I
Shkrimtari i shquar dhe me sqimë të mbrehtë ekzistencialiste, Ernesto Sabato, te eseja “Një letërsi tragjike”, thotë se pothuajse “mbi krejt letërsinë e madhe të sotme rëndon problemi i vdekjes”, duke përmendë vepra të rëndësisë parësore, siç janë “I huaji” i Kamysë dhe “Idioti” i Dostojevskit dhe mbasandaj shton se kjo është njëlloj “letërsi asketike dhe dashuria shfaqet në të si një spektër i përsëritur i vetmisë dhe i vdekjes.”
Në të vërtetë, shumë vepra të mëdha të artit, janë shkruar rreth dashurisë e vdekjes, sepse, letërsia, prej zanafillës së saj, është kthyer në një hapësirë, ku pasqyrohen hollësishëm ndjesitë më subtile e më intime njerëzore, çastet magjepse të lumturisë e të dhimbjes, të jetës e të vdekjes, të bukurës e të shëmtuarës. Përgjatë epokave të ndryshme letrare, shkrimtarët të shquar, kanë shkruar përjetimet e tyre intime për këto ndjenja të thella njerëzore. Duke i kthyer këto tema në vepra arti, shkrimtarët e të gjitha kohëve u kanë dhënë lexuesve mundësi që të eksplorojnë dhe t’i kuptojnë në mënyrë më të thellë këto emocione tronditëse. Kjo ngjet, ngaqë, siç thotë shkrimtari Ismail Kadare, në esenë “Stuhitë e vdekura dhe horizonti i ri i letërsisë”, letërsia hynë “në fushën e vdekjes jo për të kërkuar favor, por si e barabartë.” Por, për dallim prej letërsisë ekzistencialiste, për të cilën fliste Sabato, libri i Gjovalin Gjadrit “Letra grues seme të vdekun” më shumë se kredhje pesimiste në holli absurde, është blatim ndaj kultit të së bukurës, ku lartësohet gruaja e madhërohet dashura, si ndjenja ma sublime njerëzore, dhe ai futet në fushën e vdekjes për ta kthyer gruan e vdekur, në një vepër arti.
Libri përbëhet prej katër letrave, të shkruara në një prozë të ngjeshur, që ngjajnë në katër akte të një drame të madhe tragjike, “Të parat fjalë pikëllimi”, “Shtëpia e braktisun”, “Fat dhe letra dashunie”, “Sëmundja dhe vdekja”, dhe për bosht tematik ka temën e dashurisë, në sfondin e së cilës autori shpalos kujtime intime dhe përsiat e reflekton thellë për tema të shumta, që nga natyra e së keqes, vdekja, dhimbja, filozofia, besimi e historia, duke i dhënë kështu veprës një shtrirje shumëdimensionale.
Gjovalin Gjadri në orët e trazuara shpirtërore, i vetëdijshëm se “orët e jetës nuk ecin mbrapa, ato ecin veç përpara”, i kthehet kujtesës dhe e ndërton një lidhje, mes kujtimeve të bukura e dhimbjes që i ka shkaktuar vdekja e gruas, duke ndikuar që zemra e tij e pyllëzuar prej vlerave ushqyese të dashurisë, të shkretohet. Në këtë gjendje, me një tufëz letrash e kujtime të shtrenjta, krijon një monument letrar, kujtimeve u jep pamje të plotë dhe reflektimeve një kohë pambarim, në një vepër, në të cilën, siç thotë përkthyesi e studiuesi Ardian Ndreca, “në qendër të reflektimeve nuk asht vdekja, por dashunia.”
“Letërsia, si i gjithë arti, është rrëfimi se jeta nuk mjafton” , thonte poeti Fernando Pesso. Në të vërtetë, letërsia, prej antike e deri në kohët bashkëkohore, është zgjatim i jetës që nuk mjafton. Përgjatë të gjitha epokave, arti është kthyer në vendprehje për shfaqjen hoveve të zemrave të gëzuara e të mërzitura, ku është shprehë e pashprehshmja, e ku janë shpalosë ndjesi teje të thella e janë shqiptuar pyetjet e dilemat më të mëdha ekzistencialiste.
