Për krijimtarinë e gjerë të Ismail Kadaresë, është shkruar dhe do të shkruhet po ashtu gjerësisht, sepse me përmasat dhe vlerat e saj, tashmë ka bërë që pa të nuk mund të përfytyrohet jo vetëm letërsia shqipe, por as dhe kultura shqiptare në tërësi. Përballë kësaj pasurie natyrshëm ka mbetur pa u vënë re, se Kadareja është një përkthyes. Duke ribotuar sot një përkthim të tij, e vlen të flitet edhe për këtë anë.
Përveç disa poezive të shpërndara aty-këtu, si ato të Alain Bosquet, të përkthyera e të botuara në gazetën “Drita”, një tufë të mirëfilltë e gjejmë të përmbledhur në vëllimin Ftesë në studio (1990). Aty madje janë më shumë faqe të përkthyera sesa vargje origjinale të autorit. Qëllimisht janë renditur krijime të kulturave të ndryshme: niset me autorë grekë (Eskili, K. Kavafis, J. Seferis, O. Elitis), vijohet me poezi kineze, për të kaluar te francezët F. Vinjon e Sh. Bodler dhe për të përfunduar me rumunin M. Eminesku dhe rusin V. Majakovski. Ndërkaq, në përsiatjet e mëtejshme gjatë librit, këto përkthime nuk janë lënë jashtë vëmendjes. Poeti shqiptar shqetësohet për kolegët e huaj, nga ideja se mos ata nuk do ta ndjejnë veten mirë në gjuhën e tij, se mos struktura e saj i vret. Por jo, shqipja, sipas Kadaresë, mund t’u shkojë si Eskilit, edhe poetëve kinezë të epokës Tan, si Majakovskit edhe Bodlerit, duke ardhur te Noli, që ka shfrytëzuar puset e shqipes.
Më 1986, Kadareja kishte përgatitur për botim përkthimin e plotë të veprës së tragjedianit të madh të lashtësisë, Eskilit. Në trajtesën e gjatë si parathënie për këtë vëllim dhe që pati vijimin drejtpërdrejt te Eskili, ky humbës i madh (1998), autori është marrë hollësisht me natyrën e përkthimit përgjithësisht, duke theksuar disa nga mekanizmat e shqipes, që e bëjnë aq të përshtatshme për ta dhënë greqishten e tragjedive të lashta më besnikërisht sesa në gjuhë të tjera të lëvruara evropiane, përveç nënshtratit të përbashkët kulturor me greqishten e vjetër. Këto mendime vinin nga përvoja e tij si përkthyes i trilogjisë Orestia të Eskilit, të përfshirë në atë vëllim.
Nga ana tjetër, duke qenë autori shqiptar më shumë i përkthyer në gjuhët e tjera, Kadareja është ndeshur pa reshtur me punën e përkthimit të veprës së vet. Përkthimi dhe problematika e tij na dalin kështu jo diçka e rastësishme për Kadarenë. Te Dialog me Alain Bosquet (1996), shkrimtari e quan përkthimin pa dyshim si një nga mundimet më të mëdha të njerëzimit. Madje për vendet e vogla diktatoriale, ai merr një ngjyrim fatal. Të përkthesh në këto vende, është diçka e frikshme dhe e mrekullueshme njëkohësisht. Por edhe më interesante sesa këto mendime të përgjithshme është vëmendja e Kadaresë për figurën e përkthyesit në veprën e tij.
