1. Si të ishte poezia e parë e botës
Një poeteshë daneze thotë se “çdo poezi duhet të shkruhet, si të ishte e para poezi e botës”. Çfarë do të thotë ky pretendim jo pak i madh, këtë nuk është e lehtë, ta shpjegosh, në një mënyrë apo në një tjetër. Duke u kredhur në një botë poetike tepër të veçantë, them se kështu do të mund të bëjmë, që tërësia e kësaj sprove, pak nga pak, të japë përgjigjen e duhur.
Për këtë qëllim, do të kridhemi me të vërtetë, në gjithë thellësitë e mundshme dhe ato të pamundshme, për të zbuluar dhe vënë në dukje, gjithë gamën e ndjesive të përveçme si dhe harmonizimin sa më perfekt të të gjithë tingujve të zgjedhur. Për të mbërritur kësisoj, te përtejfjala dhe te kompozimi i vetvetishëm i muzikës së brendshme të saj. Për të shpalosur një botë, ku ngjyrat e rishpikura drejtojnë procese krejtësisht moderne dhe aventuroze, pa u stepur prej asgjëje, sado e pamundur që të duket ajo.
Te poezia e madhe, gjërat janë të lidhura pazgjidhshmërisht me gjëra të tjera, prej të cilave nuk pritej, kurrsesi, që ato të ishin të lidhura, kësisoj apo ndryshe.
Ritmi i veçantë magnetizon dhe elektrizon gjithçka.
Sipas Mallarme, poezia është një mister dhe lexuesi duhet të kërkojë çelësin. Në këtë kërkim poetik, ne nuk tërhiqemi nga mistika apo nga flijimi fetar. Ne dëshirojmë të shkojmë shumë më larg, gjer atje, prej nga nuk mund të kthehemi, kurrë më. Poezia kërkon ta çojë gjetkë njeriun, atje ku ai mund të zbulojë vetë të vërtetën, dhe të mos vazhdojë të zhytet gjithë jetën, në abstragime boshe dhe në përralla të kota.
Tani
është fjala
për një mister ndërtues.
Poezia kërkon të ngrejë ura vigane në të gjithë botën. Kështu e jashtmja dhe e brendshmja bashkohen mrekullisht, si të mos ishin ndarë kurrë. Por ende, presin shumë
sfida të mëdha. Dhe çfarë provon njeriu i kësaj poezie, e provon edhe bota. Duket sikur jemi varur në ajër. Një çastth i bukur. Besoni ose nuk besoni. Ju duhet të dini gjithçka që nuk e dinë të tjerët. Madje, as më shumë, as më pak: ju duhet të dini ta rikrijoni botën, ndryshe.
Natyrisht, kjo është gjëja më e ndërlikuar, por ndoshta edhe më e thjeshta.
Mister, akoma?
Bota pret procesin e saj.
2. Procesi i përkryerjes
Poetja Ledia Dushi e shikon pikërisht këtë botë, poetikisht dhe realisht. Në një mënyrë mjaft të veçantë, ajo din t’i japë jetë gjithçkaje, dhe ta ndriçojë totalisht. Madje, ajo shkon gjer te triumfi mbi vetveten, duke kaluar me shumë guxim një proces përkryerje të pazakontë. Ajo i pushton gjithë lartësitë shpirtërore, njëra pas tjetrës, edhe pse gjithë mëngjeset e botës ndodhin pa të, siç pohon ajo, pa asnjë iluzion.
Ajo i shton çdo ditë gurët e çmuar. Për të krijuar bukuri ose muzikë, ajo i kthen fjalët në tinguj, në ritme dhe në delir sensual. Skenat që krijon ajo me dy-tre fjalë, ose me dy-tre tinguj, janë të denja për çdo krahasim të mundshëm e të pamundshëm.
Dhe ja një mbiskenë, që na e tregon procesin e vështirë të përkryerjes, në një mënyrë krejtësisht tjetër.