Përvojat e tmerrshme me vdekjen, sidomos kur lidhen me situata të ndërlikuara, e që kanë si personazhe karakteret të forta, “na kallin mërzinë”, shpjegonte Aristoteli te “Poetika”, kur fliste për tragjedinë dhe epërsinë që kishte ajo në raportet me përmbajtjet e tjera të artit.
Libri “Letra grues seme të vdekun” që në titull e thekson elementin e tragjedisë dhe e orienton lexuesin kah vdekja si lajtmotiv, por brenda librit shpaloset dashuria e madhe, që nuk e pranon fundin, një dashuri që mbasi kalon nëpër peripeci të shumta e fitohet me luftë, gllabërohet nga vdekja. Duke e rikthyer kujtimin për gruan, Gjadri flet me ton solemn për madhështinë e dashurisë së tij e të Zejnepës, dhe me dhimbje të kobshme për tragjedinë që i ka ra hise. Në këtë dualitet, vepra paralelisht vë në spikamë tiparet e çiftit, ku dalin në pah cilësitë e gruas, virtytet shpirtërore e hiret e bukurisë fizike, që e bëjnë atë njërën prej personazheve më përdëlluese në letërsinë shqipe, – mbasandaj, tregon rrethanat e rënda në të cilat u ngjiz kjo dashuri, martesën e shoqëruar me pengesë, lindjen e foshnjës dhe fundin tragjik. Ky fund tragjik është thelbi i librit. Autori thotë se i është bërë një padrejtësi e madhe, e për këtë e bën përgjegjës Zotin, por fajtorët kryesorë i kërkon te njeriu dhe te e keqja që vjen nga e kaluara, një e keqe që i ka rrënjët në historinë shqiptare, elemente këto që veprës ia shtojnë përmasën tragjedisë.
Peripecitë nëpër të cilat ka kaluar çifti, në gjendjen tragjike janë reminishenca që e kallin flakë Gjadrin e dërmuar nga humbja. Ai pa gruan duket i shembur dhe në realitetin e ri, i rraskapitur e me një gjendje turbulluese, plot pezëm, shpreh dufin e idhnimit të thellë, të cilin nuk mund ta shuajë pa e rrëfyer. Pikërisht kjo është arsyeje përse e kërkon zanafillën e së keqes si dukuri njerëzore, fillesa e së cilës, në rastin e tij, lidhet me tradhtinë e të parëve të fisit të gruas. Kështu, tragjedia personale, merr përmasë tjetër e bëhet kombëtare, ku kemi një shkak- pasojë. Në këtë mënyrë, Gjadri e realizon atë që studiuesit e letërsisë e quajnë “një pësues të pafajshëm në tragjedi”, e pësues i pafajshëm është Zejnepja dhe rrjedhimisht dashuria e çiftit, mbi të cilën rëndon shenja e varrit, ose lë të themi, libri si zgjatim i kësaj dashurie në kujtesën kulturore.
“Më fal e dashun” thotë Gjadri te letra e parë, “Të parat fjalë pikëllimi”, “nëse letrat e mija s’mund t’i shkruej aq hijshëm sa e meriton kujtimi yt i shtrenjtë.”
Dhe më tej, përshkrimet e autorit për dhimbjen kanë forcë goditëse. Gjadri zotëron aftësinë krijuese dhe me intensitet dramatik e përshkruan mjedisin në të cilin është formësuar foleja e dashurisë, kujtimet e lidhura me sende, shtëpinë, shtratin, rrobat, kopshtin, lulet, letrat e dashurisë, që bëhen burim për librin, flet ndjeshëm për djalin e vogël dhe pa kurrfarë krenari shpalos thellësitë e zemrës së trishtuar, lotët që i rrjedhin e pikëllimin që rëndon mbi të, duke e kredhë burrin në botën e errët, prej së cilës dëshiron me dalë, duke treguar udhën dhe peripecitë nëpër të cilën u sfilit jeta e tyre, dhe credon për ta përjetësuar kujtimin për Zejnepën në një vepër arti.