Midis shkrimtarit dhe përkthyesit ka një fill tjetër të padukshëm, ashtu siç janë të padukshme edhe anë të tjera në një prodhimtari të begatë, megjithatë ky është një fill përçues i dyanshëm. Te Dimri i vetmisë së madhe (1973), karakteri qendror është përkthyesi Besnik Struga, ai që shkon në Moskë dhe bie në vorbullën e skizmës së madhe. Pashmangshëm përkthyesi do të dalë në qendër të ndeshjes dhe, si çdo dukuri që rrihet nga të gjitha anët, do të shfaqë diçka nga qenësia e vet. Në fillim vihet në dyshim a e di mirë rusishten përkthyesi. Pastaj del se vështirësia më e madhe janë proverbat për t’i kaluar nga njëra gjuhë në tjetrën. Hrushovi e akuzon drejtpërdrejt se po i shtrembëronte fjalët e tij. Prej këtej gjithçka rrokulliset, duke dalë sikur përkthyesi po bëhej shkaktar për prishjen përfundimtare. A mund ta bëjë këtë ai? Ka një paratekst në histori, që thotë se mund ta bëjë. Çfarë është një përkthyes? Menjëherë të shkon mendja te thënia italiane Traduttore traditore, domethënë ai është kurdoherë tradhtari kundrejt tekstit origjinal. Dhe atëhere për Besnikun shkruhet: “Ky njeri nuk e përkthen mirë Eskilin. Ky përkthyes është tradhtar.” Tashti bëhet e qartë se çfarë do të thotë këtu fjalia e dytë. Por në fjalinë e parë, çfarë ka të bëjë Besniku me Eskilin? Për mendimin tim, ai ishte duke përkthyer në atë kohë trilogjinë e Eskilit dhe do ta botonte më 1986. Lexuesi i vëmendshëm do të kundërshtojë, se kjo është një hamendje krejt në erë, se Besniku është vetëm personazh i një libri, kurse trilogjinë e ka përkthyer dhe e ka botuar Kadareja. E me gjithë qartësinë e këtyre fakteve dhe të kësaj logjike, nuk tërhiqem nga interpretimi i asaj fjalie të parë, sepse filli i dyanshëm i shkrimtarit dhe përkthyesit është po aq fakt dhe logjikë.
Madje edhe në veprën e fundit të Kadaresë, Kalorësi me skifter (2001), del si një personazh kryesor Bardh Beltoja. Ai ka rastisur të ishte përkthyes përsëri në një çast prishjeje të madhe: midis shqiptarëve dhe jugosllavëve të Titos. Bisedimet ishin bërë në gjuetinën e Lezhës. Pas katër muajsh ishte rikthyer në Ishullin e Lezhës dhe pas gjysmë shekulli, më 1999 do t’i thuhet qartë djalit të arkitektit të hotelit të gjuetisë, se përkthyesin e kishin vrarë aty në kënetë. Përkthyesin, tradhtarin, e kishin vrarë dhe me një qiri të ndezur për shpirtin e tij mbyllet kjo vepër.
Përtej trillimit letrar, Kadareja ka pasur edhe një përkthyes tjetër, të vërtetë, Isuf Vrionin, emri i të cilit nuk doli në përkthimet e para frëngjisht, por pastaj u bë i njohur dhe përmendet me nderim të thellë nga Kadareja.
Ndërsa është fare e qartë përse I. Kadareja ka përkthyer Eskilin, ose qoftë dhe Alain Bosquet-në e Majakovskin, duhet njëfarë hulumtimi për t’i gjetur vendin tregimit Plaku dhe deti të Ernest Heminguejit, të përkthyer nga Kadareja e të botuar më 1963. Hemingueji kishte lindur më 1899, në Ilinois të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. I ati ishte mjek, por i dhënë shumë pas gjahut e peshkimit dhe kishte vdekur duke vrarë veten. Ernesti nisi që herët (16 vjeç) rrugën e gazetarit, më 1918 vajti vullnetar në frontin italian dhe u plagos. Nga viti 1921, bëri një jetë boheme në Monparnas të Parisit, ku u lidh me Shervud Andersonin, Ezra Paundin dhe Gerturd Shtejnin. Jetoi në Floridë dhe në Kubë nga 1927 deri më 1936, dhe përsëri ishte gazetar i betejave: korrespondent në Luftën e Spanjës dhe në ditën e zbarkimit të Aleatëve në Evropë, në Normandi, në të ashtuquajturën Dita D. Vepra e tij e parë letrare që pati sukses, ishte Edhe dielli ngrihet (1926), është përkthyer shqip Lamtumirë armë, të cilën e botoi më 1929, dhe pastaj shkroi një varg të gjatë titujsh (Vdekje pasdite, Të kesh a të mos kesh, Parajsa e humbur, Për kë bien kambanat, Dhjetë indianë, Parisi është një festë, Borërat e Kilimanxharos). Tregimin Plaku dhe deti e botoi më 1954, dy vjet para se të merrte Çmimin Nobel. Vrau veten, ashtu si i ati, më 1961.