Unë, fmij
luej
mbi vorr tim…
Imazhi i krijuar vetëm me katër-pesë fjalë, na çon në shumë drejtime të ndryshme. Sepse kemi të bëjmë me një imazh thuajse dantesk, me një thjeshtësi të mahnitshme dhe të përkryer. Çfarë ka ndodhur, vallë? Një sfidë ironike apo ndodhemi para një vetmie, që don të bëjë “langun ma t’idhët n’botë”? Përfytyrimet e mundshme i lenë vendin njëri-tjetrit. E, po ashtu edhe pyetjet jo të pakta. Nëse protagonistja fëmijë ka vdekur realisht, siç pohon vetë një varg më tej, ajo nuk mund të luaj mbi varrin e vet, sepse i vdekuri nuk mund ta bëjë një gjë të tillë. Por poetikisht kjo është diçka krejtësisht e mundur. Në një fiksion artistik, ajo triumfon edhe mbi vdekjen, sepse ajo, edhe pse është e vdekur, vazhdon të luaj mbi varrin e saj, si të mos kishte ndodhur asgjë. Protagonistja shkon lehtësisht drejt një qenie tjetër, e cila, është një pjesë shumë e rëndësishme e procesit të pandërprerë të përkryerjes.
Por edhe ky proces triumfon, edhe pse ne jemi të trishtuar, edhe pse gjërat që duam, “rrijnë larg prej toket”, edhe pse jemi edhe ne “pre e nji andrre t’ndalueme.”
Më tej, edhe pse nuk kemi ajrin që na duhet, edhe pse mund të vrasim njerëz “me frymë”, edhe pse nuk dimë të themi “asht gëzim”, edhe pse “drita asht n’vezë”, përkryerja vijon rrugët e sj të tërthorta, dhe “sendet përçudnisht mrekullohen”. Madje, “sy ndër sy” me një realitet në “gjendje jerm”, protagonistja arrin të befasojë çdo befasim, duke ecur “me diell n’kërthizë”, ndërsa shpirti i saj “zhgul rrethin e tokës e bahet Diell.”
Natyrisht, përkryerja e vërtetë nuk mund të përparojë, asnjë hap më tej, pa një dashuri të aftë për të flijuar rrezatimin e saj të panjohur akoma, sa herë që ta kërkojë këtë, gjithë procesi, në vijim e sipër. Por, për të arritur te idealja e idealeve kërkohet jo pak gjë. Na duhet patjetër, “me u përshkënditë n’dashni shkapetëse”. Kjo do të thotë që, një dashuri, ta flakërosh të tërën, ta vësh në dukje artistikisht vezullimin e saj magjik, e pastaj, ta vërvitësh dhe ta shpërndash në të gjithë botën, duke mos harruar për asnjë çast, që të ruhesh mirë nga një dritë e fortë, që të vret sytë.
Ja, një rast mjaft kuptimplotë dhe mjaft ndjenjëtronditës.
Ndoshta
m’asht shformue
zemra…
(e unë s’e di)
Ndoshta po, ndoshta jo. Dilema nuk është aspak e vogël. Fjala tinëzare “ndoshta” është çelësi i kësaj dileme, sepse ajo përmban gjithnjë, të paktën dy mundësi. Njëra mundësi mohon tjetrën. Ndoshta zemra është shformuar me të vërtetë, ose nuk ka ndodhur asgjë. Pra, asgjë nuk është e përkryer dhe gjithçka është e përkryer. Çelësi i dytë fshihet tek pohimi i thjeshtë, i vënë në kllapa, jo më kot, që deklaron pa asnjë ngurrim padijen e saj, për atë që mund të kishte ndodhur, me të vërtetë. Apo mos të gjithë e dinin që asaj i ishte shformuar zemra, por vetëm ajo vetë nuk e dinte.
Unë, personalisht, nuk besoj që zemra mund të humbë formën e saj, sepse tek ajo merr jetë, gjithë arti i madh i përkryerjes njerëzore dhe poetike. Por poezia madhore bën të mundur gjithçka, duke përfshirë edhe gjërat më të pabesueshme dhe më të ndërlikuara.
3. Atë që është shkruar me gjak
Nga gjithçka e shkruar, thotë Nietsche, unë pëlqej vetëm atë që është shkruar me gjak. Natyrisht, këtu gjaku është një simbol dhe një metaforë sublime, që i kërkojnë autorit, që të jetë gati të japë gjithëçka të mundshme dhe të pamundshme, për ta përsosur veprën e tij, si të ishte shkruar me gjak, me të vërtetë.
