Antologjia Proza tregimtare greke, përgatitur nga Stavri J. Dajo (Literatus, 2023)
Një antologji është dritare e hapur në shtëpinë e letrave. Në brendësi të kësaj shtëpie vezullon arti dhe ti nuk e përballon gjakimin me trokitë aty. Kur kam qenë student, mbaja poshtë nënkresës dy përmbledhje poetike: Fije bari, të Uollt Uitmanit dhe Mëhallat e botës, të Janis Ricosit. Antologjia e Poezisë Greke, botuar më vonë në shqip, më tha se Ricosi i rinisë sime nuk ishte më shumë se një ujdhesë, në arqipelagun e gjelbëruar të poezisë greke. Për pasojë, Elitisi, për shembull, të cilin vite më pas e shijova në shqipërimin e Niko Kacalidhës, ishte përjetim estetik i veçantë, por jo befasi. Ishte brenda pritmërive të mia.
Vihet re menjëherë se lëndën për këtë Antologji të prozës tregimtare greke Stavri Dajo e ka përzgjedhur me një kombinim mjeshtëror të dijes e të shijes. Nëse këtë lëndë do ta përcaktoja vetëm me një fjali mungesore, do ta quaja: prozë e dilemave të njeriut.
Karakteret që lëvizin nëpër Antologji duken të njohura, sa edhe të panjohura. Të njohura, për shkak të natyrës universale të mjaft syresh. Të panjohura, për shkak të individualiteteve origjinale. Në Olimpin e tyre rri Zorba. Nuk mund të mos pezmatohesh me arithmetiken e akullt, kur kujton se në një nga votimet e jurisë së Nobelit ka qenë një votë, vetëm një, që e mbajti Kazanzaqin (Kazanzakis) larg sofrës së Çmimit të madh. Më pati rënë në dorë ky roman në frengjisht, në fillim të viteve tetëdhjetë. Humba nëpër universin e tij, ndalo, kthehu, vazhdo prapë, frengjishtja ime e atëhershme, e mësuar copa-copa, pa profesor, vuante, nuk kish brenda vetes hapësirë të mjaftueshme për një Zorbë. Gabriel Garcia Markezi tregon për një zonjë të moshuar, e cila kish kopjuar me dorë romanin Njëqind vjet vetmi, deri në fjalinë e fundit. Arsyeja? «Sepse unë dua të di kush është me të vërtetë i çmendur, autori apo unë, kishte thënë zonja. Dhe e vetmja mënyrë për të gjetur cili është më i çmendur, është ta rishkruaj librin». Është çmenduria hyjnore e krijimit, gjatë së cilës Kazanzaqis e pasuron letërsinë e botës me një vepër si Zorba. Shqipërimi i Stavri Dajos është pothuajse dehës. Gati ta mbush mendjen se je dendur duke pirë verë me Zorbën, se ti dhe ai keni folur mbarë e mbrapsht për aventurat, për udhëtimet, për gratë, gjithnjë shqip, vetëm shqip. Prej së njëjtës hipnozë shqipërimi jam kapluar tash së voni, kur lexova për herë të dytë “poemën” Frymë të vdekura të Gogolit – autori e quan poemë – në shqipen mjeshtërore të Mitrush Kutelit.
Nëpër galeritë e Antologjisë lëvizin dritëhijet e dilemave të njeriut: a ia vlejti? Në thelb janë mëdyshje për ekzistencën, për kuptimin e jetës, për të vërtetën dhe masakrimin e saj. Sa herë ta dëgjosh Sokratin e Varnalis kah thotë “Nuk ka në botë poshtërsi më të madhe e tradhti më të lartë sesa të thuash të vërtetën”, sarkazma të ther brinjë në brinjë. “Nuk ka rëndësi e vërteta, por nëse shkuma, që e vërteta nxjerr nga goja, duke përdorur pastë dhëmbësh, është më tronditëse se shkuma e një epileptiku të njëmendtë” plotëson nga një kundrojë tjetër estetike Jorgo Skampardoni (Giorgos Skampardonis), në tregimin Shkuma.
Panajoti i Thanas Valtinos është hero në luftë, po në pasluftë? Në paqë përfundon si qenie njerëzore e nënrenditur. Vdes disa herë dhe shndërrohet në dheul, insekt, që mbytet në 4 cm. ujë. Ndërkohë pyetja dramatike pluskon në sipërfaqe: sa ia vlejti? Me kumtin universal, Panajoti përvijohet si miniaturë e Fatit të Njeriut të M. Shollohovit. Ose po deshe, e Kolonelit markezian, të cilit s’ka kush t’i shkruajë. Janë vepra të ngjashme sa edhe të pangjashme. Të ngjashme janë dramat dhe mëdyshjet që nuk i ndahen njeriut, qysh prej kohëve homerike ose gilgameshiane. Dhe që, me gjasë, do të shuhen vetëm me shuarjen e krijesës njerëzore, të paralajmëruar në librat e shenjtë. Të pangjashme janë mjediset me ngjyresa të gjalla dhe individualitetet artistike.
