Ishte ndoshta vera e vitit 1967 ose 1968, kur Shqipëria sapo kishte filluar të dalë paksa nga makthi i Tacibao-ve dhe në vend kishte filluar të frynte një puhizë e lehtë liberalizimi, kur takova për herë të parë, fare rastësisht, Ismailin dhe Helenën, në plazhin e Durrësit.
Ndërsa po prisja në hollin e hotelit Kruja që të zbriste kushërira ime, më zunë sytë Helenën rrëzëlluese, e cila tërhiqte vëmendjen e të gjithëve. Sytë tanë u takuan; ashtu e çiltër dhe e shpenguar siç është ajo, mu afrua dhe ndërkohë iu drejtua Ismailit, “Ismail, shiko sa e bukur është kjo vajzë,” duke më ledhatuar faqen. “Është vajza e Alqi Kristos (në atë kohë im atë ishte drejtor i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”)”, vazhdoi pasi mori përgjigjen nga unë se e kujt isha. Gjithë qejf, u afrova, u ula në kolltukun midis të dyve dhe kështu filloi një bisedë e këndshme njohjeje. Më vonë, duke qeshur e ndërprerë njëri tjetrin, ata më treguan historinë e dashurisë së tyre, letrat e Helenës, përgjigjet apo mospërgjigjet e Ismailit, etj. Frymëzim për mua ishte këmbëngulja e Helenës.
Pas dy ditësh, pas një shëtitjeje të shkurtër në breg të detit, Helena propozoi të shkonim në hotel Adriatik, por donte të kthehej në dhomë për t’u veshur. Të tre shkuam në dhomën e tyre dhe Helena “na përzuri” në ballkon sa të vishej. Poshtë ballkonit po kalonte një vajzë e gjatë dhe unë thashë, “Sa e gjatë dhe e bukur është.” Ismaili mu kthye, “Të vjen keq që nuk je e gjatë?” “Po,” i thashë, me gjysmë zëri. “E di si thotë një proverb francez,” më tha, “parfumi më i mirë ruhet në shishe të vogla.” Gjithnjë gjente diçka për të thënë në çdo situatë.
Të tre shkuam në hotel Adriatik, ku në tavolinat bosh shkruhej “rezervuar”. “S’paska vende,” tha Ismaili. “Jo,” i thashë, “ja ku ka,” duke i treguar një nga tavolinat “rezervuar”. “Mund të ulemi këtu, nuk thotë njeri gjë për ty.” Edhe sot e mbaj mend ngurrimin, një fare droje apo frike në sytë e tij. Mendoja se duke qenë në shoqërinë e atij çifti të dëgjuar, mund të na shtrohej tapeti i kuq përpara. Por nuk ishte kështu. Ismaili e ndiente spektrin që gjithnjë i vërtitej mbi kokë.
Ato pushime vere shënuan edhe fillimin e një miqësie të çiltër me bazë diskutimet e gjalla për letërsinë kontemporane nën këndvështrimin filozofik të kohës, për autorët për të cilët i shprehnim mendimet tona nën zë. Këto diskutime, shpesh të shoqëruara me citime nga autorë të ndryshëm, që filluan nën rrezet e diellit të plazhit të Durrësit, e që vazhduan vite me radhë, e tërhiqnin fort Ismailin.
Ismailit gjithmonë i pëlqente të ishte në shoqërinë e të rinjve të lexuar, me të cilët mund të diskutonte lirisht për rrymat e reja në letërsi, art dhe veçanërisht për bisedat filozofike lidhur me autorët e huaj, kryesisht ata francezë që kishin bërë epokë. Ne i dëgjonim gojëhapur komentet e tij, të cilët kapërcenin kufijtë e gurtë partiakë dhe linin të fluturonte përfytyrimi i lirë. Në atë periudhë kam diskutuar edhe “Përbindëshin” me të. Unë e përfytyroja përbindëshin si atë demonin shpirtkeq moguai të folklorit kinez që për pak na gllabëroi edhe ne në Shqipëri, duke ndezur aspektet më të errëta të natyrës njerëzore. E Ismaili ishte plotësisht dakord me këtë dimension të ri përfytyrimi. Biseda të tilla të rrezikshme i bëja gjithnjë haptas me Ismailin, duke pasur besim intuitiv te ruajta e sekretit, që ka qenë gjithmonë reciprok.
Nuk më kujtohet fare filmi, por një herë, të tre shkuam në kinema Partizani. Filmi, si gjithmonë, paraprihej nga një dokumentar për fitoret e socializmit ose për Enverin. Atë ditë, rastisi që dokumentari ishte për Enverin, duke treguar një nga kongreset ku ai përqafoi një nga fëmijët dhe sytë iu mbushën me lot kur ata brohorisnin “xhaxhi Enver…”. Ismaili u kthye nga Helena dhe pëshpëriti aq sa ta dëgjoja dhe unë, “çrregullim i personalitetit histrionik a personalitetit antisocial”.