II
Libri i Gjadrit, si të gjithë librat e rëndësishëm të artit, nuk jep përgjigje e as nuk pretendon përgjigje, vetë autori është përplot dyshime, por dëshmia e tij, të shkruara bukur dhe kulti i së bukurës të cilit i blatohet, e mbajnë këtë vepër në hierarkinë e vlerave të larta artistike. Në përkim me mendimin se arti është kulturë dhe rolin edukativ e ka me vete, ky libër, ka këtë funksion, sepse hap shtigje të reja, për t’i kuptuar më qartësisht shumë tema të rëndësishme të natyrës njerëzore. Në këtë aspekt, reflektimet e autorit janë të thella e kanë forcë që ta ndihmojë lexuesin për t’i zgjeruar kufijtë e të menduarit rreth këtyre fenomeneve dhe rrjedhimisht, të përthellohet në antropologjinë tonë kulturore.
Dashuria e çiftit Gjadri e Toptani është unike në të gjitha dimensionet, ndaj edhe tragjikja e ka këtë përmasë. Në marrëdhënien e tyre qëndron një ind që i lidh shumë tema e fenomene. Në këtë aspekt, libri hedh dritë e shtron pyetje rreth disa prej çështjeve jetike të historisë sonë, vë gishtin në plagë të thella, me një guxim të rrallë, kundruar prej prizmit të njeriut, që udhëve të jetës, pasi është ëmbëlsuar dhe ka jetuar në folenë e dashurisë, i dëbuar prej saj dhe nga jashtë, si vetmitar përsiat për fatkeqësinë e tij, aq sa duket një njeri i gozhduar në kryqin e dhimbjeve.
“Jeta jeme asht bjerrë”- thotë Gjadri “kam arsye të mjaftueshme me vra veten, por ngurroj, pse nji orë, një fuqi mistike me ndalë…Në lojën e msheftë mes ligshtisë dhe guximit, mes dyshimit dhe besimit në Zotin, e njoh veten më pak, por nji gja e di me siguri, lakmoj i zhuritun vdekjen.”
Në këtë lojë të mfshehtë, autori i plogështuar, në një kohë kur bota ishte kapërdirë nga katrahura e Luftës së Dytë Botërore, që merrte miliona njerëz, thotë se për të ka kuptim veç vdekja e gruas së tij. Kjo gjendje transmetohet përmes përshkrimeve të holla e të realizuara me mjeshtëri shprehëse, ku fjalët kanë muzikalitetin e poezisë dhe transmetojnë një melankolie të thellë e dridhmuese:
“Të merrja shkopin e shtegtarit…të ecja e të ecja derisa të plandosesha e qielli me tokën të shembeshin mbi njeni-tjetrin.” Ose: “Asht e trishtueshme, e dashun, që jam i shtërnguem me e pikzue me fjalë fytyrën tande në vend që ta ledhatoja të gjallë me duert e mija.”
Kur jemi të statusi i veprës, vetë autori është ai që i qartëson raportet e tij me kujtimet dhe statusin që marrin ato në tekstin letrar: “Kujtesa”, thotë ai “asht nji mikluese e së kaluemes e kur njeriu sjell ndërmend momentet e jetueme në të kaluemen, ai i paraqet ma bukur se sa kanë qenë në të vërtetë.”
Pra, autori, duke folë përvajshëm e me një çiltërsi, shpalos dhimbjen që rëndon mbi të dhe në krejt këtë mjedis, ku vjeshta e plogështia duken si shenja katandisje, është fëmija, fryti i dashurisë së çiftit, Egoni i vogël, personazhi që mbartë ankthshëm peshën e pafajësisë e të tragjikes.