Më tej, gjaku flet bukur jo vetëm me zërin e tij, por edhe me heshtjen e tij.
Për poeten, me një individualitet tepër brilant, Ledia Dushi, misioni i gjakut ka një natyrë hyjnore. Prandaj ajo deklaron qetësisht: “N’kërkim t’ndoj cope dielli gjen veç gjakun tand që s’derdhet e s’thahet as ngjeshet kurrkund s’miri.” Ose: “Asgja s’ka ngjyrën e gjakut.” Ja një imazh tjetër dramatik dhe autentik. Ajo thotë: “Poçin e kresë mbaj n’dorë, mbushun n’gjak…” Hm. Duket sikur shohim një Hamlet grua, që mban në dorë një kafkë të kthyer në një poç, të mbushur plot me gjak.
Më tej, gjaku i prin dritës. Jo drita gjakut. Dhe gjaku është derdhë e do të derdhet gjithnjë, verbërisht. Dhe një ditë të zhysin aq thellë, “sa t’bajnë me kja veç gjak nuk ka kah del.” Gjaku, pra mbaroi, ose është duke u mbaruar e duke u shterrur. Sepse, nuk ka kah del.
Dhe, “zhytur në gjak të mërzisë”, gjithçka fillon nga e para, sepse historia e gjakut është e pashtershme. Madje, mund të sfidohet çdo “trandje kozmike”.
Dhe ti,
“thuejse tue ra mbahesh n’nji fije gjaku
n’ajri n’ajri syngulun n’qiell yjesh që t’flasin
s’nalti rrin n’ajri n’nji fije t’thellë gjaku”
Kështu gjaku bëhet një fije paradoksale, për t’u mbrojtur nga rënia. Një fije e tillë ekziston që në fillesë. Në fillim ishte …
Por, kjo fije, përveç paradoksit, ka edhe një nuancë shumë të rëndësishme. Për t’u mbrojtur nga rënia, mjafton të mbahesh “n’nji fije gjaku”. Por, kjo nuk mjafton, nëse
dëshiron të qëndrosh lart. Për këtë synim, duhet të rrish “n’nji fije t’thellë gjaku” dhe jo “n’nji fije gjaku”.
Por, ka edhe më.
Së pari, le të mos e lëmë idhnimin, që të bëhet një “idhnim që të shtihet në gjak e t’i çart sytë.”
Së dyti, le të mos harrojmë ç’tha Shekspiri, dikur.
“Më i afërmi në gjak, tha ai, më afër na pi gjakun.”
4. Tempulli i metaforës
Krijimi është një metaforë. Pa metaforën teksti artistik nuk funksionon. Metafora ndërlidh si të thuash gjithçka. Ajo është një mënyrë veprimi, me anë të së cilës, dërgohet kuptimi i saktë i një fjale, te një tjetër kuptim, që nuk i përshtatet atij, për arsye të një krahasimi të nënkuptuar. Më tej. Të gjitha metaforat lindin, kur dy gjëra të ndryshme, lidhen bashkë ose hyjnë në një aleancë.
Metafora është një element esencial i poezisë. Nuk ka poezi të madhe, pa metafora të gjetura bukur dhe të armatosura me një befasim tronditës. Ajo është mbretëresha e figurave artistike. Si e tillë, metafora zë një vend nderi, në veprën poetike të Ledia Dushit. Çdo poezi e saj është një metaforë në tërësinë e vet. Çdo fjali apo madje çdo fjalë, është një metaforë. Në këtë poezi ndodhemi gjithnjë në tempullin e metaforës. Por kërkimi në vetvete dhe fabrikimi serial i metaforave, nuk do të ishte aspak misioni i vërtetë dhe i frutshëm i poetit. Metafora është shumë e fortë, por njëkohësisht jo pak delikate.
