Ime më s’kishte një ditë të sajën dhe as të lirë. Edhe kur unë mendoja se atë ditë do merrej me djemtë ende të parritur, do të shpërfaqte një anë tjetër të saj me neve pranë. Magjia e saj ishte pylli. Atje sikur shfrente. Një herë merrte me vete shportën, një herë tjetër kanistrën, të dyja thurur me thupra shelgu, që ti o At’, edhe pse me duar jashtëzakonisht të mëdha i punoje hollë e me aq shpirt. Gjithmonë do të kishte me vete tri bucela të vogla me ujë pusi në damarë lajthie. Edhe bucelat, njërën prej të cilave e ruaj ende në shtëpinë time, si një kujtim mjaft të bukur, i pate punuar me shije ti o At’. Dhe çfarë të mërzyeri bënim në pyllin e bukur të Bosinjës me dru lisi, dëllinje dhe ku mund të gjeje lloj-lloj barishteje, luleje, por sidomos i përzgjedhuri i sime mëje ishte trëndafili i egër, petlat, farat, gjethet dhe bërthamat që i ruanin ato, qenë aroma të magjishme dhe me to merrej ime më. Ishte specialiteti i saj krejt i veçantë. Ne, duke qenë të vegjël, e ndiqnim nënën tonë të pafjalë në çdo hap që bënte. Mblidhte lënde lisi, valanidhi, lëkurë lofate e cermëdeli, por sidomos dëllinjë të zezë dhe kryeveprën e famshme, trëndafila të egër. Seç fliste ca fjalë, pëshpëritje të ëmbla, si me vete. Në pyll e ndiente veten zonjë. I priste me gërshërë të mprehta, që natyrisht i kalisje ti o At’, me grihat dhe limat e tua të pafundme. Sepse një punishte e madhe prej guri, zgjatim i pasmë i shtëpive tona dy katërshe, të bëra qëkur, qe e mbushur si një dyqan i madh me vegla të ndryshme. I pat blerë që në kohën e Zogut kur punonte në Kuçovë tek AIPA italiane, atje ku mësoi e trashëgoi njëqindegjashtëdhjetenëntë zanate. Qoftë edhe për këtë ti mbaheshe si njeri i veçantë…
Ime ’më e mbushte shportën e madhe plot dhe ktheheshim. Ajo nuk fliste, vetëm përtypte mendime. Edhe ne ashtu bënim. Unë dhe im vëlla ndiheshim të përpirë nga punët e saj, ndërsa motrat ndiqnin shkollën dhe mësimet. Sa vinim në shtëpi nëna na ndante detyrat. I hiqnim petlat e trëndafilave të egër një nga një, i hapnim në një napë të madhe që kurdoherë vinte erë trëndelinë dhe aty i linte derisa të merrnin pak faqe, siç thoshte për fillimin e tharjes së petlave… Shì atëherë i vinte palë mbi njëra-tjetrën, duke u rënduar sipër një paftë guri. Çdo ditë do të mblidhnim aq trëndafila të egër sa të bënim dy «kulla» të tilla me petla rozë. Një rozë e lehtë, aq e ëmbël sa të ngazëllente. Ngjyrë si ajo e trëndafilit të egër, nuk të fal dot aq lehtë natyra! Sa ditë kalonin e ato përthaheshin në hije, aty ku nuk i rrokte dielli, brenda shtëpisë sonë të madhe, duke qenë të ngjeshura. Dyzet ditë i linte nëna «kullat» me petla trëndafili të egër dhe gjatë atyre ditëve dukej indiferente me to, sepse merrej me thekoret, pistilat dhe farat e trëndafilave që i mblidhnim në pyll… «Ky është ilaç, thoshte. Të sëmuresh dhe provoje. Ta heq si me magji. Po edhe burrit i jep fuqi çaji me mjaltë i trëndafilit të egër. E kemi provuar dhe i dimë ca gjëra edhe ne që mbetëm me pesë klasë shkollë, thoshte sikur tallej me veten. Por kjo ndodhte shumë rrallë, sepse siç kam thënë, ime ’më vetëm përtypte mendime. Dhe jo çfarëdo, por të kulluara…