III
Është me rendësi të pohohet, se te ky libër, fryma e dashurisë është më e shndritshme se mërzia dhe lexuesi kur futet në këtë botë, ndihet në një vatër ku e ndien ngrohtësinë e zjarrit të pashuar dhe bashkë me autorin bën një udhëtim dramatik, futet në jetën e personazheve, ndien pulsin e lumturisë e të dhimbjes, në një atmosferë, në të cilën, këto ndjenja ndahen nga kufijtë e errët dhe të pashpjegueshëm. Ndërkaq, kur kujtimeve u vjen fundi, autori kundron monumentin letrar dhe shpalos arsyen pse e ka shkruar librin, krejt i vetëdijshëm se po dëshmon një të vërtetë të një rëndësie etike e estetike: “ishte e pamundur…me të lanë me u zhdukë kësaj bote pa nji nekrologji të dhimbshme…Penda e një Pushkini o e nji Byroni-i s’kishte mjaftue sipas meje për këtë gja, por edhe pse s’jam poet, un kam nji gja ma shumë se ata, nuk kam sajue asgja.”
Dhe duke e këqyrë folenë e dashurisë “si një kriptë të vdekunish!”, bashkëshorti ngulmon t’i kuptojë shkaqet se përse mbi të rëndon kjo padrejtësi? Ai objektivizon situata e gjendje reale, kontekstin e kohës, dramat politike, flet për pushtimin italian që e pikëlloi çiftin, për dallimet mes kulturës italiane e austriake, por më një interes të posaçëm për lexuesit janë shqetësimet dhe pikëpamjet e tij fort ndjeshme e me peshë për historinë, dritëhijet e së cilës janë ata penjtë e fortë që e thurin dhe e krijojnë dramën e librit. Lexuesi ndodhet përballë një realitet dramatik, meqë “un isha katolik e ti muhamedane”, thotë ai, dhe kjo lidhje, në një mjedis të prapambetur, plot paragjykime të ushqyera me shekuj, krijon një hata publike, që duket sikur është e destinuar të kalojë nëpër peripeci, për të prodhuar një tragjedi.
Në këtë mjedis, shndrit karakteri i fortë i Zejnepes, në të cilën, Gjadri thotë se janë mishëruar te gjitha cilësitë e kombit shqiptar të ruajtura ndër shekuj, të cilat vajza i kishte pasurua me formimi në Vjenë. Por, këto cilësi, nuk janë identiteti i krejt shqiptarëve, as i familjes së saj, ngaqë Toptanët ose Topiajt e dikurshëm janë ata që kanë bjerrë identitetin, duke u bërë shërbëtorë të pushtuesve e duke tradhtuar idealet e lirisë.
“Pyet stërgjyshat e tu të hershëm, Karlat e Andreat e tu” i drejtohet Gjadri gruas së vdekur me pezëm, “nëse ishte forcë karakteri dhe fisnikërie me i hap zemrën dhe derën anmikut turk, me përça popullin dhe me përlye kujtimin e etnëve të ramë për liri.”
Përballë kësaj akuze, lexuesi i ndërgjegjshëm rrëqethet, jo për akuzën në vetvete, por për thelbin e një të vërtetë të makthshme që transmeton. Autori është i ashpër me ata që u bënë “dezertorë dhe parazitë”, tradhtuan ngjyrat e flamurit, dhe përballë tyre paraqet karakterin e fortë të njerëzve rreth qytetit të Shkodrës, të cilët, “në një kunor malesh…për pesëqindvjetë, ndryshe prej pjesës tjetër të Shqipnisë, i kanë ba ballë anmikut turk e kanë ruejt lirinë e tyne në nji integritet të pabesueshëm…Prej këtyne malësorve me sytë që u shndrisin dhe me duer të ashpra, kam trashigue me siguri dhe me shumicë gjakun që më jep të drejtën me shikue lirisht në sy këdo dhe mos me i mbetë kujt mbrapa në të qenit kryenaltë. Ne të veriut të Shqipnisë nuk lejojmë askënd me u shtie me luejt si zot pa e kundërshtue! Ne jemi vetë natyra zotnish! Ne s’i kemi njoftë kurrë bejlerët Ua kemi pre rrugën. I kem ndalë, ua kemi kuptue menjden dhe i kemi mbajtë për çka janë…për dezertorë dhe parazit të popullit!”
