Kanë kaluar më shumë se gjashtë dekada që atëherë, janë ndërruar dy breza njerëzorë, prandaj këtë largësi kohore, nganjëherë e përcaktojmë me shprehjen “në kohën e qepës”, një mënyrë të jetuari që nuk do të kthehet më kurrë. Kishte edhe një hosten diell kur im atë ngarkoi dy vandakët me bar në samarin e kalit, më ngriti në krahë, më vendosi mes tyre dhe morëm rrugën e dherit për në fshat. Arat tona ishin buzë lumit, ishin pjesë e Ormanit që e kishte marrë rrjedhën në mes dhe duhej rreth gjysmë ore në këmbë për t’u në shtëpi. Te cepi perëndimor i arës kishte një kryqëzim rrugësh bujqësore që përshkoheshin nga kafshët e samarit, qerret dhe rabat. “Rabë” ishte fjala devollite për karrocat që ishin me dy rrotë dhe tërhiqeshin përgjithësisht nga një kalë i vetëm. Djathtas rruga shkonte drejt vendit të shenjtë Inonisht dhe më tej drejt Kuçit, djathtas drejt fshatit Dobranj, përpara – drejt veriperëndimit ishte rruga e Poloskës. Sa morëm të përpjetën, mbërriti një këngë që, me sa dukej, nisej nga Sitka e Koles dhe shpërndahej një trajtë elipsi prej shtytjes së erës. Burra e gra kishin mbaruar korrjen, kishin lidhur duajt, i kishin bërë kapule dhe, në pritje të qerreve, kishin filluar të këndonin. Ishte fundi i korrikut, toka e kuqe që fillonte nga Inonishti dhe shtrihej deri në krye të pllajës së Dëmbravës, ishte e thatë dhe e plasaritur, linja milingonash të ngarkuara dhe gërshërëzash të veçuara ende nuk i kishin mbyllur punët e ditës.
Kur kaluam Sitkën e Koles, kishte edhe një mashë diell, re të lehta puplore atje larg mbi malin e Moravës dukej sikur po prisnin uljen e lëmshit të zjarrtë në perëndim, që të zbehte blunë mbi shpatet e largët dhe t’i ngjyroste me të florinjtën duke hedhur tufa të ndritshme mbi gjithçka. Në të majtë, nga lugjet e Verinjve u shfaq një tufë dhensh që dukej sikur kishte marrë një nuancë të kadifejtë nga pluhuri që ngrihej dhe nga rrezet që e përshkonin. Përfund tufës vinte Shabani me tre qen të mëdhenj, bariu i fshati tonë që po kthehej nga kullota, edhe në verën e nxehtë më shfaqej si imazh me gunën e bardhë dhe fyellin e gjatë. Tufa u shfaq dhe humbi se bariu zgjodhi rrugën ndanë korijes që dilte në jug të fshatit dhe Shabani e kishte vendosur fyellin dhe mbante në dorë kërrabën.
Sitka e Koles ishte një lëndinë e ngushtë që shtrihej nga lindja në perëndim dhe burimet që mbanin gjallë barin e shkurtër dhe sitkat e gjata, shfaqeshin aty-këtu vetëm në dimër e pranverë, prandaj më shumë shërbente si shesh lojërash për fëmijët se sa si kullotë. Rruga jonë e priste vertikalisht Sitkën e Koles dhe pas nja dyqind hapash futej në mes të korijes me dushk për të zbritur te një luginë tjetër, paralele me Sitkën e Koles. Pikërisht në hyrje të korijes kishte plasur kënga. Burra e djem këndonin dhe korija e dendur, e freskët, rrethuar me lule dhe mbushur aroma, u përgjigjej këngëtarëve me tinguj të këndshëm, e pranonte dhe e merrte këngën e tyre aq lirshëm saç e këndonin. Fshatarët e mi ishin njerëz të shkujdesur, miqësorë, të etur për punë dhe me këngët spontane zbulonin pavetëdijshëm bukurinë e shpirtit dhe kënaqësinë e punës. Prej më shumë se një shekulli, deri në mbylljen e kufijve, ata shkonin deri në thellësi të fushave të Greqisë si korrës dhe kositës me nam, mësonin ca fjalë greqisht sa për biseda të thjeshta dhe sillnin bashkë me të ardhurat edhe histori nga fqinjët. Mbrëmja ishte e këngës, se këta djem e burra e kërcenin mjeshtërisht devolliçen dhe ishin në një përballje të vazhdueshme me fshatrat e tjera jo vetëm në festivalet e përvitshme folklorike, por edhe në dasma dhe mbrëmjet e vallëzimit. Më tërhoqi vëmendjen Zahiri, një hamshor që ishte roje fushe, por shokët e vet të grupit Refiku dhe Shefiku kishin dërguar ndonjë fëmijë për ta thirrur, sepse hijet që zgjidhte ai, ishin pak a shumë të njohura.
