që e vë në dyshim këtë. Shijet e publikut luhateshin si një lavjerrës, parapëlqimi ishte herë me kampin e parë, herë me të dytin. Në një kuptim shumë më të gjerë, kampi i parë ishte dominues gjatë Renesansës, i dyti – në shekullin XVIII. Me ardhjen e romantizmit, lavjerrësi u kthye prapa. Parimi i ri u shpall nga Comte de Buffon në 1753: Stili është vetë njeriu! Kjo ishte ndoshta shprehja e parë dhe sigurisht më e qartë e qasjes ndaj stilit: stili është shprehje dhe zbulim individual. Shkrimtarët e shekullit të nëntëmbëdhjetë si Gustave Flaubert, Maupassant, Gogol apo Çehov etj., e çuan këtë ide në ekstrem, duke e vënë stilin në vend të parë si shprehjen unike, ekstreme dhe ndonjëherë mistike të shpirtit.
Intervistuesi: E meqë stili është një pikë që më intereson shumë e jo vetëm mua, me lejen tuaj do këmbëngul pak më gjatë edhe në disa pyetje të tjera më poshtë.
Mendoni se në kohën tonë janë bjerrë këto atribute të stilit, sidomos si shprehje mistike të shpirtit? Si e ndjeni në përvojën tuaj të deritashme?
Agron Tufa: Jam nga ata që i bëj hesapet mirë me paradigmën e stilit, para se të filloj një rrëfim. Por nuk zgjidh dot gjë me strategjitë e ndërgjegjshme. Stili jep dukë, qet kryet kur autori përpiqet t’i hapë udhë rrëfimit, provat se cila notë do të ishte më e besueshme dhe më e sigurt në klaviaturën e gjuhës. Për mua, gjithmonë është gjetja e një fraze të natyrshme, të pasforcuar, si ritmi i diafragmës gjatë një ecjeje normale apo të përshpejtuar. Stili mandej, përgjatë punës, shpërfaqet në mënyrë të pandërgjegjshme, por formësohet në mënyrë të vetëdijshme gjatë redaktimit. Kjo është e rëndësishme. Me fjalë të tjera, stili për mua është një pëshpëritje, jo një britmë; nëse do ta kuptojë ose jo lexuesi, kjo varet nga shkalla e njohjes së tij me autorin, e aftësisë së tij të leximit. Vetë autori, natyrisht, e njeh stilin e vet; identifikimi, zhvillimi dhe formësimi i tij është një nga kënaqësitë kryesore të të shkruarit.
Do të ishte mirë që, si në ligjërimin popullor për këtë temë, ashtu edhe në këshillat e studiuesve për shkrimtarët, stili të njihej dhe të respektohej në këtë kuptim. Por nuk jam i prirur të jem optimist. Një qasje e tillë nënkupton njohjen e njëkohshme të dy ideve historikisht të papajtueshme, ndonëse vështirë se janë ndërsjelltësisht kontradiktore: a) autorët shprehen përmes stilit, b) lexuesit gjejnë te stili argëtim dhe ushqim për mendjen.
Intervistuesi: Kjo ka të bëjë gjithmonë me përvojën e kaluar, por sot ka tradita dhe estetika të shumëllojshme, eskperimentuese, që bashkërendojnë stile eklektike. Duket se ju nuk ia keni besën eklektizmit stilistik?
Po midis etimologjisë burimore dhe horizonteve mistike, çfarë roli ka për ju stili nga njëra vepër në tjetrën?
Agron Tufa: Duke gjykuar nga përvoja e kaluar, të gjitha pikëpamjet mbi stilin do të gjejnë gjithmonë adhurues që vazhdimisht do ta tallin, përçmojnë dhe qortojnë njëri-tjetrin: çdo gjë, me përjashtim të pranimit, që këndvështrimi yt nuk do të jetë kurrë i plotë pa marrë parasysh këndvështrimin tjetër. Personalisht, me kohë e përvojë, i kam edukuar vetes një sferë të vëzhgimit shtesë: të mos e teproj me manierizma, me dhunimin e gjuhës duke ushtruar eksperimente të sforcuara dhe artifica boshe, arkaizma apo grremça fjalësh të rralla. Stili duhet të jetë në shërbim të higjienës së gjuhës së veprës, në të gjithë regjistrat e niveleve të rrëfimit, por nuk jam aspak kundër guximit për të përmbysur struktura tradicionale narrative dhe për t’i dhënë shprehjes gjuhësore ofensivë avanguardiste. Jam një konservator me prirje të papritura anarkiste në këtë kuptim. Gjithsesi, në fund, stili duhet të jetë kënaqësi jo vetëm për autorin, por dhe për lexuesin.
Në zanafillën e vet etimologjike latine – stili (“stylus”) ka qenë një shkop me majë të mprehtë, për të shkruar mbi pllakat të veshura me dyllë apo parafinë. Për mua çështja e stilit është gjithmonë çështje e një objekti të rafinuar – me majë të mprehtë. Ndonjëherë kjo është vetëm një pendë, e cila, megjithatë, bëhet, me raste, edhe shigjetë, ushtë apo kamë. Me ndihmën e tyre, të jeni të sigurt, mund të sulmoj me vendosmëri (lëndën apo formën e materies), mund të hap një vrimë në realitet, të lë një gjurmë; të zmbraps atë realitet që më kërcënon. Stili është i vetmi mjet në dispozicion që kam për të ruajtur veten time.