Para se të vinin ato që ia rrëmbenin aromat sime mëje, ajo vazhdonte punën e hollë dhe aq të kujdesshme të përgatitjes së tyre. I merrte «kullat» me gjethe të thara, pa i egërsuar me diell por duke i ledhatuar me hije, siç thoshte gjithnjë ajo e pashkolla, iu hiqte shtypësit me plloça guri dhe i vinte katër e nga katër, aq sa mbante havani i qelqtë, brenda të cilit futej një shtupë druri (natyrisht e bërë enkas prej tim eti), i hidhte pak ujë të valuar, si nja dy gisht – sipas masës së gishtave të mi sot, por i ftohur derisa të mbetej i vakët, i linte sa të regjeshin dhe të merrnin lagështinë e duhur dhe pastaj i shtypte ngadalë me shtupën e rëndë të drunjtë, bërë nga valanidhi. E kjo punë brenda havanit zgjaste shtatë ditë-net. Ime më kishte shtatë havanë qelqi me shtupat e tyre, mes të cilëve ngrihej një bishtok vertikal druri, i futur mes tyre aq sa nuk mund t’i dalloje me sy të lirë, pa përdorur tutkall, veç të lyera nga jashtë me pak dyllë kumbulle dhe të fërkuara lehtë me pak lëkurë vidhi…
Më në fund fillonte ngjeshja në havanë. Fort. Edhe më fort. Derisa përftohej një lëng i trashë, të cilin e hidhte në ca si filxhanë qelqi pa bisht por me një thelluke në krye si brez, ku kapej lehtë dhe mund të punoje me të. Ne, aty pranë thoshim me vete gjëra të mësuara aty këtu, sipas rastit që na falte Zaka, infermierja që rrinte në katin e parë, të shtëpisë sonë. Atë lëng nëna e ruante me kujdes të madh. Vonë-vonë, Ati im, i miri im, e kujtoja gjithë këtë skenë me aq shumë mall e nderim sa më dukeshin së largu si eksperimente shkencëtarësh. Dhe më vonë akoma kur pata fatin të vizitoja fabrikën e madhe të aromave në Kanë, gjatë një pushimi të krijuar enkas për tapetin e kuq dhe për këtë fabrikë të mahnitshme, gjatë rrugës për në Barcelonë, të them të drejtën kërkova nëpër sirtarët e mi të kujtesës disa gjëra të përbashkëta mes atyre aromave po edhe të sime mëje. Mirëpo nuk gjeta. Madje-madje kazanët e mëdhenj më tepër m’u dukën si ata që zienin të parët e mi rakinë, ose kur bënte rehaninë Potja. Dhe kjo më ngacmonte shumë. Sepse ime ’më e përdorte tri herë masën e shtypur në havan, duke e ruajtur në qelqe të tjera e të veçuara. Ndryshonte parfumi i përftuar për vende delikate, për fytyrën dhe për trupin, duke e hedhur në pika strategjike dhe fort intime. Fjalët «strategjike» dhe «intime» i përdor unë sot, se ajo, kur donte të fliste, thoshte «vende të fshehta» dhe «hamgjitëse». Fundja aroma e atij parfumi veç të tërhiqte fort dhe e bënin femrën hamgjitëse. Ta dija se gjithë ai arsenal do të humbte sidomos gjatë kohës kur unë isha në shkollën e mesme dhe im atë lëngonte pasojat e «dashurimit» me vetëtimën për tre vjet rresht në gjendje koma, nuk e mendoj dot se ç’mund të bëja. Tërë atë sajim nëna e trashëgoi nga mëma e saj, gjyshja ime. E mbaj mend aromën e saj: e njëjta gjë, një dashuri e pakufishme. Njëherë e dëgjova kur i thoshte Zakës se aromat, si dhe gatimet burojnë nga një dashuri e madhe, kur thuhen ca fjalë që vetëm ti i di, si ca kode të fshehta dhe që të ngjallin vetëm emocion. Emocionit, ime më i thoshte ndryshe balsam shpirti.
– Rroftë Tuna! – dëgjova Zakën një mëngjes.