Një vajzë që “E quanin Simonë”, e Jorgo Theotakas (Giorgos Theotokas), duket sikur na çon te Prosper Merimeja. Kjo Simonë mund të quhet edhe Kolombë. Me një ndryshim, i cili përvijon profilin vetiak të Simonës si hero letrar. Aksioni i Kolombës ka prapavijë etnografike, është mishërim i traditës së trashëguar të gjakmarrjes, dalluese për korsikanët, për grekët e Kretës dhe natyrisht për ne, shqiptarët. Te Simona nuk është gjaku i derdhur, si i tillë, që e nxit gruan drejt dorasit, për gjakmarrje. Ajo merr hak para së gjithash për dhunimin, për poshtërimin e dinjitetit njerëzor. Një karakter gruaje që sfidon ujërat e errëta të detit me taborre peshkaqenësh dhe më në fund, në mënyrën e saj, i jep kuptim jetës, sjell jehonat e lashtësisë greke, ku shpagimi i krimit ishte ligj, se po nuk u ndëshkua krimi, e keqja do të shumohet.
Nëpër fatalitetin e zhvillimeve ndodh që humb jeta, por jo vetë Njeriu. Njeriu mbijeton në trajtë tjetër.
Njeriu mbijeton me hije epike. I bukur, gjithnjë i bukur. Luftëtari i Antoni Samaraqis (Antonis Samarakis), te Histori lufte, kaplohet prej kënaqësisë se çau përmjedis vdekjes dhe i shpëtoi jetën një djali të vogël. “Shpëtova një fëmijë” u thotë shokëve. Ata i bërtasin: Lëviz shpejt, blloku ku je do të hidhet në erë!
Njeriu mbijeton me hije lirike. I bukur, gjithnjë i bukur. Manoli i Andrea Karkavicës (Karkavitsa) pas pak do të mbytet, por kur e pyesin A di këngë, përgjigjet: Detin. Kur e pyesin rishtazi si i ka sytë e dashura, që ai nuk e ka, ai prapë zgjedh ngjyrën e detit. Të kaltër, thotë.
Kjo është ana e ndriçuar.
Por është edhe ana e errët, kur buthtojnë instinktet parake, forcat e zeza, që shkelmitin arsyen dhe shpirtin njerëzor. Ana e errët, të cilën Jorge Luis Borgesi e quan “historia universale e turpërisë”. Është pamja kur formula e gjakut të qenies njerëzore çartet. E tjetërson verbëria, e shpërbën egoizmi pa cak.
E tjetërson apo thjesht zbulon cila është? Këtu luhatet një mëdyshje, një dilemë tjetër. Njeriu shfaqet si vetja por edhe si kundërvetja. Si arsye e moral por edhe si instinkt i errët. Si ëngjëll por edhe si qoftëlarg.
Një tabllo me dendësi skëterre të krizës së njeriut të çartur, e kemi përjetuar virtualisht te romani Verbëria, i nobelistit José Saramango. Në mënyrë të prekshme, jo virtualisht, e përjetojmë në përflakjet bashkëkohore, që skuqin planetin dhe kriminalizojnë qenien njerëzore. Petros Ampaxoglu (Petros Ampatzoglou) skicon një profil të tillë te tregimi Nga pozita e të fortit. “Budallallëqe! – u përgjigj koloneli – Kush tha se fëmijët nuk duhet të vdesin?Përpiqu ta shohësh botën si një shumatore numrash, që s’kanë rëndësi”. Një deklaratë e tillë drithëruese na sjell ndër mend Stefan Cvajkun. “Dhjetëmijë të vrarë në luftë janë thjesht një statistikë”, shkruan ai te monografia për Fushenë.
Për letërsinë e vërtetë s’ka tabu, dilema hyn kështu në një zonë të rrezikshme: mos qenia njerëzore e ka mizorinë në gen? Njeriu është mister, thotë Dostojevski. Pyetjen e mësipërme e shprush më tej një tregim i shkurtë, në vështrim të parë i parëndësishëm, i Tolis Kazanxis (Kazantsis]. Titullohet Blu-ja. Do çunakë, prej atyre që luajnë e zhgërryhen nëpër dherat e lagjes, torturojnë keqas një bashkëmoshatar, vetëm pse ai është i ndryshëm, nuk është si ata. Bëhen gati me e vra, vetëm pse ai është i ndryshëm, nuk është si ata. Tregimi shkatërron një skemë të përhapur deri në kufijtë e paradigmës, sipas së cilës fëmija është engjëll.