Intervistuesi: Si shkruani: me vullnet, apo frymëzim?
Agron Tufa: Me dëshirë. Kur kjo dëshirë bëhet e përmallshme, e papërballueshme, shkumëzon nganjëherë si xhind brenda shishes, atëherë mendoj se duhet çliruar, në mënyrë që xhindi të mos e shkatërrojë enën e vet brenda teje. Por kjo është shumë romantike. Ndodh tepër rrallë. Realiteti është krejt ndryshe. Përditshmëria ime nuk e ka pasur luksin e frymëzimit. Dhe nuk e di për çfarë frymëzimi mund të flitet pas 13 orësh pune, udhëtimi, studimi, leksionesh, se të tillë e kam pasur çdo ditë deri para dy vjetësh. Po nëse keni një familje në shtëpi? Ju duhet që dhe “gjysmës suaj” t’i dhuroni dashuri, pa dhe fëmijët kanë nevojë për vëmendje. Nuk mendoj se jam i vetmi që ndjehet kështu. Nuk ka si ndjehem shumë mirë me frymëzimin pas një dite të vështirë në punë dhe zhurmave shpërqendruese përreth, megjithëse përdorimi i disa metodave ka filluar të japë fryte. Mendoj se suksesi në çdo punë arrihet vetëm nga profesionistët. Njerëz që i kushtojnë kohë të konsiderueshme kësaj pune kanë fituar aftësi profesionale. Për mua, pa metoda të veçanta për të mbështetur motivimin tënd, është thjesht e pamundur të bëhesh një shkrimtar i suksesshëm. Mund ta sjellë kokën frymëzimi, por s’arrin të shkruash kur je i dërrmuar nga lodhja. Aftësia për të krijuar frymëzim rregullisht, vazhdimisht dhe pavarësisht gjithçkaje, është një nga ndryshimet themelore (për mendimin tim) midis një profesionisti dhe një amatori. Si ia bëj? Duhet shpikur pra një kohë, “koha e shkrimtarit”. Rëndom caktoj një kohë të veçantë kur shkruaj. Mund të jetë ose koha e saktë “pas punës”, “kur familja shkon në shtrat”, “kur fëmijët shkojnë në shkollë”, etj. Patjetër çdo ditë, por nuk është e nevojshme të shkruash shumë. Në fillim, kjo kohë mund të jetë 5-15 minuta ose çerek faqe tekst, që rritet gradualisht ditëve të tjera. Nuk vendos menjëherë plane të fryra. Nëse ka frymëzim, shkruaj më shumë, nëse jo, i vendos vetes një minimum. Më themelor është zakoni i të shkruarit çdo ditë. Kjo është metoda kryesore! Shumë shkrimtarë të njohur bëjnë pikërisht këtë dhe flasin për këtë. Për prozën e kam fjalën. Poezia thyen xhamat, të hyn nga dritarja.
Intervistuesi: Për ju poezia dhe proza janë gjendje të ndryshme krijimi?
Agron Tufa: Poezia dhe proza nuk janë pole të përkundërta nga sa na i paraqesin përfytyrimet tradicionale. Është thjesht shpërngulja e mjeteve shprehëse nga një front i krijimit në një tjetër, nga njëri zhanër (poezia) te një tjetër, proza, zhanër më i prajshëm, më durimtar. Shumë prozatorë të famshëm, fillimet e tyre i kanë pasur si poetë. Në shkrimin e prozës, frymëzimi apo dëshira e përmalluar e shprehjes kalon nga spontaniteti intensiv i poezisë, në një këmbëngulje për qëndrueshmëri dhe vijueshmëri. Në përballimin e kësaj detyre, patjetër që lypet vullneti (fjalë korelate që ju e përdorët në pyetje kundrejt frymëzimit). Pra, nuk mjafton frymëzimi, por duhet dhe vullneti, dhe burrëria për të qëndruar deri në fund të shterimit të imazheve, deri te e famshmja fjalë: FUND. Në këtë pikëpamje, poezia, për nga psikologjia e krijimit (frymëzimit) ngjet me pikturën (më sak, me vizatimin e shpejtë, etydet), ndërsa proza, veçanërisht proza e gjatë, romani, ngjet me skulpturën, është art gdhendjeje. Pra, frymëzimi në këtë rast ka nevojë për vullnet dhe vullneti nuk është asgjë tjetër përveçse burrëri, çka nuk ka lidhje me përkatësinë gjinore të shkrimtarit.
Intervistuesi: A ndodh t’ju braktisë frymëzimi (apo përmallja, siç e thoni ju) gjatë krijimit të një vepre?