Kur doli libri “Dimri i vetmisë së madhe” në vitin 1973, s’kisha shumë që isha emëruar në ATSH si përkthyese. Aty punonte një daktilografiste e shkëlqyer që e shfrytëzonin edhe ata të Zërit të Popullit. Pipi Mitrojorgjit, kryeredaktorit të Zërit, ajo i kishte daktilografuar një artikull ku ai e ngrinte në qiell romanin, por nuk arriti ta botonte sepse u ndërrua shumë shpejt pllaka. Atëherë kursehej shumë letra, kështu që ai i dha daktilografistes të daktilografonte artikullin kritik për librin, të shkruar në fletët e prapme të artikullit lavdërues. Në epokë të tillë rronim.
Aty nga viti 1981, do të zhvillohej një kongres rinie në Nju Jork, në të cilin do të merrte pjesë edhe një delegacion shqiptar. Helena më mori në telefon dhe gjithë gëzim, me dashamirësinë që e karakterizonte, më tha: “Do të shkosh në Nju Jork me Ismailin. E pashë emrin tënd në listë.” Ajo kishte parë emrin Diana, por nuk kishte vënë re mbiemrin. Fatkeqësisht, nuk isha unë, por një Diana nga rinia e Korçës. Megjithatë, sapo u kthye, Ismaili më mori në telefon dhe më tha se kishte qenë në një shfaqje në Broadway dhe se kishte marrë edhe biletat me vete dhe mezi priste të m’i tregonte. Broadway ishte ëndrra e të gjithë të rinjve, dhe ai e kishte realizuar atë për të gjithë ne. Sa herë shikoj shfaqje në Brodway më kujtohen biletat e Ismailit.
Në një nga diskutimet në orën e leksionit lidhur me veprën e Ismailit, një nga pedagogët na tha se Ismaili ishte frymëzuar nga Heminguei dhe se në veprat e tij tingëllonte stili i tij. Unë fluturova drejt e te Ismaili dhe i tregova për çfarë ishte diskutuar. Ai u përgjigj, “Ky s’paska lexuar fare letërsi.” Ismaili ishte një lexues i zjarrtë, i pandalshëm. Pas botimit të librit “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” në Francë, Shtëpia Botuese Hachette i dërgonte Ismailit arka pa fund me libra, të cilat ai vinte i merrte në Librin Ndërkombëtar ku punonte mamaja ime. Ajo, si strikte e paepur që ishte, nuk më lejonte as t’i prekja, “Janë të Ismailit”, thoshte. E kjo vazhdoi deri sa erdhi një ditë Ismaili e më tha në sy të saj, “Merr çfarë librash të duash dhe sa të duash. Unë kam kaq shumë”. Unë kaq doja, të parin mora The Catcher in the Rye të Salinger dhe pastaj me radhë libra të Camus, Sartre, Proust e të tjerë autorë të shquar. Në retrospektivë e kuptoj se nuk ishte fjala vetëm për mua. Ai e dinte se ato libra do të kalonin dorë më dorë, duke hapur horizonte të reja për shumë nga ne të rinjtë.
Thellësinë e veprës së Ismailit e kam kuptuar, ose më mirë e kam përcaktuar, pasi lexova George Mounin, semioticien e gjuhëtar francez, i cili është marrë dhe me përkthimin. Ideja e tij është që kuptimi i një fjale nuk mund të merret në izolim, por duhet të qëmtohet në shtresëzimet e ndryshme të kontekstit. Kuptimin e plotë të një fjale e gjen në kontekstin e një fjalie, në fjalët e tjera që e rrethojnë dhe strukturën sintaktike; kuptimin e plotë të fjalisë e gjen në një paragraf, i cili ofron një kontekst më të gjerë, në tonin dhe qëllimin që i japin formë interpretimit të fjalisë; kuptimi i paragrafit qartësohet në kontekstin e një faqeje të librit, rrjedha e së cilës të bën të kuptosh paragrafët në vijimësi; kuptimi i faqes çmohet më shumë brenda kontekstit të të gjithë librit, tema, narrativa, struktura e narrativës dhe objektivat e të cilit ndikojnë në atë se si i interpretojmë faqet e librit; vetë libri duhet të shihet brenda kontekstit historik dhe kulturor të një epoke të caktuar, mjedisit social, politik dhe kulturor në të cilin u shkrua libri, gjë që ndikon në tematikën, gjuhën dhe mënyrën se si pritet e çmohet vepra. Pra kuptimi i vetë librit shtrihet e përfshin të gjithë spektrin e civilizimit njerëzor.
Po kështu, edhe kaleidoskopin magjepsës letrar të Ismail Kadaresë, këtë burim frymëzimi artistik e jetësor për breza që ikin e vijnë, e kupton më thellë kur ke njohuri të thella të epokës që lamë pas, me të mirat e të këqijat e saj, të traditave historike, kulturore, zakonore të vendit, brenda kuadrit të zhvillimit të kulturës botërore, të zhvillimit të mendimit njerëzor në përgjithësi.
Korrik 2024
Massachusetts, USA