Duke shpërfaqë këtë përçarje, shkrimtari tregon për peshën që mëkatit i trashëguar ka në realitet e reja, çmimi i së cilit është i shtrenjtë: me tragjedi personale e kolektive. Duke e kthyer historinë në një krijim letrar, shkrimtari flet për realitetin e së mundshmes, në hapësirën etike e estetike, ku e kaluara nuk shfaqet si kronikë skematike, që përcjell ndodhi e situata kronologjike, por kundrohet nga prizmi i filozofisë, si mësuese jete.
“…Un jam i mendimit që lumtunia jonë nuk do të ishte shkatërrue nëse popullit tonë nuk do t›i mungonte nji bazë e njëjtë shpirtnore.”
Pra, tragjedia e Gjadrit është pasojë e kësaj mungese dhe në dritën e këtyre vrojtimeve, pezmi i tij është i thellë, sepse “…gjithçka do të kishte qenë ndryshe nëse të afërmit tuej do të ishin pajtue me ty. Ndoshta do të kishe shkue më parë në Romë e tash do të ishe gjallë.”
Te kapitulli “Sëmundja dhe vdekja”, revolta përshkruhet me një intensitet dramatik. “Shumëkush mendon”, thotë Gjadri “se ti e kishe sajue sëmundjen tande, për t’ia mbushë mendjen prindërve për martesën tonë” dhe vazhdon:“Dashunia jonë, e cila kishte zanë fill në kushte aq të trishtueshme, u shndërrue me martesën në diçka tjetër. Sapo u martuam filloi me na shkue mbarë e mirë gjithçka. Ora e mirë punonte për ne. Nëna jote u pajtue me ty. Bab ta dha trashëgiminë tënde, ti më dhurove nji fëmijë, ndërtuem shtëpinë në fshat dhe në çdo kandvështrim po na ecte mbarë. Ne fituam në çdo gja. Fanatikët u dorëzuan, gojët e liga heshtën.”
Pra, pikëpamjet e Gjadrit na shfaqen si shqetësime të ndërgjegjshme intelektuale e krijuese, të njeriut që pasi është regjë nëpër peripeci, shfaq dhimbjen që bie mbi të, identifikon të keqen që kanos personalen e kombëtaren, dhe autobiografinë shpirtërore e vë në funksion të një qortimi publik, kurse karakteri i Zejnepes paraqitet si shëmbëlltyrë. Ndonëse “dera e shtëpisë prindore i mbeti e mbyllun” ajo braktisi shtëpinë e prindërve, e Gjadrit i dha “provën e nji dashunije të madhe”, të cilën autori e shpall fituese edhe pas vdekjes, kundrejt fanatikëve e përçarësve, kur thotë: “dashunia nuk ka fe dhe vorri ynë nuk duhet t’ia dijë për këtë mospërkim.”
IV
Riprodhimi i një tragjedie në vetvete nuk ka forcë të ngjallë kënaqësi, por një riprodhimi në cilën autori punon hollë dhe fut ngjyra, një vepër e tillë shkakton kallje të mërzisë, shpjegonte Aristoteli te “Poetika.” Gjadri nuk e riprodhoi tragjedinë, ai i përpunoi kujtimet me mjeshtëri stilistike e efekte estetike. Ai nuk e riprodhoi tragjedinë si një kronikë pikëllimi e as si ditar sentimental, ashtu siç nuk flet për historinë si kronologji skematike. Ai kujdeset që në monumentin e ngritur për gruan, gjithçka të duket e përkryer, siç është i përkryer kujtimi i tij. Kështu, vepra na kallë mërzinë, ngaqë paraqitet si tragjedi e karaktereve të virtytshëm, veprimet e të cilëve janë një imitim, në kuptimin arisotelian, jo vetëm i një veprimi të përkryer, po edhe i atyre gjërave që ngjallin frikë dhe mëshirë. Dhe në përkim me mësimet antike, tragjedia përmes tmerrit e dhembjes, i bën njerëzit më të mirë, sepse mund t’i pastrojë prej pasioneve të liga.
