Ramadan Pasmaçiu! Mall. Kujtime. Kohë e kaluar bashkë. Biseda pa fund. Gdhendje tipash e karakteresh. Pika e dobët? Berati, qyteti i lindjes dhe ku bën majë romani i tij në katër volume «Udhëve të fëmijërisë». Fëmijëri e mrekullueshme, arrakate, e lumtur, herë-herë edhe e mbrapshtë, ku fare lehtë dhe padashur (ose edhe me qëllim – dhe këto mbahen mend më fort!) mund të vrasësh gjelin e komshiut, ku edhe për ca gjëra të tjera edhe mund të mos ia dilje – por që të bënte aq të lumtur edhe një kthim koke pas, sidomos kur mezi zbrisje nga Lëmi i Shamatasë drejt Rrugisës dhe Sheshit të Telelkave. Nuk ngopesh së qeshuri me atë fëmijëri aq të pasur. Në një lagje ku e njihnin edhe gurët, në një familje te njohur qytetare. Aty mori dhe mësimet e para, në shkollën e Tregut. Fantazi e shfrenuar, lodra të pafundme. Sak, ato e rritën aq shpejt! Dhe një shkathtësi që nuk i gjeje dot shoqe! E ç’rëndësi ka nëse janë të kuqe, blu, gri, apo të zeza këto pantallona? Mund të ishin edhe dërril i bardhë, e çfarë pastaj?… Ai njeri dinte të bënte hoka, dinte të rrëfente me ngrohtësi, dinte ta bënte njeriun të mbetej mik, me atë sinqeritet të mahnitshëm. Si atë natë të parë kur më erdhe me magnetofon në sqetull në shtëpinë time! Çfarë burri! Gjithë natën pa gjumë, ku ime vjehrrë i tregonte mospranimet e mia gjoja elegante… Ashtu të zeza le të qenë mospranimet dypalëshe, shkonin më shumë. Pale kur i shkuam në shtëpinë e re për ta uruar! Ngjyrat, dimensionet, veprat e artit, gdhendjet e këndeve, tavanet. Nuk i pushonte goja. Artist! I shkonin edhe ethet, jo më e qeshura dhe sidomos kur rrinte me të ëmën kokë më kokë. Edhe te dritarja e saj, kur i thoshte: «Ja, këtu kam që prëmë, po të prisja ty, Dadan!» Nuk ngopej kurrë me aromën e saj! Dhe kurdoherë i largohej mendimit të vdekjes. Se edhe kanarina e tij e ballkonit, për të cilin kujdesej Veri, shkodrania e tij e dhënë aq shumë në lidhjen tyre të fortë, po ashtu edhe të dy djemtë, njëri i qetë dhe tjetri çamarrok. Le të ishte verë, le të qe duke shkruar a redaktuar, le të bënte edhe dimër, kur të mos kishte më asnjë gjethe në degët e saj të zhveshura, duke uruar, (duke uruar që Agim Dëshnica, apo Uran Butka, kunetërit e tij), në pranverë të vinin sa më parë dhe çdo gjë do të ringjallej sërish! Gjer atëherë, jo, nuk do të kishte vdekur askush! Ç’fat, ta kishe mik Dadanin! Një ikonë, skulpturë e vogël rrinte mbështetur te skrivania, shkrimet prisnin ritualin e të shkruarit të përditshëm, librat e hapur, prisnin qetësisht dorën e tij dhe shfletimin fletë pas flete. Nuk përtohej kurrë. Erdha!, thoshte. Dhe vinte, kurdoherë, edhe në Athinë, edhe nga spitali, edhe nga arratia e tij e bukur drejt Pireut, ardhur a pa ardhur koha e re, edhe kjo e prangave të reja, por të paktën jo në mendim…! Dhe qeshte, doemos do të përkëdhelte edhe një ëndërr dashurie! Gjithçka në fytyrën e tij nuk ruante kurrë fshehtësi! Jo çdo gjë rrëfehej, sepse ç’kuptim do të kishte ndryshe, edhe po të qe një ndjesi e lumtur! Sepse ai njeri, që tërë jetën ua kushtoi fëmijëve, revistës Yllkat për fëmijët e kopshteve, si një thesar të fshehur për vete!…
