Doli në dritë botimi “Musine Kokalari një Yllësi”, për jetën, veprimtarinë dhe veprën e Musine Kokalarit, një studim shkencor, historik, letrar, eseistik, antropologjik dhe memuaristik me okelion: Musine Kokalari shëmbëlltyra e bukurisë, muzës, lirisë, qëndresës dhe amëshimit.
Pas këtij vëllimi studimor, vijojnë shtatë vëllime të tjerë që ngërthejnë veprën plotë origjinale të Musine Kokalarit, pjesa më e madhe e së cilës përmban vepra të panjohura dhe të pabotuara të Musinesë, të zbuluara ne fondet e arkivave dhe të familjes Kokalari. Një kolanë shumë e rëndësishme e veprës së jashtëzakonshme të intelektuales dhe shkrimtares së parë shqiptare, studiueses, etnografes dhe kritikes së njohur, mëtueses së flaktë të lirisë dhe demokracisë, luftëtares së paepur te të drejtave te femrës shqiptare te skllaveruar nga sistemi dhe nga shoqëria e kohës, politikanes që themeloi Partinë Socialdemokrate shqiptare, atdhetares, antifashistes dhe antikomuistes së spikatur ( “Fashizmi dhe komunizmi s’kanë ndryshim mes tyre përderi sa vrasin njeriun” – shkruan ajo. – Unë s’jam fajtore , s’jam komuniste dhe ky nuk mund te quhet faj. Ti fitove ne zgjedhje, i thotë E.Hoxhës, mirëpo unë në burg nuk duhet të jem”.)
Dhe përjetoi pa asnjë faj 20 vjet burg dhe 18 vjet internim nga më të tmerrshmit që ka provuar ndonjëherë njeriu, duke qëndruar e patundur ne idealet e saj si një martire. Por mbeti e pavdekshme, një simbol i lirisë njerëzore dhe i lirisë së shkrimit.
Musineja ishte dhe mbeti vetvetja në çdo çast të jetës: e vetme e nisi udhën e shkollimit universitar, e vetme atë të shkrimtarisë, e vetme atë të dashurisë, e vetme atë të politikës, e vetme atë të qëndresës, e vetme edhe atë të vdekjes dhe të përjetësisë.
Dritësia e saj u shndërrua në një yllësi.
*
Po botojmë për lexuesin e gazetës ExLibris një portret impresionist të shkrimtares Musine Kokalari për dijetarin elbasanas Sotir Kolea në prag të vdekjes, nxjerrë nga prozat e saj të para letrare “T’isha një lule”.
MUSINE KOKALARI
Si është jeta…!
Me ngadalë iu-afrova derës. Zemra më rihte fort. Një dhëmbje ndjeja në vehten t’ime. Poqa shërbëtorin. “Hyni zonjushe” – m’u përgjegj. “Vetëm është”. Ay hyri i pari dhe unë e ndoqa pas. Erdhëm në mes të odës dhe të dy qëndruam. Vështruam njëri-tjetrin dhe “po fle” thamë me një zë.
Kur hodha sytë për herë të dytë, erdha e mbeta. Një kufomë m’u duk. Çarçafi i vinte gjer tek gusha. Mjekra e një plaku çquante. Një njeri i gjallë po me sy të mbydhur. “Ky është?- thashë me vehte. Sa është ndryshuar! Si është bërë kështu!” M’u mbushnë sytë me lotë kur e pashë n’atë gjendje, plakun Sotir Kolea. Më binte në mende atë kohë, kur ven’e vin në bibliotekë, shumë vjetë më parë. Kur i veja gëzohesh dhe më dëftonte, se ç’shkruante e se ç’punonte. Dhe sot, e shoh të sëmurë, të ndryshuar, gjysmë të vdekur.
Kështu mendoja, kur hapi sytë. Më pa. I shkëlqyen sytë nga gazi. Iu-afrova krevatit dhe atij s’iu durua. Më puthi duartë si i vogël. “‘Erdhe zonjëzë? Bëre mirë” – më foli dhe vuri kokën mbi jastëk. Prap më vështroi dhe prapë më foli: “Jam i lumtur që të pashë dhe një herë… para se të vdes”. U-madhëngjyes pa masë. ““Pse thoni kështu?” e pjeta. “Do të shëroheni për së shpejti“. Tundi kokën dhe vuri buzën me gas. E di dhe ai vetë të vërtetën. I kanë mbetur dhe pak kohë. Sa keq. Sa e hidhur është të mendosh atë ose baballarët t’onë. Vendi ynë po humbet një njeri me vlerë. Më vjen të qaj kur mendoj kështu dhe kur shoh që afër shtratit s’ka njeri të tijnë, një njeri të dashur. Është fare vetëm.
