Çmimi “Lumo Skendo” për veprën më të mirë në fushat e publicistikës, eseistikës dhe studimtarisë, është i rëndësishëm sepse mban emrin e Mid’hat Frashërit (Lumo Skëndo), një personalitet madhor i historisë dhe kulturës shqiptare.
Në këtë festë për LIBRIN, po kumtoj vetëm për lidhjen e Lumo Skëndos me librin, meqenëse prilli është Muaji i Librit, por edhe se ky çmim sivjet jepet për.një botim të shkëlqyer të studiuesit Ilir Ikonomi “Fan Noli – apostulli”.
Për Lumo Skëndon, libri ishte i shenjtë.
Kur ishte 17 vjeç, në Stamboll, ku jetonte në familjen e Sami Frashërit dhe pranë Naimit dhe mes bibliotekave të pasura të tyre, ai themeloi bibliotekën personale “Lumo Skëndo” 1897, gjë që rrëfente pavarësinë e tij intelektuale. Librat ishin miqtë e tij, dashuria e tij më e madhe, pasuria e tij dhe e kombit tonë.
Në vitin 1898, kur ishte 18 vjeç, Lumo Skëndo u bë shpirti dhe mendja e “Kalendarit Kombiar”, me botues Kristo Luarasin. Në çdo numër të “Kalendarit Kombiar”, kësaj enciklopedie të vërtetë të kulturës shqiptare, gjendet pena dhe mendja e Lumo Skëndos.
Gjithë përpjekja e tij u bë misioni për ringjalljen shpirtërore dhe kombëtare të shqiptarëve nëpërmjet gjuhës shqipe dhe librit, diturisë së librit.
Në këtë periudhë të fundit të Rilindjes, ai hartoi dhe botoi librat e tij për shkollat shqipe “Këndimet për çunat”, metodat për mësimin e gjuhëve te huaja, kujtimet për Abdyl Frashërin, Sami Frashërin, Naim Frashërin si edhe më pas studimet për veprën e Naim Frashërit, ku janë mbështetur studiuesit e mëvonshëm për Naimin, pa e cituar Lumo Skëndon.
“Po e shohim se tani se fuqia e njeriut nuk është vetëm te fuqia e grushtit, si në kohë të shkuara, por te qytetaria,, diturija e librit, puna, mbrothësia” shkruante ai
Kjo veprimtari për gjuhën dhe diturinë e çoi te Kongresi i Manastirit, kryetar i të cilit ai u zgjodh kur ishte 27 vjeçar, ndërmjet mjekrave të shquara, për miratimin e alfabetit plotësisht latin dhe botimet e librave më këtë alfabet.
Më 14 korrik 1908 ai botoi gazetën “Lirija” e cila i solli shërbime të mëdha lëvizjes kombëtare dhe kulturës shqiptare.
Në vitin1909 botoi revistën Kulturore “Diturija”
. Padyshim “Diturija” (e Lumo Skëndos) është sot për sot mjerisht e vetmja gjë për mua, që po e shndrit pakë a shumë qiellin e diturisë së vrazhtë të Shqipërisë”shkruante Gjergj Pekmezi, albanolog.
Vlerësime të çmuara kanë dhenë edhedhe albanologët Holger Pedersen, Norbert Jolkli , Gustav Weigand, të abonuar në këtë revistë.
Deviza e Lumo Skëndos ishte, “Lufta për gjuhën dhe diturinë ështe një formë tjetër e luftës për të rrojtur”.
Në vitin 1913 dha dorëheqjen nga qeveria e Ismail Qemalit dhe shkoi mësues filloreje në Elbasan, qendër e kulturës në atë kohe. Jepte mësimin e shqipes dhe të diturisë. Në filim të vitit 1914 ai shpalli një nismë, me rastin e vizitës së Edit Durham në Shqipëri, që qytetarët e Elbasanit të jepnin nga një grosh për t’i blere Mis Durhamit një stilograf të florinjtë, për librat e saj mbi Shqipërinë dhe kombin shqiptar. Nga një grosh, që të kishte një pjesëmarrje sa më të gjerë (ekziston në arkiv lista e tyre ). U ble stilografi i florinjtë dhe një delegacion me ne krye Lumo Skendon ia dhuroi mbrojtëses se madhe të kombit tonë, kur ajo zbriti në Vlorë, 1914
Në vitin 1914 si shumë patriotë u mërgua nga Shqipëria për shkak të lëvizjes haxhiqamiliste dhe shembjes së shtetit shqiptar. Në Bullgari nis botimin e librave të tij të çmuar “Hi dhe Shpuzë” (proza poetike), “Letra nga një udhetim në Zvicër” (publicistike) dhe “Popullsia e Epirit” (histori). I vazhdoi botimet në Zvicër 1919 me veprat historike në frëngjisht “Shqiptarë e Sllavë”, “Rilindja shqiptare”, “Shqiptarët ne vend të tyre dhe jashtë”, “Pritmi i Shqipërisë”, “Çështja e Epirit”, etj, vepra që ua dërgonte personaliteteve të politikës dhe kulturës botërore, që do të vendosnin për fatin e Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris.