Pastaj do të vinte Teknikumi i Naftës në Kuçovë. «Atje nisi provat e para në letërsi, shkruan Uran Butka. Me rekomandim të Lidhjes së Shkrimtarëve u dërgua në Universitetin e Tiranës në degën e Gjuhës e të Letërsisë. Pas diplomimit, u emërua drejtor i shkollës së Shëngjergjit të Tiranës, ku u shqua për kontribut në fushën e mësuesisë e të edukimit, por edhe të publicistikës. Kjo ishte arsyeja që u mor si gazetar i kulturës në gazetën ‘Bashkimi’.» Po ta dëgjonte sot këtë kumt kaq serioz ai do të qeshte . Sepse kurrë nuk i ka parë gjërat me këtë sy. Sido, shërbimin prapëseprapë do ta bënte si jo më mirë. Kur e pyeta njëherë sesi i shihte vlerat e revistës Yllkat, apo të revistave të tjera për fëmijë, ai do të nënvizonte se «marrëzitë që bëjmë vetë dhe nuk i tregojmë janë shumë të arsyeshme për ne, ndërsa për të tjerët, po ta marrin vesh, janë humbje e arsyes.» Pastaj, dihet, njeriu është qenie komplekse, sepse zotëron aftësinë e të menduarit, nxjerr në dritë atë që është prerë sipas shijes së opinionit dhe ruan atë që është e kundërta. Ai njeri do ta shihte çdo gjë gjer në detaj, përplot kureshtje, me një intuitë të përveçuar. Dhe pastaj shpërthente duke thirrur fort, se, a nuk ishte e gjitha kjo një hipokrizi, një pacifizëm me brirë për hir të komoditetit në marrëdhenie? Po ç’të bësh Dadan? Na gjeti! Fillikat vetëm ishim dhe ashtu mbetëm! Ja, e sheh atë modelin atje? Po, ai mund të bëj në sy të të tjerëve atë që nuk pëlqehet! Pikërisht këtë kërkonte në vitet e punës në gazetat Bashkimi dhe më vonë në Mësuesi! Ai mund ta kuptonte këdo, sado i vështirë mund të dukej! Dhe kurdoherë hidhte dritë, jepte zgjidhje, edhe gjatë natës për një të sëmurë që për shumë e shumë kohë jetonte në një ferr të vërtetë! Pak dritë, një mik, pak hare, ja sak, këto donte t’i veçonte, sepse përditë e më shumë bëheshin të vështira, jo thjesht për t’u gjetur…
Ramadan Pasmaçiu u bë shumë i dashur për fëmijët e vegjël. Çdo frazë ishte nën lupë, jo e kontrolluar se nuk shkonte, por që patjetër duhej të qe e bukur! Revista Yllkat mbeti për jetë e tij! Ai njeri nuk ndihej kurrë i turpëruar para kurrkujt. Tekstet që kontrollonte, po, ndiheshin ngushtë e keq para tij. Askujt nuk ia përtonte, i thoshte të vërtetën. Sepse Dadani gjeti, zbuloi mundësinë të njihte mirë jetën dhe njerëzit (njerëzit e thjeshtë, thonë, sikur të kenë zbuluar një minierë ari!), për të cilët shkroi ese dhe reportazhe, por