Agron Tufa: Një nisje e frymëzuar nuk është asnjëherë garanci dhe e vazhdimit, as e mbarimit. Po, frymëzimi ose dëshira të braktis. Frymëzimi është vetëm shtysë për t’ia nisur punës, pastaj 95% e shkrimit është punë, profesionalizëm. Ka raste që, duke dashur ta bashkëndash me dikë të ngjashëm idenë e asaj që dëshiron të shkruash, padashur e ke shkatërruar. Nisesh nga ideja, që gjatë diskutimit me një tjetër, të shohësh më qartë, të pasurosh elementet e trillit apo strukturës, por në fakt ke ndërhyrë në një sferë tejet të brishtë ku punojnë tashmë mekanizmat e pavetëdijes dhe intuitës. Dhe mua shpesh më ka ndodhur në këto raste që të mos mbërrij me pendë atje, ku qysh me parë kam bujtur me mendje. Kjo shpjegon fillimin, mandej braktisjen e shumë romaneve, novelave apo tregimeve dhe janë bash ato krijime të ndërprera, për të cilat kam folur pareshtur me miqtë e mi. Zaten kjo dihet që nga traditat e besëtytnive popullore: që një magji të zërë, duhet fshehtësia. S’ka pse të ketë ligjësi apo kushte të ndryshme “magjia” e krijimit artistik. Për ta përforcuar ilustrimin e kësaj që po them, do të na ndihmonte rasti i shkrimtarit antiutopik Evgenij Zamjatin (autor i romanit “Ne”). Gjatë vitit akademik 1918-1919, Zamjatini drejtonte në Universitetin e Shën Petërburgut një seminar për shkrimtarët e rinj me titull “Teknikat e shkrimit të një vepre letrare”; ai pësoi një bllokim, një krizë krijimi mund ta themi. Ai kishte kuptuar se duke iu qasur sferës së pandërgjegjshme të krijimit, kishte tradhtuar duke verbalizuar shumëçka prej fshehtësive, që nuk duheshin analizuar dhe shpjeguar me gjuhë racionale. Në leksionin përmbyllës që kishte të bënte pikërisht me proceset e pavetëdijshme të krijimit, ai u tregoi shkrimtarëve të rinj një anekdotë për dyzetkëmbëshin. “E pyetën dyzetkëmbëshin: nga cila këmbë e filloni lëvizjen? I pështjelluar në gjetjen e përgjigjes, dyzetkëmbëshi jo vetëm harroi, por humbi dhe aftësinë të lëvizte”.
Intervistuesi: Na përshkruani dot një ditë tipike kur shkruani?
Agron Tufa: Përpiqem të mos mendoj asgjë, përveç faktit që e di se do të filloj, apo kur e kam filluar tashmë veprën e re, e di se do të vazhdoj. Pothuaj gjithmonë, para se të zgjohen fëmijët dhe të nisin përgatitjet e tyre për në shkollë, mundësisht nga ora shtatë, pi një kafe dhe tymos një cigare duke shkruar dy-tre paragrafë të rëndësishëm nga ajo që do ta vazhdoj në kompjuter pasi të kem përcjellë fëmijët në shkollë dhe të kem bërë një shëtitje të vogël. Kjo është diçka që më ndihmon shumë. Shkruaj rreth tre ose katër orë rresht me ndonjë ndërprerje të vogël, kur mëlçia më dhemb fort, kur qafa më është mpirë nga tendosja, etj. Gjatë një pushimi dhjetëminutësh, pi prapë kafe, cigare ose ndonjë pije alkoolike, përpiqem të mos mendoj asgjë në lidhje me tekstin. Rikthehem, lexoj edhe njëherë faqen e fundit të tekstit dhe vazhdoj krejt sikur t’i rikthehesha një bisede të ndërprerë. Rëndom nuk e di vazhdimin e rrëfimit, kam vetëm një ide të largët, të turbullt, nuk planifikoj gjakftohtë asgjë se çfarë duhet të ndodhë me personazhet, situatat, konfliktet.
Pas kthimit të fëmijëve nga shkolla nuk shkruaj më për atë ditë. Merrem me çdo gjë tjetër, po pa e çuar mendjen te vepra që po shkruaj. Pjesën tjetër të ditës e mbush me lexime, përkthime artistike, punë e detyrime familjare. Mbrëmjeve shoh ndonjë ndeshje të rëndësishme futbolli apo film artistik, por përpiqem të mos e çoj ndërmend atë që po shkruaj. Pasi fëmijët bien në gjumë, mund të lexoj sërish deri vonë pas mesnate. E nesërmja përsëritet njëlloj: lexoj kapitullin e fundit para se të “marr komandën” e të vazhdoj të shkruaj.
Intervistuesi: Cilat janë veglat e zanatit të një shkrimtari?
Agron Tufa: Nëse flasim për instrumente materiale të shkrimit, pak ose pothuaj asgjë nuk ka ndryshuar nga mjetet e shkrimit kuneiform sumero-babilonas, papiruset egjiptiane, pergamena mesjetare apo letra e epokës klasike. Janë shtuar me kohë makina e shkrimit dhe kompjuteri. Por as këto nuk janë vendimtare. Njohim poetë e shkrimtarë që kanë krijuar të izoluar e të privuar nga këto vegla në qelitë e paraburgimit apo në kamp-burgjet e kolonive ndëshkimore si Gulagët apo burgjet e Shqipërisë Komuniste. Asgjë nuk e pengoi, për shembull, poetin Visar Zhiti të nxirrte nga burgjet e Spaçit dhe Qafë-Barit poezitë e vëllimeve “Kujtesa e ajrit” dhe “Hedh një kafkë në këmbët tuaja”. Në këto kushte krijimtaria sfidon të gjitha mjetet dhe shkruhet si monolog përsiatës ekzistencial. Duke u përftuar në përsëritje të pareshtur në vetëdijen e malcuar inkadishente të shkrimtarit midis mureve shurdhe dhe presionit psikik, shkrimi kapërcen çdo kufizim mjetesh dhe e gjen udhën për të dalë jashtë në liri si në rastin e Visar Zhitit, ashtu dhe të Pjetër Arbnorit. Shembuj ka sa të duash. Ne nuk na ka takuar, për fat, të ndeshemi me natyrën e privimit elementar nga këto vegla.