Po, fëmija është engjëll. Por pse engjëllit i shkon mendja pikërisht te vrasja e shokut? I vogli i sotëm është i rrituri i nesërm. Ka të njëjtat shtysa të nënvetëdijes, por s’e ka të njëjtën fuqi arsyetimi dhe aftësi vetëkontrolli. Nëse fëmija përqaset me engjëllin, kjo ndodh se një fëmijë, edhe kur bën keq, nuk është i vetëdijshëm për pasojat e sjelljes së vet.
Një skenë të ngjashme me ndodhinë e tregimit Blu-ja e përjetojmë me ankth te romani i Ferdinand Selinit Një udhëtim në fund të natës. Tashmë me personazhe burra, jo më fëmijë. Dy gangsterë shestojnë me e vra një udhëtar që rri në kuvertë të anijes, zhytur në shoqërinë e natës së detit e të mendimeve të veta. Pse? Vetëm se ai është dikush i ndryshëm. Nuk u pëlqen pamja e tij, u duket mendjemadh ose botë në vete. Ta qërojmë!
Në rastin më të pafajshëm – që prapë është dhimbje – drejtpeshimin moral të njeriut e prish instinkti i mbijetesës. Të varfërit në tregimin e Ilia Venezis tronditen për valën e refugjatëve, jo se u vjen keq për ata shkretanë të shkretë. Te dyndja e tyre shohin një rrezik ekzistencial për veten. “Derrat e ndytë, shau njëri. Me siguri do të marrin edhe vendet ku do të mihim ne”. Është vetëzbërthimi i njeriut të thartuar, të shpërbërë nga kriza. Tregimi lexohet si një shembëlltyrë e shkapetjeve në botën e sotme, mes të cilave spikatin krizat e refugjatëve. Kriza që po trandin themele shtetesh, themele sistemesh dhe shoqëri vlerash.
Ndërsa, siç thuhet, shkenca luhatet ndërmjet pyetjeve të shumta e përgjigjeve shumë herë më të pakta, letërsia, me mëdyshjet e kumtet e përthyera në art, nuk mëton me dhanë përgjigje. Ajo zhbiron në brendësitë e njeriut. Mbase herë pas here rreket me ndezë një dritëz shprese. Po ç’është shpresa, është realitet, utopi apo lëkundje ndërmjet kësaj mëdyshjeje që e bën dhe e zhbën? Njeriu që e sheh i pari anijen e lirisë në det, te tregimi i Petro Aris (Charis) Dritë në det, është një i marrë. Pas tij një nga një e shohin të tjerë, që nuk janë të marrë. Bashkë nuk e shohin, veç e veç e shohin.
Janë të marrë kur e shohin a kur nuk e shohin? Një tjetër mëdyshje kjo.
Spiro Ciros (Tsiros) duket sikur sjell një përgjigje, por është thjesht truk. Fton me fiksue në celulozë një personazh paqëtues, Mirësinë. Kumt i bukur, por i pagjasë. I përshkuar nga një lloj naiviteti, si në krijimet për fëmijë, nuk di kujt i drejtohet më fort tregimi: fëmijëve apo të rriturve, që harbojnë çarturisht pas interesit të ngushtë e bëhen më të vegjël se vetë të vegjëlit. Letërsia njeh vepra të mëdha e të zakonshme, që përdorin gjuhë fëmijësh, duke pasur cak të mëdhenjtë. A nuk është dallues ky stil te Princi i vogël i Ekzyperisë?
Intrigues vjen në këtë antologji emri i një shkrimtari politikan. Bota e artit njeh këngëtarë me emër – Sharl Aznavuri, për shembull – që mbasi kanë arritur shumëçka me zërin e muzikën, sfidojnë me një aventurë të re, provojnë, pse jo, edhe aktrimin. A është i njëjti trill te politikanët, që kthehen me fytyrë kah letërsia?
Duke lexuar prozën e Niko Papandreut, ndien se nuk është politika që ia ka çelë autorit derën e botës së letrave. Këtë derë e ka çelë shkrimtari i fshehur brenda politikanit. Proza në “Dhjetë rrëfenja dhe një histori” rrjedh, të çon në ajrin e veçantë ishullor të Kretës, e cila është më tepër se ujdhesë në kuptimin gjeografik. Të njeh me karaktere origjinale, shplon detaje etnografike, depërton nëpër imtësi psikologjike. Gjithnjë nën një dozë të holluar humori ose ironie dashamirëse, edhe ndaj vetes. Kavafis, thotë dikush aty, besonte se politika është vdekje për familjen. Duke u kthyer nga ky pohim i mjeshtrit të poezisë, bëjmë pyetjen: po për letërsinë, çfarë është politika?
Te njeriu i talentuar politika nuk mund ta vdesë letërsinë. Ani pse gjasat janë se i hyn në hak.
Faleminderit.
Tiranë, 05 prill 2024
