Antropologia Margaret Mead ka shkruajtur se: “Për të qenë një antropolog nuk ka asnjë rrugë tjetër përveç se duke qenë në terren, ku kontakti me vendasit është shenja jonë dalluese”. Në fjalë të tjera, se etnografia dhe vëzhgimi pjesëmarrës janë baza dhe metodologjia kryesore për hulumtimin në fushën e antropologjisë, ku studiuesi ka si qëllimin të kuptojë pikëpamjen e brendshme të komunitetit vendas dhe kuptimet që vendasit i japin veprimeve të tyre në përputhje apo në kundërshti me normat, strukturat, institucionet, rregullat e përditshmërinë.
Duke kuptuar rolin dhe domosdoshmërinë e punës në terren, në këtë kontekst, ekspedita e parë e Qendrës së Studimeve dhe e Publikimeve për Arbëreshët, shënon një moment sa interesant, po aq dhe të nevojshëm në pikëtakimin midis dy botëve: diasporës e atdheut, vendit të origjinës.
Së pari kjo ekspeditë shënohet jo vetëm si e para e QSPA-së, por dhe e para ekspeditë studiuesish shqiptarë që pas shumë dekadash, hulumtojnë mbi diasporën historike, si ajo e Arbëreshëve të Italisë së Jugut. Kjo gjë përbën akoma më tepër interes, sepse lidhja midis diasporës dhe vendit të origjinës është e padiskutueshme: nuk ka diasporë, pa një vend origjine. Diaspora është në lidhje të vazhdueshme të vendit amë, por dhe nga tjetër atdheu e kërkon diasporën e tij, si një referencë kulturore për të shkuarën e të tashmen.
Kjo ekspeditë, ndonëse një ekspeditë tri javore, është një pikënisje mjaft e mirë, dhe frytdhënëse. Ajo ishte po aq e nevojshme për të kuptuar dinamizmin e terrenit, i cili shpesh, në paparashikueshmërinë, rastësinë e tij, sjell të tjera këndvështrime dhe përmbush atë që është e nevojshme për antropologjinë: kontakti i drejtëpërdrejtë me bartësit dhe komunitetin.
Ekspedita u zhvillua nga tre studiues të fushave të ndryshme të ndryshme, në komunitetet arbëreshe të Italisë së Jugut, si ato të Kalabrisë dhe të Bazilikatës, ku në Kalabri u vizituan disa fshatra, si: Spixana (Spezzano Albanese), Shën Mitri (San Demetrio Corone), Strigari (San Cozmo Albanese), Vakarici (Vacarizzo), Maqi (Machia), Pllatëni (Plataci), Shën Mërtiri (San Martino di Finita), Shën Sofia e Epirit (Santa Sofia D’Epirio), Ungra (Lungro), Firmo, Çifti (Civita). Ndërsa në krahinën e Bazilikatës u vizitua qyteti i Bariles.
Përgjatë historisë, shpesh është rrahur ideja se kultura Arbëreshe është një, e njëtrajtshme dhe homogjene, madje se diaspora mbart me vete, në mënyrë autentike e të pandryshueshme, kulturën e trashëgiminë arbërore. Duke parë në këtë këndvështrim, është harruar se në përpjekjet tona për të kontekstualizuar, për të kornizuar e përkufizuar diasporën historike, kemi harruar të analizojmë se në vetvete, kultura dhe elementët e saj kanë një natyrë të brendshme ‘diasporike’, e cila bërthamën e kuptimeve të saj e ka të shpërndarë në forma të ndryshme, ndonjëherë dhe të pavarur nga kuptimi fillestar. Për këtë arsye, duhet kuptuar se nuk mund të flitet për një kulturë Arbëreshe të përgjithshme, por në fakt duhet diskutuar për ‘mikro kulturat Arbëreshe’, ku secila prej tyre përmban elementë si të përbashkët, po ashtu dhe të përveçëm.
Për shkak të karakterit rural dhe izolimit gjeografik, bashkësitë arbëreshe janë cilësuar si të izoluara kulturalisht, (raste të caktuara dhe i kërkuar nga vetë komuniteti) ku gjuha, riti bizantin dhe norma martesore e endogamisë, e veçanërisht ajo e endogamisë etnike, kanë qenë faktorë dominues[1]. Pavarësisht se komunitetet vendosin barriera psikologjike me mjedisin përreth duke sjellë në izolim kulturor, ata mund të jenë po aq fluid kulturalisht e të hapur ndaj ndikimeve të botëkuptimeve që vijnë nga kontakti me një tjetër realitet.