Ka aq shumë kombinime të mundshme, saqë mund të biesh lehtë në kurthin e tyre. Mund të biesh në standart ose në një errësim abstrakt. Ledia Dushi ndodhet larg çdo standarti dhe larg çdo abstragimi skajor dhe lojcak, a la një izme Y ose Z. Kjo ështënjë shenjë e sigurt e poezisë me vlera të shumëfishta dhe me një frymëmarrje evropiane, apo më tej akoma.
Çdo fjalë është një metaforë e vdekur. Ajo pret ringjalljen nga duart e poetit. Ndryshimi ndërmjet metaforave të gjalla dhe të vdekura, qëndron tek thelbi i tyre. Metafora e vdekur është e mbushur plot e përplot me lojëra fjalësh të vjetra dhe vulgare. Një metaforë e gjallë rreh fort si zemra e njeriut, kur ai është i dashuruar, me të vërtetë.
Jeta është një ëndërr.
Kjo është një metaforë. Por ka edhe më thjeshtë. Për shembull, kur themi, drita e mendjes, apo ne digjemi nga dëshirat. Por ja një metaforë e jashtëzakonshme, që na vjen nga Kina.
Filozofi kinez Chuang Tzu ëndërroi sikur ishte një flutur, dhe kur u zgjua nuk e dinte nëse ai ishte një njeri, i cili, kishte ëndërruar sikur ishte një flutur, ose një flutur që po ëndërronte pikërisht tani, që ajo ishte një njeri.
Çdo njeri është një metaforë e gjallë e vetvetes.
Çdo metaforë përmban një akt të guximshëm.
Pasuria metaforike është sipërore dhe modeste. Nuk kemi pozime, as vetëshkatërrime të padenja. Ka shumë arsye për dramë ose tragjedi, ne ndodhemi në buzë të greminës, por aty ngulemi sa më thellë, që të mos biem atje ku nuk duhet të biem. Madje, ne na ngroh, veçse “nji diell i thinjur”. Për ne, “vdiqën lulet e fundit”. Më në fund, secili prej nesh, pra : “sekush asht tempulli i vetes s’vet”. Ose: “muzgu hedhë konopët ndoj mali t’verdhë”. Ose: “N’nji kodër bijnë t’shgjymtyrta orët e orës…” Apo: “n’buzët e andërrdiellta t’sirenave…”
Të jesh absolutisht modern, nuk do të thotë që të bëhesh i tillë, si një qëllim në vetvete.
Moderniteti është si talenti, si gjenialiteti. E ke, ose nuk e ke. Një poet i vërtetë është vetvetiu modern. Nëse nuk jemi të tillë, nuk mund të bëhemi kurrsesi, me anë të asnjë intervencioni tokësor as qiellor.
Sipas Wallace Stevens, “Metafora krijon një realitet të ri, origjinali i të cilit duket irreal.”
Krijimi i vërtetë është një metaforë e re dhe universale.
5. Përtej jetës dhe vdekjes
Jeta dhe vdekja. Enigma e enigmave. Një kërkim i pafund. Poezia shikon gjithmonë larg. Ajo nuk i trembet kurtheve të jetës dhe të vdekjes. Situata duket mjaft hermetike. Jeta është e lidhur ngushtë me vdekjen, madje aq e ngushtë është kjo lidhje, saqë është gati-gati e pamundur t’i shohësh qartë, të ndara nga njëra-tjetra.
Pastaj nëse themi, “vdekshëm tue jetue”, ose “me jetue s’mundem; me vdekë s’due…”, apo “Askush nuk vdes për mue”, jemi menjëherë diku përtej jetës dhe vdekjes. Këtu gjithçka është ndryshe. Këtu duket madje sikur veprojnë ligje të tjera, ose, këtu nuk ka kurrfarë ligjesh. Në këtë jashtëbotësi, heroina lirike është e gatshme për të vdekur, por njëkohësisht e gatshme për të jetuar.
Sa të thuash një, dhe mbaroi jeta, thotë Hamleti, pak para vdekjes, i zhgënjyer jo pak, por edhe i paepur.
Pyetjet nuk janë pak dhe nuk ngurrojnë të prekin nervin e gjërave të kësaj bote kokëfortë.
Kur nuk kupton jetën, si mund ta kuptosh vdekjen?