edhe tregime e novela, që u pritën ngrohtë. Me përmbysjen e diktaturës, krijimtaria e tij mori një hov të ri sidomos me veprat madhore ‘Ju flas me zemër të hapur’, ‘Flaka e shpresës’, ‘Shtjellat e bardha’, ‘Kush rron duke shpresuar’ etj. Kështu që nëpërmjet tyre mund ta njohësh artin e tij të të shkruarit, që dallonte për ndjenjën e bukur dhe fjalën e ngrohtë, shëruese. Se Dadani edhe në jetën e përditshme bëhej copa derisa ta hiqte lakun nga fyti. Ai njeri nuk qe kurrë snob. Kurdoherë i gatshëm, i papërtuar. Sa t’i thoshe si qe puna. E kishe aty, te koka! Duket si një fjalë goje! Nuk e harroj atë natë në Athinë, kur po diskutonim për të shkruarin, letërsinë. Po, tha ashtu do bëj! Do kthehem. Dhe do ta ngre DRIER-in tim (shtëpinë botuese). Dhe qeshte: nuk do ta tërheq pas me spango dhe as të më ndjekë ajo, s’do ta lë të notojë në vese, madje as të çukisë çdo gjë që sheh, aq sa t’i detyrojë të tjerët të ndalojnë pak dhe t’i heqin kapelën. Dhe ia arriti. Meraku i tij për ligjërimin e shkruar mbeti po aq pasionant sa edhe në rini: i kripur, me pak piper (edhe djegës), me një humor që do ta quaja çmendurak dhe që unë i mbetesha pas. Madje më dukej se më tërhiqte më tepër me batutën dhe çuditërisht i gëzohesha kësaj varësie, më dukej sikur më shikonte përbrenda dhe qeshte e thërriste me të madhe, sikur unë e keqja të ndodhej shtatë male përtej, kurse në të vërtetë ajo ishte para hundës sonë, te këmbët tona. S’kishe nevojë të kurdisje ndonjë gjë! Përkundrazi do uleshe edhe ti bashkë me të në një darkë me shokun e vjetër të fëmijërisë, madje i gatshëm edhe për të gjuajtur me ta, duke kërkuar skutat ku dikur fshiheshin mullenjat…
«Në vitet ’60 u pranua anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve e të Artistëve të Shqipërisë. Ka lëvruar me sukses të gjitha gjinitë letrare në fushën e poezisë e të prozës, me vepra te arritura në letërsinë për fëmijë dhe të rritur si: ‘Dy shokët’, ‘Mësuesja’, ‘Dashuria e nënës’, ‘Xhufi’, ‘Metamorfozë’, ’Kasollja’, ‘Leka’, ‘Përralla të vërteta’ etj., mjaft nga të cilët u nderuan me çmime kombëtare…» Dhe bashkë me to, thirrja dhe e qeshura e tij dëgjohej deri në Berat, në Shkodër, në Kosovë, kudo, edhe aty në dyert e emigracionit (bashkë me poshtërimin dhe të bukurën!) aty diku ku ndodhej një dhomë për t’u bojatisur, me qirinj të ndezur e të fikur dhe më boje të tharë në shishe, me lulet e zambakut e të karafilit, me një të kuqe të thellë, pa i lënë të vyshkeshin me kohën. E qeshura e tij e kristaltë t’i ndizte flakë mendimet dhe ndjenjat, të mbushte me gazmend dhe menjëherë ishe gati të lulëzoje edhe ti me shebojat që drejtoheshin e lulëzonin me shëmbëlltyrën e jashtëzakonshme të dashurisë, sidomos të mëmës me atë fytyrë engjëllore, i mëkuar prej frymës së saj.