Ashtu siç është hulumtuar për komunitetet ortodokse të vendosura në hapësirën latine në fillimet e epokës moderne, Arbëreshët gjithashtu i zhvilluan kulturat e tyre brenda dhe përtej kufijve të shumtë kulturorë, gjë që e ridimensionon përcaktimin, interpretimin e analizën, si të popujve të tjerë ortodoksë, ashtu dhe të arbëresheve, brenda një kornize kulturore të përbashkët e homogjene, si popuj të kulturës e besimit ortodoks[2]. Emigrantët shqiptarë përveçse emigruan në periudha dhe nga zona të ndryshme, ata bartën me vete dhe modele kulturore të ndryshme, por dhe ju përshtatën atyre të vendeve pritëse. Ndonëse brenda një kornize të madhe të asaj që është quajtur kulturë arbëreshe, dallohen elementë kulturorë, të cilët kanë ngjyrime nga katundi në katund, çka dëshmon që ekziston dhe një heterogjenitet kulturor; se brenda kulturës së madhe Arbëreshe, gjallojnë mikro-kulturat. Këtu sigurisht që flasim për një periudhë të gjatë shekullore, ku kuptohet qartësisht se gjatë kohërave, shumë praktika, rituale kanë ndryshuar, disa janë harruar apo dhe plotësisht ndikuar nga kulturat pritëse, apo dhe të tjera kanë lindur atje. Kultura nuk është statike, e aq më shumë marrëdhënia kulturore diasporë-atdhe nuk qendron mbi një koncept homeostatik, por përkundrazi mund të lindin elementë kulturorë që krijojnë dinamika asimetrike në lidhjen diasporë-atdhe.
Gjatë punës etnografike, ky heterogjenitet kulturor vërehej nga katundi në katund, ku një fshat përdor ritin latin, e një katund ngjitur përdor atë bizantin. Madje dhe gjatë intervistave, bartësit shpesh nuk e kishin të qartë se çfarë elementësh kanë marrë nga ai bizantin, apo huazuar nga ai latin. Ky hibriditet kulturor vërehet dhe tek ndërtimi i kishave arbëreshe, ku shpesh ikonografia bizantine bashkëjeton përkrah me atë latine; përkrah barokut italian, qendronte ndonëse e huazuar si skenë dhe e pikturuar vitet e fundit, pagëzimi i Krishtit sipas një modeli të hershëm të ikonografisë bizantine që e gjen në ikonografinë qipriote; apo në trupin e ikonostasit, në krye të tij, e vendosur ikona me temën ikonografike ‘Darka e fundit’’ e pikturuar sipas një modeli ikonografik latin; diku tjetër qendronin statujat e shenjtorëve latine përkrah atyre bizantine; apo ashtu si në hapësirën publike, dhe në atë private, dallon se pranë ikonës bizantine të Shën Dhimitrit, qendron imazhi i Padre Pio-s.
Dhe kjo është vetëm ajo çka shohim ne që ka ndodhur gjatë shekullit XX-XXI, pa tentuar të marrim në analizë më të gjerë periudha më të hershme, ku historia do të na shfaqte në kompleksitetin e saj një panoramë akoma më të plotë të jetës e kulturave arbëreshe.
Gjatë qendrimit tim në këto katunde, pata si fokus të hulumtoja mbi rituale e praktika, të cilat kanë të bëjnë më institucionin e farefinisë fiktive shpirtërore, siç janë vëllamia, motërmaja, e ‘shënjani’, siç njihet ndër arbëreshë, por ndryshe e njohur si praktika e kumbarisë. Gjithashtu në fokusin tim, ishte dhe gjitonia e roli i saj në ndërtimin e kohezionit social dhe të ndërveprimit njerëzor, për të cilën do të ndalem si më poshtë.
GJITONIA
Gjitonia (fqinjësia) është një hapësirë urbane në të cilën është zhvilluar jeta komunitare e arbëreshëve, e cila shfaqet si e tillë pothuajse në të gjitha katundet arbëreshë. Ajo përfaqëson një hapësirë komunikuese në të cilën janë ndërtuar marrëdhënie të ngushta ndërmjet gjitonëve (fqinjëve), duke ofruar ndihmë reciproke, ndarë të mirat materiale, duke mbështetur njëri-tjetrin moralisht dhe shpirtërisht: mbi të gjitha gjitonia, ishte një sistem i organizuar social, i cili kishte mënyrat e tij për të qenë i vetë mjaftueshëm ekonomikisht, ku shkëmbimi i të mirave materiale shpesh ishte baza e mbështetjes ndaj njëri-tjetrit.