Deri në 1960, E. Hemingueji nuk ishte i pranishëm në qarkullimin e botës letrare shqiptare. Sipas vlerësimeve të kritikës sovjetike në vitet 1950, siç e thotë një enciklopedi sovjetike e asaj kohe, vepra e Heminguejit paraqiste fatet e “brezit të humbur”, të gjymtuar nga Lufta e Parë Botërore, dhe përshkohej nga pesimizmi i thellë, nga parandjenja e mortjes së shoqërisë borgjeze. Vetë tregimi Plaku dhe deti na përshkruaka vetëm luftën e njeriut me natyrën. Me një nxirosje të tillë, ky autor edhe në Shqipërinë e kohës nuk mund të hynte. Mirëpo më 1961, ai vdiq. Ndodhi një përmbysje, të cilën Kadareja e ka thënë me këto fjalë: Eskili “ishte shkrimtari i parë që kishte përshkruar ‘mërzinë e luftës’, aq e njohur në fillim të viteve ’60, sidomos pas shpërthimit të famës së Heminguejit, ndikimi i të cilit kishte qenë i ndjeshëm për të gjithë ne, shkrimtarët e rinj të kohës.” (Dialog me Alain Bosquet). Në hapësirën lindore, që ishte bërë “revizioniste”, ky autor amerikan ishte bërë i pranueshëm, domethënë mund të hynte edhe në Shqipëri. Por Kadareja na e ka kujtuar, se në vitet 1961-1965, edhe te ne pati një ‘periudhë liberale në kulturë’, madje në një nga librat e fundit (Kohë barbare, 2000) ka përmendur se “deri më 1962-64, hera-herës dilte në pah pak liri, e më pas puhiza regëtitëse e ajrit të freskët u shua…” Rrethanat për ta pasur autorin amerikan shqip, ishin bërë të pëlqyeshme, ose, siç e thonë sot, ky ishte konteksti i kohës.
Megjithatë Kadareja pati një rrethanë mjaft vetjake, por tepër kureshtare për ne sot, që të merrej me këtë tregim. Siç na e shkoqit te Ftesë në studio, “Më 1961, fill pas kthimit nga Moska, kisha nisur të mësoja frëngjisht dhe anglisht, në mënyrën më të çrregullt dhe më antipedagogjike që mund të mendohej. Një javë merresha me njërën gjuhë e një javë me tjetrën. Për anglishten përdorja “Plakun dhe detin” të Heminguejit, kurse për frëngjishten një antologji poetike.” Duket si një rastësi, por që na bind se përkthyesi e ka bluajtur çdo fjalë të origjinalit anglisht me mundimin e fillestarit, e që do të thotë se është një përkthim mirëfilltas besnik. Në atë kohë, Kadareja po merrej me romanin e tij të parë të suksesshëm, me Gjeneralin e ushtrisë së vdekur (1962), pasi kishte botuar tre vëllime me poezi (Lirika 1953, Ëndërrimet 1957, Shekulli im 1961, dhe një pjesë të atij romani, që do të dilte shumë më vonë me titullin Qyteti pa reklama).