Nga shpina e kalit i pashë që ishin ulur te ledhi ndanë rrugës e këndonin, vajzat e grate iknin ca më pare, se kishin punë të tjera shtëpie për të bërë pasi gjithë ditën kishin korrur më shumë se dy dynymë nga deti okër I grurit, të tjerë shkonin të mbushnin ujë te çezma në fund të lëndinës dhe shërbente si burimi kryesor i ujit edhe për vendin e shenjtë nën lisat shumëshekullorë. Shishet e qelqit të mbushura me dhallë dhe të taposura me koçanka misri tashmë ishin zbrazur, prandaj i lanin e shpëlanin te çezma dhe i sillnin të mbushura me ujin e ftohtë për të tjerët. I shikoja si pinin ujë me shishe duke e mbajtur grykën e përmbysur pak larg gojës së hapur, nën dritëne diellit dukej kur uji kalonte nga një grykë te tjetra me dy gurgullima të ndryshme; pinin aq gjatë dhe aq ëmbëlsisht si pinë vetëm kafshët dhe siç pijnë bujqit e mirë e të shëndetshëm.
Lelekët që prisnin si brisk, me ato qafat e gjata si lejlek dhe që ndrisnin ende, pallamarët që ishin si dorashkë druri, ishin lëshuar mbi trastat e zbrazëta të bukës. Herë të tjera i kisha parë si kositës, me kosat që i hidhnin mbi sup dhe shkëlqenin si jataganë pas shpinave. Kur fillonin kositjen, lëviznin duke i hedhur kosat e tyre në çerek rrethi pa përpjekjen më të vogël, duke llamburitur presat në gjysmëharqe të gjerë, duke goditur ndonjë cung, gur a shkurre me ato “ah!”-et e rregullta pa tendosjen më të vogël, secili në mënyrën e vet, por edhe në harmoni, me atë gjurmën jashtëzakonisht të bukur që linin pas, bashkë me barin ose jonxhën e korrur. Dhe ishte një bukuri shumë të veçantë, safi devollite, ndjenjat që shfaqeshin me pëshpërima dhe copëza fjalësh përkëdhelëse që të kujtonin Naimin me “vendëthit e bekuar” me shpresat dhe lumturinë e tyre.
Perëndimi ishte ende i ndritshëm pas drurëve të gjelbër dhe dukej sikur edhe kënga merrte dritë prej diellit dhe trishtim prej korijes. Im atë e vuri re me sa vëmendje po i shikoja, ai vetë ishte këngëtar, prandaj e mbajti kalin për të dëgjuar. Nuk do t’i harroj kurrë ato buzëmbrëmje me atë bukuri mahnitëse të këngëve. Ndoshta bukuria e tyre fshihej në atë përgjigje që vinte nga korija, në fëshfërimën drithëruese të dushqeve. Ishte bukuri që lidhej me gjithçka që pamë dhe ndjemë, ishte bukuri që i bashkonte njerëzit sikur të ishin të një gjaku, një lidhje me kalimtarëve dhe atyre, mes nesh dhe korijes isombajtëse, arës së korrur dhe kapuleve me duaj si njerëz që luajnë kaladibrançe, lëndinës që dukej sikur lëshonte një afsh si ai i flakëve të zjarrit. Ishte ky ajër fushe që kishte mbushur mushkëritë tona që në fëmijëri, në buzëmbrëmje si kjo, me re të trëndafilta mbi mal, me lulet që i kishin bërë ballë korrikut dhe kokrrat e egra të panumërta, mes të cilave manaferrat me ato kërcejtë e thatë që ca bletëza të imta ua hiqnin palcën dhe i mbushnin me një ëmbëlsirë të verdhë si mjalti, por të ndarë në porcione të vogla dhe përbënin një ushqim shtesë për fëmijët që kullosnin lopët e familjes.