Intervistuesi: Po nëse do të kufizoheshit?
Agron Tufa: Më ka shkuar shpesh ndërmend, sepse mund të kishte ngjarë. Nuk e di si do t’ia kisha bërë. Tani është kollaj të thuhet, pasi kemi njohur një përvojë jo të pakët fantastike e burrërore të shkrimtarëve tanë që i mbijetuan burgjeve dhe terrorit komunist. Gjithsesi, besoj se gjithkush në këto situata ekstreme do të gjente mënyrën e vet për t’iu përgjigjur urdhrit më të lartë të brendshëm të një artisti: të ekzistosh me çdo kusht!
Intervistuesi: Në romanin tuaj të fundit tetralogjik “Ngjizja e papërlyeme” qarkullon midis personazheve-krijues një citat-epigraf, thuajse anonim, sipas të cilit kyçi i suksesit të një shkrimtari është dinakëria, vetmia dhe mërgimi. A nuk do të mjaftonte vetëm njëra nga këto të tria?
Agron Tufa: Me sa duket, jo. Në botën e survejuar të kohës së romanit, asnjë nga këto truke, marrë veçmas, nuk është as i sigurt, as i mjaftueshëm. Por nëse pleksen dhe harmonizohen me zgjuarsi dinakëria me vetminë (në qoftë se me vetmi kuptojmë se s’bën dhe fshehtësinë), atëherë ato mund të përbëjnë pahetueshëm një urë për te finalja, që është mërgimi ose lamtumira, dalja jashtë kthetrave të regjimit, në botën e lirë. Si njëra, ashtu dhe tjetra mund të ushtrohen për njëfarë kohe, por gjithsesi, me afat skadence: vigjilenca survejuese do t’ia qëllojë dinakërisë, sado e fshehur qoftë ajo në plane alegorike, aluduese apo metaforike, ndërsa vetmia zgjat edhe më pak: krijuesi duhet të raportojë se çfarë po shkruan. Madje, edhe nëse po shkruan për sirtar, patjetër këtë duhet ta marrin vesh miqtë e tij të ngushtë apo të dashurat, se jo më kot sigurimi ua ka futur nën dorë. Thënia në kontekstin e romanit ka natyrë ambivalente dhe është e lidhur me natyrën e diskurseve që zhvillojnë palët: njëra që kërkon zgjidhje për t’i shpëtuar survejimit dhe përndjekjes (Martin Gega, Samuil Ismari dhe Dario S) dhe pala tjetër që e sheh si përligjje të mjeteve të fshehta denoncuese te partia dhe sigurimi përmes shfrytëzimit konfidencial të miqësisë dhe dashurisë së shtratit (Damjan Shpërdheja, Dafina dhe Lara). Këta të fundit me nocionin “mërgim” nënkuptojnë kalimin në sfera të pambërritshme nga viktimat e tyre, njëjtësimin me pushtetin dhe të qenit të padukshëm nën ombrellën e tij. Ky është dhe “mërgimi” më i mirë që thellon humnerën me viktimat e tyre.
Intervistuesi: Çfarë roli ka vetmia në procesin e krijimit?
Agron Tufa: Vetë procesi i shkrimit është një akt vetmie. Kur shkruaj, veçanërisht nëse gjithçka del mirë, jetoj në dy dimensione të ndryshme: në jetën time reale, nga e cila marr kënaqësi të madhe, dhe në një botë krejtësisht tjetër, ku unë ekzistoj vetëm dhe për të cilën askush tjetër nuk di.
Vetmia na jep mundësinë të kridhemi në thellësitë njerëzore të përjetimeve tona, të përqendrohemi. Gjatë krijimit gjendesh në vendin më të vetmuar të botës, që është një fletë e bardhë letre bosh para teje.
Besohet gjerësisht legjenda se për të shkruar autorit i duhet vetmia. Me sa duket, pa këtë, shkrimtari nuk mund të krijojë asgjë dhe se ai thjesht duhet ta përjetojë këtë ndjenjë. Nevoja për të qenë vetëm, mua më lind vetëm kur duhet të përqendrohem plotësisht në tekst. Por për raste të tilla mjafton një vetmi e shkurtër, ndërsa vitet e vetmisë, sipas meje, janë të kota, madje të dëmshme. Vetmia për mua është veçimi, vetmimi, qetësia, si kusht për të mos më shpërqendruar. Por kushtet e vetmisë janë gati të pamundura në botën tonë bashkëkohore.
Intervistuesi: Cilët janë për ju agjentët e jashtëm, që e dhunojnë dhe e bëjnë të pamundur një gjendje normale për të shkruar?
