Fluturimi është si të zvogëlohesh në sytë e botës. Në momentin që shkëputem nga toka, ndjej një shtrëngim të vogël në kraharor, që ngadalë nis të lehtësohet, duke u ngjitur lart, për të parë përtej asaj që është bota e zërave, e njerëzve të dashur telasheve, e ngarkesave, e gjërave të lënë përgjysmë. Në këtë pezull ajri, më pëlqen të mos mendoj asgjë. Humb në një marramendje që më ulet në kapakët e syve. Po shkojmë në Torino, në Sallonin ndërkombëtar të librit. Një festë e gjallë lexuesish që nxitojnë drejt sallave të pafundme, në një labirint tekstesh, autorësh, botuesish, ku ngjan të jetë e mbyllur përkohësisht përfytyrimi dhe imagjinata e botës. Biseda e fundit që kam bërë para se të nisem ka qenë me Irena Tocin, drejtuesen e shtëpisë botuese “Toena”, e cila më shpjegoi edhe njëherë detajet e projektit “Neighbors”, – Fqinjët. Zëra dhe autorë, tekste letrare të vëna në fokus të një nisme e cila i jep jehonë letërsisë së mirë përtej kufirit gjuhësor.
Buzëqesh kur mendoj që drejtori i Sallonit ndërkombëtar të librit është Nikola Lagioia. Kam në duar romanin e tij “la Citta dei vivi”, “Qyteti i të gjallëve”. Një kronikë e errët krimi që ka ndodhur në Romë, në vitin 2016, kur dy djem vrasin pa asnjë arsye, në mënyrë brutale e barbare, një 23 vjeçar. Një mesazh që ishte ftesa e vdekjes, e që iu dërgua me të njëjtin tekst 23 të rinjve të tjerë, gjeti përgjigje vetëm prej tij. Shkoi në takimin ku e ftonin të nxitonte, dhe u masakrua pa mëshirë, sa dha shpirt.
Nis t’i tregoj detaje rreth subjektit shoqërues sime, e në atë lartësi, e ndjej si lëviz tensioni në sytë e Inës. Tmerret e tokës, edhe kur përmenden mbi re, arrijnë të plasaritin shpirtin.
– Po ti ke e ke vizituar më parë Romën? – më ndërpret për të ndërruar bisedë ajo.
Unë mbyll sytë. Jemi në pesë mijë metra lartësi, nuk duket asgjë nga bota poshtë, as toka vetë, por kujtimi i Romës mua më mbush të gjithin.
– Më shumë se kaq, – i them. – Kam jetuar shtatë vjet atje.
E krejt papritur, Roma e Lagioa-s, me ritmin e jetës që rrjedh ngadalë, në mënyrë ciklike, të përhershme, më përfshin të gjithin. Më dalin para syve stacioni Termini, ndalesa jonë e parë në Romë, kur bashkë me një grup të tjerë studentësh mbërritëm në këtë vend të huaj, që u kthye në vendin tonë të studimit dhe në shtëpinë tonë të re. Më pas Piaca Bolonja, zona Eur, Piaca Fiume, Via Del Corso, Vila Borghese, Piaca del Popolo, Piaca di Spanja, Universiteti “La Sapienza”, Fakulteti i Shkencave Humane. Më tej studentët, sallat e mbushura plot, mësimi në auditorët e katit të nëdheshëm, ku sallat e hapura ngjanin me ekspozita ku shfaqeshin shenja të antikitetit, buste, skulptura, shenja të periudhës latine që ushtronin një ndikim të çuditshëm e magjepsës te kushdo.
U desh një turbulencë ajri, që të vija në vete. Ina e ndjeu trazimin tim dhe buzëqeshi.
– Nuk janë me vend rrëfime të tilla të frikshme në ajër, – më thotë.
Dy orë më vonë i kemi kaluar të gjitha kontrollet e aeroportit dhe jemi në tren drejt hotelit.
– Ku do të zbresim? – dëgjoj Inën të më pyesë.
– Në Sallonin e librit, – shqiptoj pa u menduar, e Ina nuk më kundërshtoi që të më thoshte se Salloni çelej të nesërmen.
Ishte pasdite vonë. Me biletat në dorë, ndërruam autobusin me një linjë metroje dhe zbritëm në stacionin “Lingotto Fiere”. Pasditja po vishej me muzg të ngrohtë maji, e ndarëset metalike ku do të duhej të kalonin vizitorët e panairit nesër, ngjanin të padobishme.
Prej së largu, dalluan trajta njerëzish që punonin, vinin lart e poshtë, vazhdonin përgatitjet. Salloni ndërkombëtar i librit, ajo Godinë e stërmadhe, me dhoma, salla, korridore pafund, të shtrirë në dy kate gjigandë, e që nga prapa vijonte me hapësira të mëdha, sheshe të hapur, të sajuar për t’u çlodhur e për të ngrënë diçka, përpëlitej nga një shkulm jete që elektrizonte.