Po u tregonte tri shoqeve të saj lulet e shtëpisë sonë, trëndafilat e egër mbjellë në një tokë bojë hiri si grillë. I kishte mbjellë qyshkur, kisha marrë pjesë vet në mbjelljen e tyre, një «ceremoni» kjo fare e thjeshtë dhe pa shumë pjesëmarrës, veç Çapit, qenit tonë, Violës, maces më të bukur në botë, e cila flinte me mua dhe dy tri mike të saj. Trëndafilat e saj rrojtën gjatë. Disa rrënjë të tyre ishin gjallë edhe kur im vëlla e shiti shtëpinë dhe iku në Gjenovë, tek i biri. Atij, e di mirë, nuk i vinte mendja edhe në hollësi të tilla të dhimbshme e përplot nostalgji. E për këtë natyrisht që nuk e bëj me faj. Por ama nuk më hiqen nga mendja «punishtja» e tij e madhe gati-gati gjigante, e cila mori rrugët te kush mundi, e patjetër edhe «laboratori» i aromave të sime mëje, i cili u thye tragjikisht pas ndërrimit jetë të saj. Edhe ashtu, pa jetë, ajo bartte aromat e saj dhe dukej e pushtuar prej tyre. Deri në çastin e fundit i bëri shërbim vetes, duke mbajtur pranë gjithë ç’i duhej. Pale kur i përdorte përfshihej nga një solemnitet i pakufishëm. Ndryshe magjia s’ka kuptim…
Por solemnitet më vete ishte përgatitja e tyre në sy të zonjave dhe nuseve që vinin dhe merrnin dy pika aromë prej dorës së saj. Po edhe përzierjet që bënte ishin vërtet të mahnitshme. Më përvidhet në mendje Dita, një prej fqinjave tona, që jepte mësim në gjimnazin e ri të qytetit. Ulej, se s’mund të ndodhte ndryshe, në një divan, të cilin, si të gjitha mobiliet e shtëpisë, e kishe bërë ti o At’, e niste si larg e larg punën e dy pikave balsam dhe i jepte nënës një shishkë të vogël, me një tapë të çuditshëm po prej qelqi dhe nëna ime, ajo e pakrahasueshmja me një tjetër, merrte balsam manxurane dhe hidhte një pikë, po ashtu hidhte një pikë balsam nga lëkura e vidhit, nga lëkura e cermëdelit, pak shtog dhe pak dëllinjë dhe përsipër shtonte balsamin e trëndafilit të egër. Kështu ndodhte që shoqja e saj ta kërkonte nga qelqi i parë, qelqi i dytë apo i treti. Kjo zbatohej me përpikëri të rrallë. S’kishte ditë që të mos vinin nuse të reja, ato që i përuleshin sime mëje me nderim të madh vetëm për një shishkë me ujë të rrallë, ujë nga ai më i bekuari, ujë dashurie, që e ngacmon mahnitshëm hundën e një burri, që e bën atë skllav të gruas… Ah! Mikeshat e sime mëje! Të paharruarat! Por pa nxitjen e Zakës, ime ’më nuk do të merrej dot me këtë «krijimtari» të rrallë e aq fine. Se edhe Zaka, një bukuri dhe feminitet i hatashëm, ta mbante pezull frymën, të jepte një afrim të veçantë (sekretet e të cilit i dinte vetëm ajo!) dhe të dhuronte një kënaqësi të pafajshme.
Njëherë i dëgjova tek bisedonin me njëra tjetrën.
– Të shoh si punon dhe unë prapë s’e bëj dot.
Ime më e shihte thellë me një vështrim të butë e të pafajshëm, asnjëherë i keqkuptuar.
– Ja, i kam parasysh të gjitha ç’bën dhe s’më del gjë.
Nëna s’ia ndante sytë e shkruar në ngjyrë kafe (as sy të tillë s’kam parë kurrkund!) dhe i «thoshte» se ty Zaka, s’të mungon asgjë, ti je vajzë me shkollë dhe nga derë e mirë, ç’të të them unë e gjora?…
Dhe Zaka vdiste për time më. Po kurrë nuk guxoi t’i fuste duart në «laboratorin» e saj magjik. As Ceni, mamia, nuk iu qas dot aty ku donte me se s’bën «zanatin» e saj magjik.
Çfarë ndodhi?
Asgjë e veçantë. Por «zanatin» e saj lëbyrës nuk e mori dot askush. I mbylli sytë bashkë me të. Të vjen keq apo jo. Veç një gjë: unë jam ende gjallë dhe kushdo mund t’i marrë sekretet e saj të aromave, të cilët nuk i lë pa shkruar në ditarin e sime mëje, që e kam të gdhendur në shpirt. Se edhe atje në Kanë u përpëlita të gjeja aromën e çuditshme të përbashkimit të atyre shumë gjërave me pikatore farmacie (farmacia estetike e nënës sime!).
Nuk mund të mos e them edhe një «sekret». Erdhi një ditë Lavi, mësuesja që banonte në katin e parë të shtëpisë sonë, bashkë me Zakën, dhe i kërkoi një «të fortë». Më duhet, i tha. E mbaj mend si tani, sa fort qeshi nëna (kishte një zë të lartë prej sopranoje!) dhe mua më gurgulloi shpirti, ndonëse bëja sikur s’dëgjoja. Të fortë? Nga e para? S’e di, i tha Lavi, e di ti, vetëm e dua për burrat dhe jo për gratë! Për burrat? Po. Bukur. I burrave është pa finesë. Do më shumë se dy pika manxuranë, do pak, fare pak borzilok, edhe nané, dhe po aq nga qelqi i parë me lëngun e trëndafilit të egër. E ke gati. (E kish bërë për ty o At’.) Po ta jap. Ah! E mjera unë!…
Ajo jepte gjithnjë nga shpirti i saj kur përfshihej e tëra tek balsami i shpirtit.
E tillë është përditë në kujtesën time të zjarrtë… E kisha merak, Ati im i mirë,derisa ta thashë…