Në ditët e sotme kuptimi i gjitonisë pothuajse ka humbur. Kjo për arsye të tkurrjes demografike në katundet arbëreshë dhe zhvendosja e të rinjve drejt qyteteteve të mëdha. Për këtë arsye, gjitonia e ka zbehur dhe kuptimin e saj të dikurshëm, duke zbehur së bashku me të dhe një sërë ritesh, manifestimesh dhe praktika kulturore që kanë qenë pjesë e jetës arbëreshe. Sigurisht ashtu siç shprehen bartësit, gjitonia është, ende jeton, “akoma ruhet respekti për gjitonin”, apo ndihmesa për njëri-tjetrin, por ndërveprimi thelbësor e jetësor, kohezioni social i gjitonisë është zbehur.
Gjitonia përbënte bërthamën kulturore të komunitetit arbëresh në zonat rurale. Nga pikëpamja urbanistike, ajo është një hapësirë e vogël komunikimi e lidhëse midis disa shtëpive, ku mënyra sesi është strukturuar, ajo mundëson komunikimin me gjitonin, ku një shesh i vogël, një hark, disa shkallë lidhin shtëpitë me njëra-tjetrën. Dritaret përballë me gjitonin, rrugicat e ngushta, oborret e vogla, harkadat, nënkalimet e ngushta, portikët, strukturonin dhe komunikimin midis gjitonëve.
Në katundet arbëreshë, të cilët patëm mundësi të vizitonim, gjitonia, në rrëfimet e bartësve paraqitet si një element shpirtëror, i ngrohtë dhe i domosdoshëm. Kjo strukturë e organizimit në nivel urbanistik, ku orientohej dhe artikulohej jeta e gjitonëve, konturonte e përmblidhte në vetëvete konceptin e komunitetit. Në këtë këndvështrim, gjitonia ka qenë tek arbëreshët, lokus-i i parë i ndërtimit i identitetit[3]e botëkuptimit i të qenit arbëresh, e mbi të gjitha i asaj force gravitacionale që mbante të lidhur komunitetin: individë që angazhohen në vlerat e përbashkëta, të lidhur me njëri-tjetrin nëpërmjet marrëdhënieve të shkëmbimit; me një ndjenjë përkatësie e solidariteti ku të gjithë janë pjesëmarrës e që veprojnë në një logjikë shkëmbimi e reciprok.
Midis arbëreshëve gjeta shprehjet mjaft domethënëse, si: ‘Sa vlenë një gjitonë- s’vlenë gjiriu’’, “Gjitonìa ime, pasqiri im (lagja ime, pasqyra ime; ); ‘Gjitonia është gjiria-gjiria ësht gjitonia’, të cilat tregojnë se lidhja që krijohej midis fqinjëve ishte më e fortë se ajo e gjakut.
Tek gjitonia ndërtohej kujtesa, prodhohej e trashëgohej tradita, aktivizohej kujtesa, ku trashëgohej dija e përvoja e brezave. Studiues kanë analizuar se: ‘brenda kësaj hapësire semiotike që është gjitonia, fëmija mëson dhe jeton si arbëresh’[4]. Aty ndodhte procesi i inkulturimit, ku brezat e rinj mësonin kulturën e të parëve të tyre duke jetuar në të, duke e vëzhguar atë dhe duke mësuar nga njëri tjetri; duke mësuar normat, vlerat dhe praktikat kulturore përmes përvojës, vëzhgimit dhe udhëzimit. Kjo tregon rolin thelbësor që ka luajtur gjitonia në identitetin arbëresh dhe sesi kjo hapësirë vepronte në dimensionin subjektiv dhe në sistemin e vlerave që lidh individët me njëri-tjetrin.
Ndonëse sot gjitonia ridimensionuar në një formë tjetër, disa aspekte janë zbehur, përsëri tek bartësit qendron koncepti i gjitonit dhe i gjitonisë, si një element sa shpirtëror, aq dhe i nevojshëm për komunitetin. E këtu më vjen ndër mend dialogu midis dy bartëseve, të cilat mu shprehën si më poshtë:
‘Gjitonia është si gjiria. Gjitonia është gjiria-gjiria është gjitonia. Në ke un bisogno, është gjitonia njiher, il parente e’ lontano. Gjith shurbesat më të bukra bëhen te gjitonia. Nëse një familie kishte festë, gjithë gjitonia kishte festë. Nëng është më gjitonia, e’cambiato il modo di vivere’.
1. Patrizia Resta, Un popolo in cammino. Migrazioni albanesi in Italia, Besa, Lecce, 1996.
2. Angela Falcetta, Ortodossi nel Mediterraneo cattolico: Comunità di rito greco nell’Italia del Settecento, teme doktorature, https://core.ac.uk/doënload/pdf/31144164.pdf.
3.Franco Fileni, Spazio della gjitonia e delle relazioni sociali, Università della Calabria, Cosenza, 1976.
4.Franca Pinto Minerva, L’alfabeto dell’esclusione. Educazione, diversità culturale, emarginazione, Dedalo, Bari, 1980.