Agron Tufa: Ka shumë stimuj të ndryshëm rreth nesh, shpesh të bezdisshëm – sidomos në metropolet e mëdha e të zhurmshme si Tirana. E kam urryer gjithmonë zhurmën, çjerrjen, piskamën. Më tërbon. Zhurma është antimendim. Dhe megjithëse gradualisht mësohemi të mos i vëmë re zhurmërimat uturuese urbane, shpesh shkaku i stresit qëndron pikërisht në këtë rrjedhë të energjisë negative. Prandaj, mënyra më e mirë për të hequr qafe gjendjet e pakëndshme është të mbrohemi nga stimujt e jashtëm.
Domethënë të jesh vetëm me veten në një mjedis ku askush dhe asgjë nuk të irriton.
Sidoqoftë, kuptohet, lexuesve nuk u intereson cili ka qenë niveli i vetmisë dhe se cila është rutina jote e përditshme, por nëse libri yt i fundit pëlqehet më pak apo më shumë se i mëparshmi.
Intervistuesi: Më mirë një shkrimtar i vuajtur, apo një shkrimtar i talentuar?
Agron Tufa: Kjo është sak si alternativa që shtronte dikur Migjeni në prozën e vet “Sokrat i vuejtun, apo derr i knaqun?”. Një shkrimtar i patalentuar është një “derr i knaqun”, qoftë dhe me vuejtjen e vet. Vuajtja nuk merr kurrfarë merite në letërsi, nëse teksti është shkruar si proces-verbalet e inventarëve.
Intervistuesi: Ka një lloj përcaktimi, sado evaziv në pamje të parë, që bën fjalë për dy kohë të shkrimtarit: koha e shkrimit dhe koha e jetës letrare. Me këtë të dytën kuptohen jeta e librit, ceremonitë, çmimet, (na lejoni t’i kujtojmë lexuesit se ju jeni fitues çmimesh të njohura në Shqipëri si “Pena e argjendtë”, “Çmimi i madh letrar kombëtar” etj.) mediat etj. Si do i karakterizonit këto dy etapa në krijimtarinë tuaj?
Agron Tufa: Koha e shkrimit, për sa kemi shtjelluar më parë, është koha e vetmisë së krijimit. E dyta, koha e jetës letrare të librit ka të bëjë me jehonën dhe nuk varet nga autori. Kemi të bëjmë me përmasën sociologjike të librit, me mekanizmat diferencues të vlerësimit. Por dhe kjo është e pamjaftueshme. I vetmi ngushëllim për kohën e dytë të librave të mi, për jetën e librit, janë lexuesit e mi, shkrimet dhe recensionet e atyre që i kanë lexuar, pëlqyer apo mospëlqyer ato.
Intervistuesi: Këto vitet e fundit, larg Shqipërisë, a e ndjeni veten “jashtë jetës letrare”?
Agron Tufa: Me “jetë letrare” në Shqipëri unë konsideroj thjesht disa kolegë, veprat e të cilëve i lexoj rregullisht, ndonjë organ a periodik letrar, rrallë ndonjë recension të paanshëm libri dhe, në përgjithësi, botimet e librave. Këto nuk më mungojnë. E ndjej veten të pranishëm në jetën e vërtetë letrare, aty ku ajo është. Të jesh i pranishëm në jetën letrare, do të thotë të jesh i pranishëm te lexuesi yt me botimet e tua.
Intervistuesi: Keni shkruar poezi, miniatura në prozë, përkthime, tekste universitare dhe romane. Keni menduar ndonjëherë të fokusoheni në një zhanër, si psh., romani?
Agron Tufa: Me sa duket, kështu do të shkojë edhe më tej: jam një poet që me kohë i jam kushtuar prozës së gjatë, pa hequr dorë nga poezia.
Intervistuesi: Në kapakun e brendshëm të romanit “Fabula rasa” ka një shënim nga Ismail Kadare: “Proza e Agron Tufës është më e bukura që më ka qëlluar të lexoj në këto dhjetë vjetët e postkomunizmit.”. Nëse do duhej ta përcaktonit vetë vlerësimin për veprën tuaj, si do ta formulonit?
Agron Tufa: Shënimi i Kadaresë është marrë nga një intervistë e tij në gazetën “Albania” e vitit 2000 dhe i referohet romanit tim të parë “Dueli” (Aleph, 1998). Në fakt nuk kam dashur asnjëherë të vendos vlerësime në kopertinat e librave të mi, por ka qenë këmbëngulje e botuesve, që libri i botuar të ketë një shenjë nxitëse për marketing.
Për vlerësimin e veprës sime, çfarëdo të thosha, do ta humbiste vlerën në vend. Ka raste kur ndjenja e masës bëhet ku e ku më e rëndësishme se talenti. E shumta që mund të them, është se, po të kisha mundësi t’i rishkruaja ato libra, fare pak gjëra, madje gjëra të papërfillshme do të ndryshoja.
Intervistuesi: Cilin nga librat tuaj doni më shumë?
Agron Tufa: Vëllimi im i parë poetik “Aty te portat Skée” (1996) dhe romani “Ngjizja e papërlyeme” (2021), por gjithnjë ruaj një rezervë të fshehtë, në pritje të romanit të ri që pret botimin.
Intervistuesi: Visar Zhiti thotë: “Hakmarrja jonë janë librat”. E shihni veprën tuaj si të tillë? Cilin nga librat do ta përkufizonit me këtë thënie?