– Shihemi nesër bashkë, – mërmërita, e m’u duke gjëja më me vend t’i flisja asaj ndërtese e cila shëmbëllente me gjithçka, përveçse me një godinë ku muret dhe korridoret, ishin thjesht të tillë, memecë e pa jetë.
2.
Dita tjetër. Ora 09.00 na gjen në një radhë të gjatë, që është e adhurueshme. Njerëz pa fund, me bileta në dorë, për t’u futur në sallonin ndërkombëtar të librit. Prindër me fëmijë, gra fisnike në moshë, të rinj, studentë, të gjithë të hareshëm, të duruar, me biletat e paguara për t’u futur në një atmosferë ku do të duhej të paguanin sërish, për të blerë libra.
Pasi kalojmë kontrollet, futemi menjëherë në atmosferën e panairit. Në një stendë që ngjan të jetë ndalesa e parë për të gjithë vizitorët që do të futen në panair, gjejmë një hapësirë ku mund të kapim vend edhe ne. Nxjerrim me kujdes materialet e projektit “Neighbors” – “Fqinjët”, e për pak kohë, përballemi me valën e dashur të njerëzve që njihen me autorët e prezantuar prej nesh. Duke lexuar emrat e përkthyesve mbi materialet e afishuara në stendë, mendja shkon menjëherë te “Qyteti i të Gjallëve”. Lagioia! Me Inën shihemi në sy dhe e ndjejmë që na presin gjëra të tjera. Duhet të futemi brenda, të takojmë botues të tjerë, autorë, të njihemi me atë që na ofron nga brenda ky panair ndërkombëtar i librit.
Lëvizim brenda asaj vale të ngrohtë shpirtrash, e siç ndodh në çdo kredhje mes njerëzish pa fund, i zhdukemi nga sytë njëri-tjetrit. Humbasim dhe ritakohemi vazhdimisht. Ngado ka gjallëri, lëvizje, lexues që blejnë, fëmijë që bëjnë foto tek “Pema e Librit”, prindër që i gëzohen asaj energjie të madhe qe çlirojnë librat e hapur nëpër stenda.
– Duhet të takoj Nikola-n, – them me zë të lartë, me drojën mos është e pamundur që ta gjej në mesin e asaj turme të pandalshme vizituesish brenda panairit. Atëherë nxjerr telefonin dhe i shkruaj:
– I dashur Nikola, jemi brenda panairit dhe atmosfera është e mrekullueshme! Sido që të shkojë, nuk dal dot prej këtu pa u takuar me ty!
Nikola më përgjigjet me një mesazh zanor. Do të takohemi, por as vetë nuk e di se kur. Ndoshta do të jetë rasti ai që do të na vendosë përballë njëri tjetrit sot.
Rastësia! Sa e natyrshme është kjo fjalë për Nikolën, kur kujtoj faqet e romanit të tij, “Qyteti i të gjallëve”. Rastësia që nxjerr në pah të keqen brenda njeriut, rastësia që i kthen në xhelatë të pamëshirshëm, dy të rinj, që vijnë nga familje të mira, me të ardhmen që kurrë nuk mund t’i kishte telashet e të rinjve të vendit tim. Më duket sikur vetë Nikola e ka lënë këtë takim me suspancën e romanit të tij. “Rastësia”, shqiptoj, fati, e panjohura e madhe, që kush e di ç’ka rezervuar edhe për mua brenda këtij Salloni të stërmadh libri.
Pa i lënë kohë vetes të bëj hamendësime, ashtu, i hutuar e me telefonin në dorë, pranë stendës me botime nga CivitaVecchia, më duket sikur dikush më prek në sup.
“Po të pret pranë ‘Zemrave të egra’, – më ngjan se dëgjoj një zë të dobët, pa ngjyrë, si makth. Është si një pëshpërimë e ftohtë, por e kur kthej kokën, nuk ka njeri.
Mos më kanë bërë veshët? “Zemrat e egra’ është tema e këtij Panairi. Është një titull i zgjedhur nga Lagoia. Sot jetojmë në një botë të trazuar, në një kohë tragjike, plot me të panjohura të mëdha, por edhe më një shpresë të pashuar për të ardhmen. Kështu mund t’iu zihet besë zemrave të egra, që të mposhtim egërsinë brenda zemrës sonë.
Nis të ec kuturu, tani me një lloj ankthi nga e panjohura, nga ajo që më pret. Rrëshqas nëpër stendat që ngrihen anash meje, më duket sikur jam brenda romanit të Lagioias, në rrugët me kalldrëm të Romës, ku gjithçka fillon një mëngjes të ngarkuar, me shi, në radhën e turistëve që presin të futen brenda Koloseut, ndërkohë që aty pranë ka ndodhur krimi makabër, për të cilin gjithë vendi do të flasë më vonë. Nis të mendoj që ironia e fatit është mizore, e ndodh ndonjëherë të futesh në kurthin e të panjohurës, krejt rastësisht, me një biletë falas për të vizituar Sallonin ndërkombëtar të librit.