Libri i Gjadrit, përveçse të ngallë frikë e mëshirë, njëkohësisht të magjepsë me forcën madhështore të dashurisë dhe të prekë thellë me dhimbjen kumbuese. Për më tepër, duke udhëtuar në botën e librit, lexuesi përmes syve të personazheve, mund të kuptojë peshën e rëndë që ka historia në jetën njerëzore, por të kuptojë edhe si dashurojnë dhe si i përballojnë vuajtjet të tjerët. Kjo forcë e bën këtë rrëfim tejet subtil dhe të dallueshëm në kulturën tonë, “ një himn për gruan”, thotë Kadare.
V
Në realitetet e sotme letrar e kulturore, libri “Letra grues seme të vdekun”, mund të them se plotëson një zbrazëti, meqë një vepër e kësaj natyre i mungonte letërsisë sonë dhe si i tillë, libri meriton të lexohet e të studiohet, për temën e përmbajtjen, për stilin e për pasurinë gjuhësore e stilistike, për shprehjet e bukura e goditëse, në një krijim letrar që të rrëmben me energjinë emancipuese dhe nxitjet qytetëruese.
“Arti nuk mëson asgjë, përveç domethënies së jetës”, thonte Henri Milleri, e kjo vepër, e shkruar me devocion, e mëson lexuesin pikërisht me domethënien e jetës, me aspektet më thelbësore të saj, në të cilën fushë, njerëzimi përherë shfaqet në gjendjen e nxënësit fillestar e kureshtar. Dhe duke “sjellë meditimin e munguar rreth edukimit sentimental të ndjenjave për gruan”, siç është thënë, libri meriton të jetë pjesë e programeve mësimore, sidomos në mjedisin tonë, ku ndihet fort nevoja për këtë lloj edukimi dhe ku dashuria për gruan shpesh shfaqet në trajtë përçudnie.
Një vlerë e paçmueshme e librit, që meriton të përmendet është gjuha në të cilën është përkthyer, tingujt e së cilës rrjedhin si gurgullima e një kroi të freskët, ku mund të shuajnë etjen ata që e duan freskinë dhe gjallërinë e gjuhës.
U mundova t’i shpalos disa aspekte të këtij monumenti letrar, i ndërgjegjshëm se kjo pamje që dhashë, nuk është e plotë, sepse gjithmonë mbetet diçka pa u kuptuar mirë ose pa u vizituar deri në fund. Ndodh që në një moment, në një krijim letrar, siç ka pohuar një studiues letrar, malet mund t’na pëlqejnë më shumë se fushat. Me siguri, në një moment tjetër, do t’i shohim ndoshta më shumë fushat se malet. Gjithsesi, në këtë libër, lexuesi mund të sheh fusha e male e të kënaqet me stilin e pasur artistik e me peshën e mendimeve të Gjovalin Gjadrin, të cilin historia shqiptare e njeh si inxhinier të plot punëve të rëndësishme arkitektonike, urave që lidhin brigje e njerëz, por ky libër e kurorëzon si një shkrimtar të spikatur të letërsisë shqipe. Gjadri duke e shpëtuar këtë tragjedie nga harresa, letërsisë shqipe i ka dhënë një vepër me vlera të shumëfishta.
(Tekst i lexuar në aktivitetin kushtuar Gjovalin Gjadrit, organizuar nga Revista “Shjezat”, në bashkëpunim me Fakulteti e Inxhinierisë së Ndërtimit të Prishtinës e Tiranës, Prishtinë, 13 mars, 2024)