Agron Tufa: Thënie e përkryer, e mençur. Është arma e vetme fisnike që kanë në duar shkrimtarët, por jo çdo kush që pëlqen ta quajë veten shkrimtar. Shkrimtarët që krijojnë botërat e tyre, gjuhën e tyre, idetë e tyre origjinale, jo ata që mbushin kaushë letre me rrëfime bajate për ekzibicionin e tyre publik. Efekti i “hakmarrjes” te shkrimtari i vërtetë zgjat me shekuj e nganjëherë përjetësisht për vetë natyrën e përballjes: e përjetshmja (shkrimtari) ngadhënjen mbi të përkohshmen, kalimtaren, të fundmen (tiranitë, diktaturat, klikat, nomenklaturat et). E dimë që janë shkruar kryevepra botërore në kontekste polemizuese e shpaguese. Mjafton të cilësoj njërën prej këtyre kryeveprave: “Komedia Hyjnore” e Dantes. Megjithatë, para se ta kem “hakmarrjen time”, librin unë e shkruaj i nxitur nga një thirrje e brendshme, që t’i shpjegoj vetes njëfarë brenge a nostalgjie, e cila do të kullohet e kjarohet përgjatë shkrimit. Mendoj se dhe përmasa “hakmarrëse” përudhet gjatë shkrimit. E rëndësishme është që vepra që shkruan t’i bindet një ligji absolut – ligjit artistik. Pa plotësuar këtë kusht, mund të përfundosh te “hakmarrja” pa letërsi, që është një gjë therëse për veshin. Rëndom për “hakmarrje” unë kam një zhanër tjetër të shkrimit: publicistikën. E kam provuar gjatë, troç e paceremonishëm këtë armë, pa iu tutë kujt. Por atë që bëj në polemikën publicistike, nuk mund ta bëj në roman. Janë zhanre të ndryshme, ligjësi të tjera, ndjeshmëri të largëta.
Megjithatë, për “hakmarrjen time” do të parapëlqeja tërë gumëzhimën e pamort të përtejvarrit, që mbush tregimet e librit “Kur këndonin gjelat e tretë” (Onufri, 2019).
Intervistuesi: Nëse do kishit mundësi të zgjidhnit mes shkrimtarit dhe një jete më të rehatshme…?
Agron Tufa: Avokat ideal. Kjo botë ka qenë dhe mbetet jetime për drejtësi. Të mbrosh të pambrojturin nga dhuna, brutaliteti, nëpërkëmbja. Me frymën e Don Kishotit, por jo me mjetet e tij.
Intervistuesi: Çfarë është një gjë që nuk pëlqeni te vetja?
Agron Tufa: Nga shumë mospëlqime të tilla, po veçoj një: pafuqia ose paaftësia për të bindur të tjerët përreth meje t’i kundërvihen asaj që parashikoj se po vjen. Dhe rëndom “ajo” vjen e na ndëshkon. Histori e përsëritur, si kompleksi profetik i Kasandrës. Parashikoj, paralajmëroj, por nuk arrij të bind, nuk arrij të imponoj të tjerët të marrin masa. Vërtet e tmerrshme.
Intervistuesi: Çfarë po shkruani aktualisht?
Agron Tufa: Një prozë të gjatë, së cilës i jam rikthyer pas një ndërprerjeje prej dy-tre muajsh. Diçka mes novelës dhe romanit.
Intervistuesi: Çfarë po lexoni?
Agron Tufa: Kam nisur rileximin e romanit “Udhëtim në skaj të natës”, të Ferdinand Selinit, tashmë në shqip, të përkthyer nga Hysen Sinani.
Intervistuesi: Cili është autori që ka ndikuar më shumë në letërsinë tuaj?
Agron Tufa: I jam përgjigjur disa herë kësaj pyetje në mënyra të ndryshme dhe këtu ka diçka që ia vlen ta shqyrtosh. Konsiderohet si pyetje e thjeshtë, në fakt nuk është ashtu. Mendoj se nuk ka një autor të vetëm që të ketë ndikuar. Te asnjë shkrimtar nuk mund të ketë një autor, një libër vendimtar, ngjashëm me frazën e parë që hap romanin “Jeta e re” të Orhan Pamuk: “Njëherë më qëlloi të lexoja një libër dhe fill më pas ndjeva se krejt jeta ime ndryshoi”. Për mua nuk është një autor, por disa prej tyre. Ata kanë ndikuar në çdo stad të rritjes, pjekjes e burrnimit tonë, që të jemi sot këta shkrimtarë që jemi. Kështu, për shembull, deri në moshën 10-11-vjeçare, imagjinatën ma pushtonin këngët e gjata epike, baladat e lashta, që zgjasnin mbi gjysmë ore të kënduara mbi tel të çiftelisë nga mixha im, Besimi, apo burra të tjerë gjatë netëve të dimrit. Ata autorë anonimë tekstesh (“Kënga e Ymer Agës”, “Ka rritë nana dy jetima” etj), ishin parateksti që paraprinte Odisean e Homerit, Jokatën e Edipit, Klitemnestrën apo Orestin e tragjikëve grekë, para se t’i lexonim tragjikët e antikitetit. Dhe si të tilla nuk mund të shpërfillen nga roli i ndikimit mbi psikikën e personalitetit të fëmijës. Më vonë, në kohën e leximeve, ka pasur të tjerë autorë që na kanë bërë të qajmë, të tronditemi apo të qeshim, si, për shembull, klasikët: Gogoli, Hygoi, Balzaku apo Dikensi. Për mua, libër vendimtar mbeti “Don Kishoti i Mançës”, të cilin e kam blerë gjatë një feste të shpifur lokale në Peshkopinë e vitit 1980 (ruaj madje një fotografi ku kam dalë me atë libër). Servantesi ishte mahnia e parë. Në moshë më të vonë, përgjatë gjithë rinisë, ndoshta ndikim të fortë në formimin tim kanë pasur poetët, njohja e poezisë së huaj, poetët modernistë si Rilke, Mandeshtam, Eliot dhe Brodskij. Sidoqoftë, tronditjen e vërtetë për ta parë letërsinë ndryshe, ma kanë dhënë dy romancierë: F.M Dostojevski dhe Franz Kafka. Gjithçka tjetër pas njohjes së tyre është padyshim e mrekullueshme, por është në një mënyrë a në një tjetër invariante midis këtyre dy emrave.