Mbështetem në një cep, afër stendës së rajonit të Puljas, dhe sapo lexoj ‘Besa Muci Editore”, rifitoj menjëherë gjallërinë. Është shtëpia botuese që boton edhe autorë shqiptarë në italisht. E Njoh botuesin, Livio Muci, e për mua çdo fytyrë e njohur do të ishte kamerdare shpëtimi në këtë makth. Druaj që s’do ta gjej, kam frikë mos labirinti i së panjohurës do të më mbajë mbyllur gjithmonë atje, por është frikë e kotë. Livio më shfaqet përpara dhe kur e takoj, me gjallëri të pazakontë e një lumë fjalësh që po i baja mbyllur brenda vetes, ai vë buzën në gaz e më thotë të qetësohem.
Përmblidhem, nuk jam personazh i librit të Lagioias, e asgjë e pazakontë nuk është paracaktuar për mua këtu. Rifitoj ngadalë qetësinë, e i flas Livios për pjesëmarrjen time në atë panair. I tregoj për projektin “Fqinjët”, i përmend përkthimet e mia, e kur ndalem tek përkthimi i Lagioias, ai më frenon: – Eja më mua, – më thotë.
Me një dashamirësi të ngrohtë, më çon tek bashkëpunëtorët e tij pranë stendës. Më prezanton dhe u thotë që po përkthej Lagioian, “Qytetin e të gjallëve”.
– Një histori makabre! Mjerë ai djalë! – shqipton dikush nga stafi, por unë atë zë më ngjan se e njoh. Më shëmbëllen me kumbimin e fjalëve “Cuori Selvaggi’, si hija e panjohur që më tregoi ku më priste Lagioia. E shoh drejt në sy folësin, por nuk ngjan aspak me dikë dashakeq, që po bluan fundin tim tragjik. E megjithatë…
3.
“Cuori selvaggi” – “Zemra të Egra”.
Nën reklamën e madhe, të mbështetur në dalje të panairit, dalloj Inën që po bisedon me dikë. Lagioia! – them me zë të lartë dhe nxitoj, vrapoj, si mundësia e vetme për t’u lidhur sërish pas realitetit. Ina ka duar një fletëpalosje të hapur ku shkruhet “Cuori Selvaggi” dhe zemra ime që rreh fort, fort.
– Të ngjan ndopak me një “Qytet të gjallë”? – më thotë me buzëqeshje Nikola dhe ngrihet të më takojë.
E prisnin që do t’i gjeja herët a vonë. Unë, që pak më parë e ndjeja veten personazh të librit të tij, ulem pa mundur të them dot një fjalë.
– E ndjeve edhe ti, apo jo? – më pyet Nikola.
E shoh drejt në sy. Ngjan sikur ta ketë lexuar ankthin tim. Ka diçka të çuditshme te ky shkrimtar, te ky njeri që ka ngritur më këmbë këtë panair gjigand, dhe unë pa kuptuar tund kokën si pohim.
– E gjithë kjo jeton, merr frymë, – thotë Nikola, e bën me shenjë rreth e qark nesh. Njerëzit, stendat, librat, sallat me shenjat përkatëse, fletëpalosjet, tabelat me reklama gjigande, çdo detaj, krejt atmosfera, duket si të jetë pohimi që atje brenda, koha rrjedh ndryshe, e jeta është e pazakontë.
– Po si, – them më në fund, – do të më besoje që deri pak çaste më parë, kujtoja që isha një nga personazhet e tu? Akoma kam ndjesinë sikur jam në rrugicat e Romës e jo në korridoret e Sallonit ndërkombëtar të librit në Torino.
Nikola buzëqesh dhe afron pranë vetes disa nga librat që qëndrojnë mbi tavolinë. Lexon me zë titujt, më pas emrat e autorëve dhe thotë:
– Nëse titulli i një libri lexohet nga buzë të panjohurish, pafund, ai libër ka të drejtë të ketë jetë. E ky sallon këtu, është një Sallon që jeton, për sa kohë lexuesit vijnë dhe ushqehen me librat e tij.
Unë shmang vështrimin këmbëngulës të Nikolas, dhe arrij të përvidhem tej, në hapësirën brenda Sallonit. Më duket sikur vetiu, sipër njerëzve që lëvizin plot gjallëri e pasion nëpër korridore librash, pikërisht mbi kokat e tyre, fanepsen trajta personazhesh, gjurmë fjalësh të shkëputura nga libra që presin të lexohen. Ka një mistikë hyjnore në atë mes, shpirtra që lidhen me zemrat e pabindura, në një klimë sureale, plot jetë. Mbyll sytë ngadalë, e kur më shfaqen sërish rrugët e Romës në mendje, për herë të parë, mundohem të buzëqesh. Por hijet e personazheve qw lëvizin lirshëm midis nesh, më stepin të jem i çlirët, plotësisht.
Maj 2022
