Bashkëbisedoi: Andreas Dushi
Me datë 15 shtator të vitit 1890 lindi Agatha Christe, autorja britanike që e çoi në një tjetër nivel romanin policesk. Me këtë rast, “ExLibris” publikon këtë bashkëbisedim me një ndër përkthyesit e saj në shqip, Edon Qesari.
Kur dhe nëpërmjet cilës vepër jeni njohur për herë të parë me Agatha Christe?
Me veprën e Agatha Christie-t kam pasur mundësi të njihem shumë vite më parë, për shkak edhe të një tërheqjeje të hershme që gjinia letrare e ashtuquajtur policore (ajo që italianët e cilësojnë letërsi të verdhë, apo francezët percaktojnë si “polar”) ka ushtruar mbi mua. Duhet të kem qenë rreth 15 vjeç kur më ka rënë në dorë një përmbledhje me tregime nga e mirënjohura “Zonjë e krimit”. Në qendër të tyre ishte – e kush tjetër? – detektivi belg i zhvendosur në Britani, Herkul Puaro.
Të përkthesh një shkrimtare shumë të njohur si Agatha Christe a është lehtësim apo vështirësi në procesin e përkthimit?
Agatha Christie është një shkrimtare që ka një aftësi të rrallë jo vetëm për të thurrur skenarë të hollë dhe të ndërlikuar – siç dhe pritet nga një autore e cila e ka prurë gjininë policore në kulmin e vëmendjes botërore. Ajo shpreh edhe një gjuhë, siç dhe një hapësirë marrëdhëniesh përmes dialogut, shumë të lidhur me një epokë të caktuar. Njëkohësisht, është autore që nuk lodhet së skalituri karaktere, çka bën që veprat e saj të kenë gjetur përshtatje të përkryer për dramatizime (teatrale, radiofonike apo kinematografike), shpesh nga dora e Christie-t vetë. Në këtë kuptim, prurja e këtij thesari nga një gjuhë tjetër nuk është gjithmonë e lehtë. Duke pasur parasysh, gjithnjë, se thelbi i një romani policor nuk është kurrë, siç mund të mendohet, se cili është vrasësi. Por se cili është filli që do të çojë në zbulimin e identitetit të tij. Fill i cili duhet mbajtur i tendosur, njësoj si vëmendja e lexuesit. Edhe e atij shqipfolës, në këtë rast. Të sjellësh në shqip mjeshtërinë artistike nëpërmjet të cilës Christie ngre një hetim dhe e zhvillon atë, eh!… nuk është aq e lehtë sa zbardhja e thatë e një emri fajtori në 2-3 faqet e fundit.
Sipas jush, cila është “e veçanta” e kësaj autoreje, diçka që nuk gjendet në autorët e tjerë?
Siç thashë, Christie është një autore e rrënjosur në epokën në të cilën e mbi të cilën ajo krijoi dhe botoi. Është e pashmangshme që një shkrimtare si ajo – karriera e së cilës shtrihet nga vitet 1920 në ato 1970 – të mos paraqesë dhe udhëkryqet sociale, kulturore dhe jo rrallë politike të atyre dekadave. Është një shkrimtare që ia arrin, qysh në vitet 1930, të na japë me shumë shije frymën popullore të një perandorie në rënie, si ajo britanike. Po ashtu, ka një aftësi të rrallë për të pleksur me nota realizmi kritik fundin e një bote, si ajo e borgjezisë rurale angleze të viteve të pasluftës, me agimin e një periudhe të harlisur, të përfaqësuar nga konsumerizmi dhe teknologjizimi i jetës së përditshme. Si tek shumë shkrimtarë “policorë” të viteve 1960-70, kur përbyllet dhe karriera e saj, Christie e kthen sfondin policor të prozës në një pasqyrë socio-kritike. Në romanin “Passenger to Frankfurt: An Extravaganza” (1970) kemi ndoshta kulmin e kësaj prirjeje para lamtumirës.
Si e gjykoni ju “romanin policesk”, pasi për shumëkënd, bën pjesë në atë kategori librash të quajtur “limonadë”?
Letërsi “limonadë”? Dikur, mbase. Të flasësh për këtë letërsi, veçanërisht në Shqipëri, të shpie në shtigje të shumta dhe shpesh të ngatërruara debatesh. Dekada më parë, kjo lloj letërsie tërhiqte çdokënd, pasi karakteri i saj zbavitës dhe njëkohësisht koklavitës sfidonte ngurtësinë e dogmës zyrtare. Ishte letërsi e mallkuar në qarqet zyrtare, por jo pak herë e toleruar (kemi disa botime që në vitet e zymta 1970), e gati gjithmonë e gjëmuar shpesh në fshehtësi. Sot, kam përshtypjen, se pjesa më e madhe e atyre që e shohin me paragjykim, në të vërtetë, nuk janë ndër më të rrahurit me letërsinë ne përgjithësi. E me siguri bien pre e disa përcaktimeve manieriste që rastis më shumë të hasen në forume virtuale se bashkëbiseda reale mes lexuesish. Ta quash atë policore si “letërsi limonadë”, do të thotë të përçmosh vepra si “Vëllezërit Karamazov”, “Procesi” apo “Emri i trëndafilit”. E nuk besoj se po e teproj. Pa fabulën policore të këtyre tre titujve, vërtet që Dostojevski, Kafka apo Eco do të lexoheshin dhe harroheshin si gllënkat e një limonade.
Këto kohë, në median e shkruar dhe televizive po flitet shumë rreth përkthimit. Cila është eksperienca juaj në këtë art që hap gjithmonë diskutime?
Është temë e gjerë dhe që ka nevojë të shtjellohet gjatë. Në Shqipëri kemi një traditë tashmë klasike, e cila, për kushtet dhe qëllimet mbi të cilat u ngrit, ka perënduar. Ajo mbetet e adhuruar, por gjykoj se i ka ardhur koha të mos trajtohet më si lule-mos-më-prek. Nga ana tjetër, në tre dekadat e fundit kanë zënë rrënjë dhe një sërë përvojash për të cilave lypet të ketë vëmendje kritike. Mbi të gjitha, duhen shmangur gjykimet e vetëtimta. Ka pasur natyrisht – madje në sasi shpesh shqetësuese – përkthime që meritojnë të mbyllen në harresë. Do të ishte mirë edhe për CV-në e përkthyesëve. Megjithëkëtë, nuk duhet të anashkalojmë të vërtetën tjetër: se nga vitet 1990 e pas përkthimi në shqip ka njohur punë të vyer dhe rezultate të paçmuara. Besoj se përkthimi i keq nuk ekziston. Ka përkthime që vlen të botohen, si dhe përkthime që i duhen dërguar mbrapsht kujt i mori përsipër. E në këtë kuptim të dytë, botuesit shqiptarë nuk para kanë bërë punën e tyre. Ose e kanë bërë keq, shpeshherë fatkeqësisht me vetëdije.