Përse duhet të vdesin një mijë njerëz, që të jetojë një njeri i vetëm?
Përse vdekja është një paragjykim epik, ndërsa jeta përkufizohet si një spektakël grotesk dhe djallëzor?
Askush nuk flet. Një heshtje mjaft e madhe. Vetëm poeti, banori i vetmuar i gjithçkaje të përtejshme, përpiqet të thotë dy-tre fjalë, që të peshojnë sa njëqind mijë fjalë.
Ai e di mirë, që në çdo çast mund ta qëllojnë mbrapa shpine, por ai vijon misionin e tij, sepse ai është qytetar i përjetësisë, i dashuruar një herë e mirë me infinitin e bukurisë dhe rininë e gjithhershme, dhe njëkohësisht duke kundërshtuar çfarëdo Apokalipsi dhe çdo luftë barbare antinjerëzore.
E, megjithatë, Apokalipsi është ndërmjet nesh, sepse “t’gjithë jemi tue vdekë nën kët qiell t’pakët”, ose “gjak s’di sa kam as jetë as frikë as dashni”. Por, as befasia nuk mungon. Është fjala, “për mos me ndeshë ma kurrë tokë”. Ose për të vdekur “aq lehtë sa lulet n’voj”. Madje, me gjithë forcat e mundshme, “kena me vdekë me krahë t’lulzuem”.
Më në fund:
“janë tue ardhë ujnat me m’marrë tash asht ora e kam n’trup ka me m’çue kah vdekja ka me m’çue kah jeta”.
Sigurisht, në drejtim të jetës, ndoshta drejt një jete tjetër, përtej gjithë përtejve të mundshëm, kudo që mund të jenë tani ose më vonë.
Më tej, më tej.
Kur mendoja se po mësoja si të jetoja, unë mësova si të vdisja.
Ky është zëri i Leonardo De Vinci-t,
A e dini që lumturia e Don Kishotit, ishte, që të vdiste si një njeri i urtë, mbasi ai kishte jetuar si një i çmendur?
Kësisoj, poezia është sekreti që e ruajnë në shpirt të gjitha krijesat e denja, si për të jetuar e si për të vdekur, përtej jetës dhe përtej vdekjes.
6. Zoti im ka fytyrën time
Edhe kur nuk përmendet qartësisht, zoti është një protagonist qëndror i poezisë së Ledia Dushit. Natyrisht, ky është zoti i saj dhe prandaj, ai ka doemos fytyrën e saj. Madje edhe kur “zoti këndon kangën e tmerrit me duart mbështjellë n’qiell”, ose kur “zotat që t’i marrin sytë”, apo “asnji zot s’asht grue”, asgjë nuk ndryshon. Në mungesë, zoti është më aktiv e më prezent. Zotat shohin dhe flasin edhe “symbyllun”, edhe “tue na lëshue mungesë n’shpirt”.
Zotat mund të përflaken, jo vetëm me prezencën, por edhe me praninë e tyre të heshtur.
Dhe ja, “me andrrën ndër buzë tres n’ekstazë”. Një ekstazë e tillë, është gjithashtu një përflakje e veçantë dhe gjithëçliruese. Madje zoti mund të gjendet jo vetëm në një përflakje me dimensione të ndryshme, por edhe “n’t’qeshun t’bajameve”. Ç’konfrontim i pazakontë! Një përflakje përballë të qeshurës së bajameve. Dhe zoti nuk është më vetëm zoti, por Zoti civil. Çfarë do të thotë kjo? Jo, pak. Pra, civil, do të thotë: i sjellshëm, i edukuar, jo ushtarak, qytetar. A mund të imagjinohet një zot i tillë, me këto cilësi? Po, është krejtësisht e mundur. Civil, do të thotë gjithashtu: guxim, përgjegjësi, politesë, respekt. A mund të përfytyrohet një zot, edhe me këto cilësi? Po, është. Tani do të flasim poaçërisht edhe për një cilësi tjetër. Civil do të thotë edhe: që nuk është fetar. A mund të jetë zoti, jofetar? Këtu ka diçka që nuk shkon. Ka vetëm një rrugë shpëtimi. Ne ndodhemi fatmirësisht në botën e poezisë, dhe në këtë botë ka ligje të tjera, kështu që ne, kërkimin e pazakontë të një Zoti civil, pra, të një zoti të qytetëruar dhe të respektuar, do ta pranojmë si një zbulim poetik dhe historik. Ky duhet të jetë një zot gjithëthelbësisht më i mirë dhe më i fortë se zotat e mëparshme.