Duke e rishikuar veten pas disa dhjetëvjeçarësh, Kadareja nuk e ndjen se ka pasur ndonjë tërheqje të veçantë pas stilit artistik të Heminguejit. Përsëri te Dialog me Alain Bosquet ka shtuar më tej: “Ndonëse e pëlqeja Heminguejin, i cili siç e thashë pak më parë, në fillim të viteve 1960 po tiranizonte me ndikimin e tij gjithë Lindjen komuniste, arrita të ndjej se ai nuk e kishte peshën dhe hijen e të mëdhenjve.”
Ribotimi i përkthimit të tregimit Plaku dhe deti sot, pas dyzet vjetësh, mund të quhet një rikthim te Hemingueji. Lexuesi i sotëm shqiptar ende nuk e quan të kapërcyer për shijen e tij letërsinë e mesit të shekullit të mëparshëm, aq më pak veprën e një nobelisti. Nuk ka dyshim se ai do ta presë me dëshirë këtë botim të dytë. Po edhe te vetë Kadareja përshquajmë një rikthim, sado të mjegulluar. Te vepra e tij e fundit, Përballë pasqyrës së një gruaje, lexojmë se njërin nga redaktorët e gazetës së Lidhjes së Shkrimtarëve, që merrej me sektorin e jashtëm, e kritikojnë se “ca lajme a shkrime të tjera, si për shembull vdekja e shkrimtarit amerikan Heminguej, bashkë me pëshpërimat për dyshimet për vetëvrasjen e Merilin Monrosë, kanë zënë shumë vend.” Shkrimtari është kujtuar se ka bërë edhe një përkthim prej tij dhe e rishikoi për ta botuar. E rishikoi, duke u bindur se nuk kishte bërë një përkthim të keq as dyzet vjet më parë. Redaktimi ka prekur pothuaj vetëm fjalët e huazuara, kryesisht huazime orientale, që kanë përgjegjëse shqip. Nuk do të ishte një kureshti e tepërt përmendja e tyre. Fjalët: akoma, bile, bojë, bojë (njeriu), budallallëk, delikat, dysheme, fiksoj, formë, indiferent, jastëk, kalem, kanxhë, kapelë, kontrolloj, krevat, kurort, origjinal, pozë (pozicion), qejf, qoshe, reflekse, reflektim, rehat, respektoj, sakatoj, sfond, i sheshtë, shyqyr, tamam, tavolinë, tension, ters, uniform, xhelatinoz, i zorshëm, janë zëvendësuar me: ende, (prapë, sërish), madje, ngjyrë, shtat, marrëzi, i hajthëm (i brishtë, i lehtë), fundashtrojë, ngulit (ngul), trajtë, shpërfillës, nënkresë, laps, grremç, kësulë, përmbaj, shtrat, hotel, parak, skajim, ëndë, kënd, pikëzime, pasqyrim, mirë, nderoj, gjymtoj, fundajë, petashuq, lavdi, pikërisht (mu, enkas, si), tryezë, trysni, mbrapsht, i njëtrajtshëm, veshtullor, i vështirë. Janë një lëndë për të parë edhe ndryshimet në ndjenjën e shqipes gjatë afër gjysmë shekulli. Me këtë tregim, Kadareja na plotësohet si përkthyes poezie, drame dhe proze.