Ramadan Pasmaçiu meritoi edhe çmimin e madh ‘Migjeni’ për romanin në katër vëllime «Udhëve të fëmijërisë», ku shpalos artistikisht jetën e përditshme të bukur, por edhe me varfëri e brenga të fëmijërisë. Ky është një nga librat më të arritur në letërsinë shqipe për moshën e vogël dhe adoleshente. Kështu jeta e Ramadanit mori drejtimin e shkrimtarisë. Pema e të shkruarit, me bekimin e Premës pellazge, i ngjante një fantazie të bardhë, të lulëzuar që lëshonte një dritë fosforeshente si pranë edhe larg. Frymëzimi i tij gati të trembte, edhe kur ta thoshte në telefon të trembte! Ç’po ndodhte me kopshtin e tij të trëndafilave? Nuk linte njeri ta mbillte e ta vilte, as të trembte një fije bari (sepse ai njeri fin e me ndjenjë të hollë dinte t’i gëzohej edhe fijes së barit!) dhe donte sa më parë të shihte mollët e mëdha të kuqë përshkuar nga një drithërim që s’e shmangie dot. Me të kurrë nuk ndiheshe keq, sepse Dadani, doje s’doje, të çonte drejt një pamjeje fantastike që edhe ti e ndieje si një pjesë rrëqethëse dhe aq prekëse të Mozartit… Pastaj të brafullonin fluturat e shpirtit në një vallëzim plot dinjitet prej gjeniu! Çfarë përkushtimi! Çfarë vëmendjeje! Thosha shpesh kur isha me të: më bëjnë sytë apo jam në ëndërr?…
Në fushën e krijimtarisë ai la kumte të pashlyera, po ashtu edhe në rrafshin e marrëdhënieve njerëzore dhe shoqërore. Sepse ai njeri gjente dhe jepte rrugëzgjidhje, çka e bënte të dashur me njerëzit, të komunikueshëm, të sakrificës, duke përcjellë te kushdo energjinë e një punëtori të palodhur dhe me aq humor të këndshëm (mjafton te kujtosh humorin dhe çiltërsinë te libri «Ju flas me zemër të hapur».) Eh Dadan! E di, nuk të kam më: njeri i thjeshtë tek Zoti , i kulturuar, demokrat dhe mbi të gjitha qytetar dhe po aq një shqiptar i mirë! Me të do ta dije se s’bën se fluturat e shpirtit udhëtojnë shumë larg, dhe ti do ta besoje edhe po të qe e pamundur kjo! Po gjërat e zeza, ç’ndjellin?, të pyeste dhe të përgjigjej, se po të ishe në agshol, do ta kuptoje më mirë fantastiken që krijon e zeza me dritën që sapo bie, kur del me një përskuqje të përgjakur dielli, që tek e fundit lind si çdo lindje… E ndjeje energjinë e tij që të imponohej dhe ti, i hipnotizuar prej saj, do të mahniteshe në rrezet e para të ditës, që pastaj me kohë mund të zhdukeshin, fare pa kuptuar, ndërsa ai të shtynte për të dalë nga gjendja. I papërballueshëm! Të rrokte menjëherë mendimin. Ai në Athinë, unë në Tiranë, komunikonim së bashku me një dritë të habitshme në përfytyrim. Dhe mbanim shënim orët e komunikimit, sikur do t’ia linim si dritë shprese të tjerëve. Nuk e pashë më, pas takimit tonë të rastësishëm tek «Dinasty». «E ndjeva se do të takoja! Sa mendova, të pashë. Jemi në formë!» Dhe unë i shënova mendimet e tij për të mbetur një kujtim i bashkëbisedimit mendor. Ishin të mëdha, të jashtëzakonshme, do të thosha, aforizmat e tij. Dhe duhej t’ia përmendje çdo njeriu këtë fakt edhe sikur tjetri të të quante të çmendur! Mos ishte e gjitha kjo një ‘sëmundje’? Jo ishte ethe krijuese, parandjenjë e hollë dhe dëshirë e paepur për të jetuar, një mushtim shprese, në mënyrë që ta mbaje të fshehtë krizën mendore, natën e fundit, pikërisht atë që nuk e mendoje kurrë, ndërsa të bren vetmia, dhe befas nuk ndjehesh vetëm, e ke një mik, një mik të vërtetë, ndonëse ai, Dadani, nuk jeton më, por gjithnjë është brenda meje.