Intervistuesi: Ju jeni i njohur edhe si polemist. Duket sikur letërsia shqipe është pjesëtuar mes Tiranës, Prishtinës, Shkupit, Zvicrës, Kanadasë, Australisë, SHBA-ve etj. Duhet të mendojmë tani për një letërsi shqipe apo letërsi pan-shqiptare, me ngjyrime të ndryshme gjuhësore?
Agron Tufa: Çdo letërsi, e çdo gjuhe qoftë, ka nevojë të përftojë një kontekst të përbashkët përballë lexuesit të saj. Letërsia bashkëkohore shqipe duhet t’i shërbehet lexuesit, pastaj ai vendos vetë. E keqja është se, në vend që t’i shërbehet dhe ta lërë vetë lexuesin të vendosë e në vend që ndërmjetësit e këtij shërbimi të furnizojnë tregun me librin shqip, e furnizojnë atë me paragjykime të natyrave të ndryshme përjashtuese, diskriminuese madje. Elitat akademike e kulturore, në vend që ta zbusin këtë malcim, i fryjnë, sepse e kanë më të lehtë të kapardisen secili me këngën e tij majë grumbullit të plehut, duke shtjelluar snobizma apo dhe utopi derdimene për themelimin e një “kombi të ri”, të ndryshëm nga ai i Shqipërisë. Nga ana tjetër, diskriminimi i elitave të Tiranës është inkubim i gjatë i patologjisë komuniste antigege. Politika më e neveritshme sot bëhet në kulturë dhe rrjedhimisht, në gjuhë, e cila është dhe nishani apo kopsa vendimtare e identitetit shqiptar.
Intervistuesi: Cili do të ishte “konteksti i përbashkët” i letërsisë shqipe?
Agron Tufa: Për letërsinë ka vetëm një atdhe dhe atdheu i çdo letërsie është Gjuha në të cilën është shkruar ajo. Ky është e do të duhej të ishte konteksti. Nëse vepra jote është shkruar në gjuhën shqipe, pak rëndësi ka se nga është autori: nga Tirana, Prishtina, Tetova, Kalabria apo diaspora. Dhe asfare rëndësi nuk ka nëse vepra është shkruar me gjuhën letrare të normës kostallariane apo me variantet e gegnishtes, apo arbërishtes. Gjuha e një shkrimtari kurrë, po kurrë dhe asnjëherë, nuk mund të quhet “gjuhë joletrare”; ndonëse ka plot pasardhës të trashëgimisë komuniste mbi gjuhën, që ndajnë opinion të kundërt. Në fakt, nuk ka asnjë shkrimtar që në veprën e vet letrare përdor ortodoksalisht Standardin e vitit 1972. Tjetër është një Standard i normuar, tjetër krejt është gjuha e një shkrimtari.
Tekefundit, shkrimtari i bën vetë llogaritë para lexuesit të tij se si t’i drejtohet, me cilin regjistër gjuhësor t’i flasë, me cilën idiomë apo cilën gojëfolje. Kush nuk lexon dot tekstet letrare shqipe me variantet e saj, ngushëllime, le të lexojë në ndonjë gjuhë tjetër.
Intervistuesi: Përshtypja ime është se asnjëherë më parë nuk kemi pasur letërsi më të mirë…
Agron Tufa: Ndaj të njëjtin mendim; tridhjetë vjetët pas rënies së sistemit totalitar i kanë dhënë frymëmarrjen e kthimit në jetë letërsisë shqipe, bash kur ajo kishte hyrë në fazën vdekjeprurëse të asfiksisë. Këto tridhjetë vjetët e fundit kanë mundësuar që gjeneratat e viteve shtatëdhjetë-tetëdhjetë të formësojnë opusin e plotë të veprës së tyre, të eksperimentojnë e të ripërmasojnë krijimtarinë. Një udhë të re të padeformuar nga censura shtetërore dhe autocensura pati brezi që hyri në letërsi nga viti 1990 dhe ka pasur besoj kohën e mjaftueshme për të skicuar qartë individualitetet letrare në poezi e prozë. Sigurisht, nga çdo kriter e pikëpamje (rreptësisht letrare) nuk mund të krahasohet letërsia e shkruar pas rënies së komunizmit me atë shterpësi që u shkruajt në diktaturë. Personalisht më trishton e ndjej keqardhje për mundësitë e pakta që patën poetët e shkrimtarët shqiptarë, që fati u qëlloi të krijonin gjatë diktaturës. Shkrimtari në diktaturë nuk është e njëjta gjë me shkrimtarin në liri.