Në vitin 1921, kur ishte kryetar i delegacioni Shqiptar në ate Konferencë, ai në bashkëpunim me albanologun Mario Roques, çeli katedrën e gjuhës shqipe në Universitetin e Gjuhëve të huaja dhe jepte mësime per gjuhën dhe literaturën shqiptare.
Në vitin 1924 boton librin me ese “Plagët tona” ku vinte gishtin mbi plagët e shoqërisë dhe rrëfente si shëroheshin ato.
Në vitet 1923-1925 kur ishte ambasador i Shqipërisë në Greqi. Ai mbrojti si askush çështjen çame dhe promovoi kulturën shqiptare dhe librin shqiptar. Në bisedën e Mid’hat Frashërit me kryeministrin grek, Venizelosi pranoi:
“Në Paris qeshë i shtrënguar të mbronj interesat e Greqisë, bëra detyrën time, si edhe ju bëtë tuajën. E shoh që kishit të drejtë. Teza juaj ishte më e vërteta dhe unë përulem para jush”.
Dha dorëheqjen si ambasador i Shqipërisë në Athinë, me motivin “Asgjë të mos japim nga trupi i mëmëdheut” si protestë për faljen e Shën Naumit dhe majës së Kelmendit, u kthye në vendin e tij dhe bëri jetë private, kryesisht me veprimtari kulturore. Çeli në Tiranë librarinë “Lumo Skëndo”, të cilën e ktheu në një vatër të librit dhe kulturës shqiptare, por edhe evropiane. Mjafton të përmendim kujtimet e vetë Lumo Skëndos për këtë librari me titullin “Kujtimet e një librari”
Ndërkohë ku botoi një mori studimesh e artikujsh problemorë dhe shkencorë për të gjitha çështjet shqetësuese të shoqërisë shqiptare të viteve ’30 e ’40, theksojmë biografitë, bibliografitë shqiptare për të gjitha botimet e autorëve shqiptare e të huaj, botimi i veçantë “Udhëtarët e huaj në Shqipëri”, rubrikat kritike “Duke lexuar një libër”, “Tribunë gramatike”, studimet për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, Fjalorin e Marko Boçarit,studimet për autorët e vjetër të letersisë etj, etj.
Ai i kundërvihet errësirës së asaj kohe, duke përhapur dritë, dritën e diturisë e të kulturës. Një nga ngjarjet më befasuese kulturore të kryeqytetit shqiptar ishte hapja nga Mid’hat Frashëri e dy ekspozitave të librit shqiptar. E para, me gjithë botimet e Kristoforidhit; e dyta, me veprat e shkrimtarëve të vjetër të shqipes. “Meshari” i Buzukut (broshurë), veprat e Bogdanit, Bardhit, Budit, Matrangës, Kavaliotit, De Radës, Dorsës, Kamardës, shkrime të vjetra fetare, shkollore, gjuhësore. Gjithashtu, ai çeli në Tiranë edhe një ekspozitë dokumentare e fotografike për Lidhjen e Prizrenit si edhe një ekspozitë me botimet shqiptare e të huaja për Skënderbeun.
Popullariteti i Mid’hat Frashërit rritej gjithnjë e më shumë, ai u shndërrua në një institucion kombëtar kulture.
Ai vazhdoi të punonte me këmbëngulje për themelimin e Bibliotekës Kombëtare, të pasuruar më pas me thesarin e bibliotekës së tij madhore në 40 mijë volume.