Thonë disa, që zoti është kudo. Në këtë situatë të rrejshme, mund të ndodhë pikërisht gjithçka, që nuk e pret askush. As çmenduria nuk përjashtohet. “Kam me u çmendë n’këtë ajër prej muzikash t’rrejshme, prej engjëjsh me pantallona.” Ky është fundi i një fundi të fundshëm. Një fillim i ri, një fillim i ri, një fillim i ri. A do të fillojë, me të vërtetë, një fillim i ri? Ndoshta, zoti do të bëjë diçka për njerëzit. Ose vetëm për një qenie të denjë për të jetuar denjësisht jetën e saj të stuhishme dhe të qetë.
Është fjala, veçse për një kohë të shkurtër.
Koha e zotit është e zënë, totalisht, gjer në qafë.
Dhe vërtet : “veç zoti mundet e ulet me m’dashtë për pak ditë për pak orë fshehun n’pak trup e n’shumë dritë sysh që i ka mësue me m’pa.”
Por, thonë se, zoti i sotëm është një djall i vogël, që nuk rritet. Ky farë zoti, jeton vetëm me qetësues dhe me ilaçe antidepresive. Askush nuk e di më, ku mbaron djalli e ku fillon zoti.
Thuajse çdo gjë është shpallur makineri.
Një pyetje ka mbetur akoma, pa përgjigje.
Nëse njeriu është një makineri, nëse gjithë universi është një makineri, a është atëherë edhe zoti, një makineri dhe asgjë tjetër?
7. Odë e mbyllur, por…
Ledia Dushi nuk ndjehet si një zotëruese e poezisë, por është poezia ajo që e zotëron atë.
Më tej, ajo e sheh poetin si një qenie antike, ose si një “odë e mbyllur”.
Gjithë situata zhvillohet e dramatizohet në këtë odë unike, autentike dhe mitologjike.
Por, gjithçka nuk është e mbyllur hermetikisht.
Kjo odë shumë e çuditshme ka megjithatë tri dritare sekrete.
Këto janë tri mundësi për ta parë botën ndryshe nga ç’mund të shikohet vetëm nga brenda odës së mbyllur.
Kjo odë nuk mund të hapet me asnjë çelës.
As dritaret nuk mund t’i hapi askush tjetër, përveç atij që njeh sekretin e tyre.
Një kod? Një formulë? Një fjalë kinse magjike? Një duel imagjinar? Një numër çudibërës? Një imtësi që nuk e shikon syri?
Ndërkaq “tanë bota asht nji liqen i mjegullt e i untë”.
Dhe “ikë kanë sendet tokat qiejt”.
Dhe “burgu s’asht veç i mbyllun”.
Po ne, përse kemi shekuj që rrejmë njëri-tjetrin, me një kënaqësi kafshërore dhe perverse?
Përse ngrohemi gjithnjë nën një diell të rremë?
Përse kemi brohoritur e ulëritur për fitoret tona, gjithnjë të rreme?
Përse kemi luftuar gjithmonë për të tjerët dhe vetë kemi jetuar veçse një jetë të rreme?
Përse ne nuk dimë akoma si t’u përgjigjemi, këtyre pyetjeve kaq kapitale dhe jetike?
Ah, mjaft. Askush nuk dëgjon, ose të gjithë bëjnë sikur nuk dëgjojnë.
E, poezia, ku shkoi ajo, vallë?
Ç’ është ajo?
Ç’mund të bëjë poezia për njerëzimin dhe për botën tonë të kalbur gjer në rrënjë?
Poeti amerikan Wallace Stevens thotë qartësisht: “Poetry is the supreme fiction.”
Gjithnjë sipas tij, poezia është një meteor.
Është një ndjesi.