Bukuria ishte në atë që edhe sikur të mos këndohej aspak, por vetëm të pëshpëritej, kënga mbinte e rritej në kraharor, spontane, me një lehtësi e natyrshmëri të pakrahasueshme e cila ishte aq karakteristike sa nuk dallohej cila këngë ishte e njohur dhe cila e porsakrijuar. Kjo bënte që njeriu të ndjehej aq i freskët, aq i fortë, aq naiv për fuqinë dhe talentin e tij. Shumë këngë dukej sikur kishin nevojë vetëm të pëshpëriteshin se korija do t’i përgjigjej me mirësi dhe ëmbëlsi dhe nganjëherë duke lartuar fëshfërimëm për ta kthyer në fishkëllima që mbushnin fushën dhe luginat.
“Më fal, dhe lamtumirë, mikja ime e dashur,
Lamtumirë, o fshat, të them zemërplasur…”
Secili dukej sikur kishte një rënkim në mënyrën e vet, me një masë të caktuar trishtimi dhe dashurie, me shkujdesje dhe qasje të pashpresë.
“Mikja ime jo besnike, në do që ta dish,
Për ty s’ma nxe goja të them që u prish…”
Këndonin tre vetë duke u ankuar dhe dëshiruar në mënyra të ndryshme, duke theksuar fjalët në mënyra të ndryshme dhe isoja e të gjithëve bënte që të gjithë të shkriheshin në një harmoni perfekte duke ndier deklarimin deri në ekstazë, duke zbuluar kokëkrisjen rinore para fatit dhe një zemërgjerësi të jashtëzakonshme për të falur.
“Nëse ti s’më do se je zemërngrirë,
Harromë, harromë, në se gjen më të mirë…”
Gjithçka në korije i përgjigjej me një forcë miqësore, lirshëm dhe tingëllimi gjoksor i zërave të tyre tretej tutje dhe përsëri buçiste me zë të lartë:
“Në gjen më të mirë, harromë përherë,
Por, po qe më i keq, si do bësh, moj e mjerë?…”
Ç’ishin gjithë ato pandehma të pashpresa? Një njeri nuk mund ta besonte ndarjen falë forcës së pamposhtur edhe në çastet kalimtare me mungesë shprese, se dashuria ka vetëm lindje. Më vonë do të arrija në përfundimin se këto nuk ishin këngë të shpirtrave të dobët, sepse për ata nuk ka shteg apo rrugë askund, nuk qajnë me ëmbëlsi dhe nuk u këndojnë brengave të tyre.
“Dielli i kuq pas korijes së errët u ul,
Mbi këngët e zogjve heshtja heshtën e ngul…”
Nata e errët na rrethon me pushtet shkretëtire, megjithatë gjithkush ndjehet i lidhur ngushtë me këngën, duke jetuar për të, i virgjër dhe plot fuqi magjike sepse rreth e rrotull ka një strehë, ka mall, dikush ndërmjetëson për ata që ndjehen në periferi, dikush kujdeset që mos mbetet ose harrohet nga inventari i mjeteve të punës, një zë pëshpërit, një dorë bën shenjë për të dërguar mesazhe dashurie.
“Mos u bëj, pra, për mua egërsirë
Se mëngjesi nesër vjen më i mirë,
Asgjë të pamundur s’kam patur,
Fli tani, gjumë të ëmbël, e dashur!”
Kishte edhe një gjë në ato këngë, diçka që fshatarët e mi e dinin mirë: në thellësi të zemrave të tyre ishin pafundësisht të lumtur. Tani ato këngë më duken të largëta, të paarritshme dhe të pakthyeshme. Sepse ka një segment të kufizuar kohe për gjithçka, përrallat pothuajse u zhdukën nga bota e fëmijëve, bashkë me to mbrojtësit imagjinarë, prandaj që në adoleshencë ata e kanë marrë në dorë fatin duke mohuar profetët dhe duke zgjedhur mjete të dhunshme për hapjen e rrugëve dhe shtigjeve.