Nisim të flasim bashkë. E shoh që ia ka ënda. Me pjet gjer’ e gjatë. Pjet për vëllezërit- “Jeni mirë? Vesimi ç’bën? Po Mumtazi? Po Hamiti? Në Shkup? Mirë. Do bënet i mirë ay. Është i ri. Të gjithë jeni të mirë. Po ti për vehte si je? Mirë. Gëzonem…Mbarove shkollën? Shumë mirë. Shkruan gjë? Vazhdon?”
“Po” i përgjigjem. “Gjithënjë shkruaj, kam zakonet e dasmës…” dhe i shtoj edhe gënjeshtra. Kam bërë atë… kam bërë këtë, kaqë, aqë. Dhe ay gëzohet. I shkëlqejnë sytë nga gazi. Kren dorën brënda dhe fërkon sytë. Nuk është i sigurtë ka frikë. Mos vallë kam ndryshuar rrugë. “Gjithënjë, moj zonjëzë- ashtu si më parë- gjithënjë janë gratë që kuvëndojnë”. Kur merr vesh se është ashtu, atëherë çelet. Më lëvdon dhe më uron. Iu-bë zemra kala. Bën si bën dhe qesh. “Këto që kam… shkruar janë më të mira se të parat. Janë gratë që qajnë dhe qeshin, që punojnë, që mendohen: janë zakonet…”. Dhe ay më ndëgjon i kënaqur. “Të lumtë ajo dorë, të lumtë! Ta thom ti se e di që s’të rritet mendja. E di që do punosh gjithënjë”.
E pashë të gëzuar për disa çaste. Nuk është ay i pari. Haroj sëmundjen dhe moshën e tij të shkuar. “Të gjitha dhëmbjet e hillërimet janë për njerinë”, më thotë “dhe unë kam zënë udhën time. Do t’iki”. Po me gjith’atë më pjet për djelm të mirë. Si njoh? S’më kanë ardhur të më puthin dorën, Baholli, Podgorica? Çuditet. Si. S’e mbajtën vesh. Më flet akoma. Novelat e mia i duken të çquara… të mbaruara. Më thërret kolos i vogël i jugut. Kolosi i madh i veriut është Fishta. Ma lëvdon atë. Qan hallin se kush do t’i bëjë fjalorin atij? Kush? Kush? Më thotë vjershat e Ali Asllanit, më kallzon përkthimet që ka bërë Klemua. Vete në Universitet. Po, po është djal’i mirë – po s’ka dhe bukë. Kritikon letrarët e sotmë. Ku është puna e tyre? Pse? Janë shqiptarë, po, moj zonjëzë, më shqiptar nga të gjithë kam qenë. Një jetë të gjithë e shkova dhe s’dita të punoja. Nisa fjalorin dhe s’e mbarova. Kush do ta bëjë? E sheh? Ti punon mirë. Ti e gjete rrugën. Vazhdo. Të lumtë!” – kështu vazhdon të flasë. Është i kënaqur. Unë i jap gjithnjë të drejtë.
Rri me sy mbydhur, po flet. Flet mbi politikë. “Po italianët në Shqipëri. Të mirë italianët, të urtë… po… po… bëjnë punë të mira, por u-mungon një gjë. Nuk njohin psikologjinë e popujve”.
Kështu flasim bashkë. Shkon një orë. Ngrihem në këmbë. “Mos më eja prapë moj zonjëzë. Nuk dua që të shikosh gjëra të këqija. Ti jo, je një lule – vetëm gjëra të bukura. Një herë mjafton, – po doja të të shihja para se të vdisja…”
Hë, i kam lotët, po e mbaj veten. I jap dorën. Më vështron në sy dhe “puno tani” më thotë. “Punë. Unë nuk mundem më të këndoj ato të tutë. Po jo mos shkruaj në gazeta e në rivista, se humbasin”.
E dëgjoj dhe këtë këshillë të fundit. Largohem. Eci me ngadalë. Hap derën. Zgjat kokën për herën e fundit dhe e vështroj.
Kish mbydhur sytë – dhe i tërë, me buzë në gas u shtri mirë. Qeshte me vehte dhe mjekra e bardhë i jepte hije. Gëzohem dhe unë bashkë me të edhe ai. M’u duk e pa besuar. Ay plak aqë i forte, tani s’lëvizte. Vetëm flinte. Kishte shpirt të fortë. Më gëzoi që i vajta, po nuk më donte më që të veja.
Çudi. Si është jeta!
7.3.1942
(AQSH, F. 837, d. 23, f. 21-23)