Në një njoftim të librarisë “Lumo Skëndo” Midhat Frashëri i grish mendërisht lexuesit:
“Në doni libra, në ju pëlqen këndimi,në kini dëshirë për dije, me nji fjalë, në është se mendja juaj ka nevojë për ushqim, drejtohuni në librarinë Lumo Skëndo, ku do të gjeni një sasi të madhe veprash në çdo gjuhë- letrare, diturije, tekste shkollore…
Porositë plotësohen me kujdes dhe shpejtësi të madhe.
Ah, po në qoftë se nuk kini nevojë për ndriçim të mendjes, atëherë shkoni në …kafene!”
Në testamentin e tij 1929, ai shprehu vullnetin që bibliotekën e tij dhe çdo pasuri tjetër të tundshme dhe të patundshme i linte për krijimin e një Instituti Albanologjik, që të ishte qendër e studimeve shqiptare edhe nderi e lavdi ynë personal”.
Dëshira a tij u plotësua në vitin 1916, kur me ndihmën humane e financiare të Agron Shehaj ngritëm së bashku Institutin e Studimeve Historike “Lumo Skëndo”, ku po botoj 12 vëllimit e veprës se zgjedhur të tij, një pasuri kulturore e panjohur dhe e paçmuar e historisë dhe kulturës shqiptare.
Në vëllimin IX veç të tjerash, vijon edhe leterkëmbimi i famshëm i Lumo Skëndos, me figurat e shquara të botës shqiptare, natyrisht edhe me Fan Nolin, dy kollosë të letrave shqipe, si edhe me personalitetet më të shquara politike, shteterore dhe kulturore të Botës.
Po japim një letër të Mid’hat Frashërit drejtuar Fan Nolit në Gjenevë, viti 1921:
“Imzot,[1]
Telegramën që më dërguat, e mora. Disa orë pas telegramës sime, që ju çova pardje, m’ardhi zarfi me aktet që patët mirësinë të më dërgoni. Ju falem nderit dhe ju lutem, në mundet, të më çoni disa libërza të Frangulit.
Këtu, Komisia e Ekspertëve e filloi punën dhe, si duket, nuk do të vejë gjatë. Më 8 të muajit më thirrën përpara Komisisë, për të treguar cilat janë desideratat e Shqipërisë.
Këtu brenda do të gjeni shkresën që këndova përpara atyre, sikundër edhe pyetjet e përgjigjet që vazhduan.
Me sa kemi kuvenduar, na japin shpresë. Pikëpamja italo-frënge na duket në favor tonë. Dje u dëgjuan delegatët grekë e serbë.
Tani delegati anglez pret instrukta të reja nga qeveria e tij. Besoj se Mehmed beu[2] si edhe Dr. Turtulli, i cili u nis pardje për në Londër, do të bëjnë sa të munden për çështjen tonë.
Ju lutem, Imzot, të pranoni të falat e mija me nder.”
Në një letërkëmbim me kryministrin Shefqet Vërlaci, i cili e fton Mid’hatin në ditën e 28 nëntorit 1937, lexojmë.
“Zoti Kryetar,
Ju ngjatjetonj për telegrafin dhe jam fort mirënjohës për nderin që më bëni.
Mjerisht unë kam një shëndet të dobët, që nuk më permeton të marr pjesë në ceremonira. Veç kësaj edhe Z. juaj e kupëtoni se në përfaqësi të tilla është mirë të zgjidhet një njeri që të mos jetë dyqanxhi.”
Midhat Frashëri
Një sarkazëm për kryeministrin fashist Shefqet Vërlaci dhe qeverinë e tij.
Një libër më vete përbëjnë letrat e dashurisë të Lumo Skëndos, kryevepra të letërsisë epistolare. Ndër to edhe letrat e të dashurës së tij rumune, Angele Romano, me të cilën pati plot 25 vjet letërkëmbim të bukur. Ajo e ftonte të bashkëjetonin së bashku në një vend më të qetë e të sigurt.
Më 28 Nëntor 1933 ajo i dërgonte një kartolinë: “Po të shkruaj me nxitim, ngase nuk doja të shpëtonte kjo ditë pa të thënë që nuk e harroj, përvjetorin e një dite të lumtur për vendin tënd, 28 nëntorin. Jam krenare për ty dhe për vendin tënd”.
Por Mid’hati mes Shqipërisë dhe Angeles zgjodhi vendin e vet, mes dashurisë dhe detyrës zgjodhi pasionin për kombin e tij.
[1] Arkivi Historik i Ministrisë së Jashtme, Dosja 41/1, viti 1921. Letër e Mid’hat Frashërit. (red)
[2] Mehmet Konica (red)