Ta quash tregimin e Heminguejit, se trajton temën e luftës së njeriut me natyrën, është njësoj si të shpjegosh, se Migjeni e ka shkruar skicën Bukuria që vret për të thënë se është dëbora shkaktare e mjerimit të malësive shqiptare. Ky është një tregim për forcën dhe dinjitetin e shpirtit të njeriut. Me simbolikën e tij ai trajton pyetjen e madhe, se deri ku duhet të shkojë njeriu, deri ku duhet të guxojë. Për Heminguejin njeriu, edhe kur e di se do ta kapërcejë të zakonshmen, se po shkel përtej saj, në trevën e dyluftimit të pabarabartë, madje të vetë vdekjes, nuk ka përse të tërhiqet pa e provuar. Më mirë të kthehesh i mundur pasi e ke provuar ndeshjen, pasi e ke treguar se e ke guximin ta bësh, sesa të dështosh pa e bërë provën. Plaku i detit na tregon se e arriti atë që nuk e kishte bërë tjetërkush dhe nuk ka rëndësi se nuk e solli edhe mishin e peshkut për ta ngrënë. Kjo nuk ishte një sprovë për të sjellë diçka për të ngrënë, por për të sjellë një provë të guximit dhe të krenarisë. Është një ngjarje në kufirin e së pamundurës, nga e cila peshkatari është kthyer fitimtar. Në këtë kuptim, rrëfimi kishte forcë tërheqëse për një shkrimtar, si Kadareja, i cili jo një herë në veprën e vet shkon te kufiri i së pamundurës, madje te vetë kufiri midis jetës e vdekjes. Konstandini u ngrit nga varri për ta kapërcyer kufirin, se atij i pëlqenin idetë e reja, kapej me pasion, duke i çuar nganjëherë gjer në skaj. Për Stresin, Konstandini dhe Doruntina qenë përpjekur të thyenin ligjet që i mbajnë të mbërthyera qeniet e gjalla, qenë përpjekur të thyenin ligjet e vdekjes, të arrinin të pamundurën. Plaku i Heminguejit shkon tepër larg, që të tregojë se çfarë është i zoti të bëjë njeriu dhe çfarë mund të durojë. Në filozofinë e tij, njeriun mund ta asgjësosh, por jo ta mposhtësh.
Njerëzit e zakonshëm nuk e vënë re, që edhe në bisedën e tyre të përditshme bëjnë përkthim. Kur dikush pyet: – Çfarë do të thuash ti me këtë? Ç’kuptim ka kjo? Ku ma hedh fjalën? Nuk po të marr vesh. – ai kërkon t’i përkthehet ajo që sapo ka dëgjuar. Përveç përkthimit të jashtëm nga një gjuhë në një tjetër, ka edhe një përkthim të brendshëm, përbrenda po asaj gjuhe. Ismail Kadareja është mjeshtër i këtij përkthimi të brendshëm në veprën e vet. Jo vetëm në rastet kur drejtpërdrejt shënon po në atë vend ese dhe trajtesë, proces dhe zhdrivillim, por edhe duke e shndërruar këtë në përftesë letrare. Te Ura me tri harqe janë vënë pranë fjalët e katër gjuhëve: “Sonte është tamam aksham. Nuk është as mbrëmje, as soir, e aq më pak vjeçer, por është aksham.” Po në këtë vepër, nëpërmjet një stilizimi arkaizues, është ndërtuar togu autonomi me cak, që është në të vërtetë një “përkthim” i togut real, të përdorur nga udhëheqësit sovjetikë pas pushtimit të Çekosllovakisë: sovraniteti i kufizuar, e po kështu ka bërë me togun kompromisi historik (nga leksiku i jetës politike italiane), duke e kthyer në: lëshim i dyanshëm historik. Madje edhe sajesat e veta Kadareja i përkthen, siç e gjejmë, një rast te po ajo vepër: “Nulbytymin, që mund të përkthehej njëfarësoj me fjalën zerokrejti.” Duke e ndjekur këtë vijë të menduari, do të bindemi se lidhjet e shkrimtarit me përkthimin janë më të thella sesa duken. Ai bën rregullisht përkthim, shpjegim, interpretim, ndërshkëm-bim ose komutim. Krijimtaria nuk është pasqyrim i realitetit, por një rishpjegim i tij, ajo nuk mund të gjykohet se sa besnike i qëndron historisë, por se sa na zbulon një mesazh artistik aty ku ne shohim e dëgjojmë, por pak kuptojmë; ne kemi nevojë për dragoman që ta rrokim kumtin dhe kjo është një fjalë mjaft e shpeshtë në veprën e Kadaresë. Në këtë kuptim, shkrimtari është kurdoherë për ne edhe një përkthyes, nga ligjërata e zakonshme në gjuhën artistike.