Letërsia shqipe bashkëkohore është e begatë në të gjitha qendrat ku ajo shkruhet me poetë, tregimtarë e romancierë të veçantë, me maniera, stile e botë artistike origjinale.
Megjithatë, deri vonë kam dëgjuar nëpër studio drejtues emisionesh televizive – nostalgjikë dembelë, të cilëve u ka mbetur ora e leximeve në mes të viteve tetëdhjetë. Njeri sosh m’u drejtua njëherë gjithë koncentrim meditativ me një pyetje gjoja të thellë: “E megjithatë, megjithatë, zoti Tufa, pse nuk ka sot Maja, ë? Maja si ato të viteve gjashtëdhjetë? E keni parasysh – Agolli, Arapi, Kadare – pse nuk ka më maja të tilla?”. Unë që ndaja (dhe ndaj) një mendim krejt të kundër iu përgjigja: “Çështja, zotëri, nuk qëndron te Majat, se të tilla ka shumë sot; çështja qëndron tek Alpinistët, që janë bërë përtacë dhe nuk ua kanë takatin majave”. Mendoj se kjo është, në fakt, analogjia e duhur për peizazhin letrar bashkëkohor në raport me tri dekada më parë.
Intervistuesi: Një autor shkruan me shpresë se mos ndoshta ushqen sistemin letrar, e përmirëson atë ose, në rastin më të mirë, e ripërtërin atë…
Agron Tufa: Çdo shkrimtar, vetëdijshëm apo pavetëdije, nuk mund të abstragojë nga sistemi letrar i gjuhës në të cilën shkruan. Dhe me “sistem letrar” – duhet sqaruar – kemi parasysh repertorin e veprave letrare të botuara në boshtin diakronik dhe sinkronik. Me diakroni të sistemit kemi parasysh autoritetin dominues të traditës. Sinkronia e një sistemi letrar është repertori i veprave të bashkëkohësisë. Në Historinë e Letërsisë termi qendror është “tradita”. Nëse biem dakord që evolucioni letrar është një ndryshim në korrelacionin e gjymtyrëve të një sistemi, d.m.th., një ndryshim në funksionet dhe elementet formale, atëherë evolucioni shënon dhe një “këmbim” të sistemeve. Çdo shkrimtar rishtar dhe çdo prirje letrare në një periudhë të caktuar i kërkon pikat e veta mbështetëse te sistemet e mëparshme, thënë më troç, tek “tradita”.
Intervistuesi: Në fakt, në këtë kuptim e kisha fjalën për sistemin letrar, por ç’gjë të re i shton sistemit një individualitet në kërkim të risisë? Ju, për shembull?
Agron Tufa: Arti i ri, sipas meje, ka të bëjë me riorganizimin e një sistemi estetik të vjetëruar ose me ngritjen e një ngrehine të re prej elementesh të vjetra. Unë jam pozicionuar që herët pikërisht në këto pozita: nga njëra anë arkaist, nga ana tjetër novator. Arkaist, sepse nuk kam sjellë (së paku deri tani) ndonjë përmbysje në kufijtë zhanrorë: poezia, romani, tregimi – janë po ato që kanë qenë tradicionalisht. Novator mendoj se janë elemente që shoqërojnë gjuhën me regjistrat stilistikë, ndjeshmërinë dhe idetë, në mënyrë të tillë që një lexues i mirë të mund t’ia qëllojë autorësisë së teksteve të mia edhe nëse nuk e ka emrin e autorit në kopertinë (meqë ra fjala, këtë eksperiment e kanë bërë të tjerë në mjediset e studentëve të letërsisë). Nuk mendoj se guximi apo ambicia ime ka si synim “ripërtëritjen e sistemit letrar”, por nëse do t’i duhet ndonjëherë një vepre të përballet me kësi sfide, atëherë them se gjatë shkrimit guxohet, nuk ekzistojnë tabu. Gjithsesi, çështja e evolucionit apo rinovimit të sistemit ka të bëjë, ashtu siç e kanë parashikuar teoricienët formalistë rusë (J. Tinianov) me skemën e:
a) ndryshimit të stileve letrare;
b) konfigurimit të ri të zhanreve;
c) ndryshimit të raportit të gjinive letrare (poezi – prozë);
d) ndryshimit të gjendjes ose pozicionit të letërsisë në realitetin shoqëror.
Sigurisht që sistemi letrar shqiptar ka një pështjellim estetik brenda repertorit të tij historik (me gjithë ato tonelata mishi të huaj, që quhet letërsi e dogmës socrealiste), por mendoj se proceset letrare inovatore kanë ardhur gradualisht me evolucionin e sistemeve letrare personale të një grupi poetësh e romancierësh, kryesisht të pas nëntëdhjetës dhe se çështja e ripërtëritjes së sistemit letrar më shumë është kontribut i përbashkët i disa individualiteteve letrare, pavarësisht moshave, sesa i një personaliteti të vetëm letrar, pa përjashtuar rolin e paparashikueshëm të gjeniut në sistem.
Intervistuesi: Ju falënderoj shumë!