Mjafton ndoshta të lexosh ‘Flaka e Shpresës’ dhe ‘Shtjellat e bardha’, ku ai derdh dashurinë për Shqipërinë, edhe veçan për Beratin dhe njerëzit, si edhe veprën e fundit voluminoze, thuajse autobiografike, «Rrënjët e zemrës» ku shkrimtari dhe njeriu, shohin brenda vetes, por edhe brenda shpirtit të familjarëve të dashur, shokët e jetës, miqtë, armiqtë pse jo, bashkëkohësit e përkatësive të ndryshme sociale dhe politike, të vuajturve dhe kundërshtarëve të regjimit… Tani që ishe me të, ti mund të merrje një fije ngushëllimi, e shihje këtë lazdrim nëpër të, pa qenë kurrë vetëm, edhe pse dukej se po cijaste, duke brejtur çfarë të donte zemra, edhe pse e kishe një të ngjashëm në gjoks, një dhimbje që të copëtonte, që denjësisht nuk do të mungonte asnjëherë, vetëm me një kusht, që të mos mbeteshe vetëm. E doje me patjetër një mik, pak dritë, në netët pa gjumë, edhe kur ndodheshe rastësisht vetëm apo me muzën tënde, me frymëzimin tënd, gati që të pajtoheshe dhe me armikun më të madh! Sa e urreje, Dadan, egoizmin te njeriu, sepse është i tillë, sado që kërkon të qetësojë veten nga dhimbjet, ulërimat në kurriz të shoqërisë! Se dhimbja e madhe i fsheh dhe i qetëson të bijat e saj, qofshin edhe të ndëkryera! S’bën asgjë as dashuria e madhe, e ngjashme me dhimbjen e madhe, sikur të jenë motra, nuk ndodh mrekullia prej asnjërës. Dhimbjet therëse në stomak, megjithëse duken të pabesueshme, janë të njëjta gjithsesi, përderisa mbetet një komp i madh në gjoks, një gjyç i pashpjegueshëm. Ja këto kemi folur të dy në distancë pas vdekjes së tim biri. E unë ato biseda të heshtura s’mund t’i harroj dot kurrë! Edhe natën e fundit të jem!
Dadani, Ramadan Pasmaçiu, iku i plotë, sepse bëri gjithçka mundi dhe la gjurmë në jetë dhe krijimtari, që mbeten në memorje dhe transmetojnë edhe në ikje e në përjetësi – mirësi e dashuri. E pse, mos vallë do të na i kumtojë ato ndjenja me atë thellësinë e tij të frymëzuar dhe me aq energji, saqë kjo t’i plotësonte kërkesat gjer në fund? E pse? Mos ndoshta Zoti, do t’i premtonte tjetër dashuri dhe s’do të ndahej kurrë prej tij, në çdo rrethanë? Dhe unë pyes veten: pse, pse Dadani ishte aq idealist? Kishte motiv? Edhe po, edhe aspak! Mos për të ruajtur të pavdekshme të qeshurën, gati për një mahi, por ja që kështu qe më bukur, se nuk mund t’i tradhtonte ndjesitë e Tij. Ai ishte njeriu, ndonëse e dinte se duhej më fort të jepte se të merrte, po me atë thjeshtësi të dënuar me vdekje, ndaj e pat vendosur që të qëndronte (i pëlqente shumë të dukej si qëndresëtar!) për sytë e të tjerëve, edhe prej ndonjë mrekullie, përplot kuptime të fshehura dhe nëpër fluturimet e mahnitshme të përjetësisë, si frymëzim i kulluar! Një ditë ai nuk do t’i ndiente më rrahjet e zemrës së Tij, po ç’të bënte? Mos i mbeti gjë peng ndonjë nga ato që kishte më fort për zemër dhe nuk arriti ta rrëfente? Jo. Ai ishte i bindur që jo. Sepse Dadani vijon të na tregojë të vërtetat e kësaj bote, ato që pa dhe ndjeu. Po edhe ato që mendoi, duke bashkëbiseduar me këdo, gjë që të duket se e bën kurdoherë me të dashurit e tij, me shokët, miqtë dhe me këdo…
Tiranë, më 15 janar 2022