Krijimi duhet të jetë racional.
Poezia është kërkimi i të pashpjegueshmes.
Poezia nuk është një grup që favorizon interesat e veta.
Është element.
Është e pazvogëlueshme. Nuk mund t’i jepet fund. Është e paepur.
E pakorruptueshme. Nuk prishet. Është e ndershme. Nuk ha ryshfet.
Është kundërshtuese.
Zjarrduruese.
E panënshtruar.
Dhe, oda e mbyllur?
Ah! Në të vërtetë, oda ishte e hapur. Po ta kishte shtyrë portën edhe një fëmijë e vogël, porta do të hapej menjëherë, lehtësisht.
A nuk nuk u tha pak më parë:
“Burgu s’asht veç i mbyllun.”
Por, kush e dëgjoi dhe kush e kuptoi?
8. Koha, jashtë kohës
Poeti i vërtetë jeton në një kohë, të gjitha kohërat, ose ai del misteriozisht nga koha dhe nuk kthehet, kurrë më.
Poeti e njeh mirë mendimin e filozofit, që din të sfidojë edhe kohën, edhe hapësirën. Për filozofin, kjo është sfida më e vështirë. Për Kantin, idea e kohës është një intuitë. Për Aristotelin, koha nuk është as lëvizje, as pa lëvizje. Për Shekspirin, koha është sundimtarja e njerëzve, ne jemi nënshtetasit e saj, por koha është çnderuar.
Jemi para një misteri që e kemi shpikur vetë dhe tani nuk e dimë ç’është dhe përse e kemi krijuar.
Por, më tej. Shpirti i gjuhës poetike nuk varet nga koha as nga hapësira, sepse poezia është një banore e përhershme e përtejkohës dhe e përtejhapësirës. Në të gjithë poezinë e Ledia Dushit, gjendemi diku larg, diku shumë larg, prej nga rrezikojmë ose e kemi të pamundur që të kthehemi mbrapsh. Gjuha e saj dehëse dhe njëkohësisht triumfuese ndaj dehjes, na çon atje, ku nuk ka shkuar akoma askush tjetër. Ajo kërkon të zbulojë një eliksir të ri, jo përrallor, por tokësor dhe akohor. Vargjet e Ledias, janë vargjet e Ledias. Individualiteti i pazhbëshëm i saj duket qartësisht, nga vjersha e parë gjer te ajo e fundit. Ajo nuk shkruan, por gdhend, me të vërtetë.
Po, ajo gdhend një jetë sekrete, një rend të ri të gjërave dhe bukurive, një botë që shkon nëpër rrugët e reja të mendimit, me një shikim personal e universal, si dhe me një frymëmarrje filozofike gjithëpërfshirëse, duke e bërë kësisoj, edhe kohën, jo kaq të rëndësishme, madje duke dalë nga presioni i saj tiranik, dhe duke u bërë magneti i gjithçkaje harmonike, modeste dhe nxitëse.
E, megjithatë, çmimi i kohës mbetet i lartë, më tepër se në gjysmën e botës.
Që herët duhet të mësosh mirë: nuk kalon koha, por jeta e njeriut.
Nuk është koha kuptimi i jetës, por jeta është kuptimi i kohës.
Koha ikën ose bën sikur ikën, por njeriu nuk vë re asgjë.
Askush nuk mund të vrapojë para kohës së tij. Engjëlli i kohës është njeriu. Gjithçka ka orën e vet dhe ora mbetet gjithmonë veçse një iluzion i vogël.
Ndërsa gdhendsja kërkon ta masë kohën, ndryshe.
Si?
Ajo nuk flet para kohe. Më parë, duhet “me bartë n’atë t’imtë kohe sa për tana kohët”. Dhe kjo duhet të bëhet “pa kurrnji kohë n’duer as n’mend”. Dhe gjithçka duhet të kryhet bukur dhe sa më shpejt, që të jetë e mundur. Sepse “koha asht ajri që s’na len me pritë.”
Si, pra?
Do të mbledhim gjithë fluturat e botës.
“Koha asht e prekshme e matet me flutura.”
Një perlë poetike, që fillon me vargjet:
“ky shpirt që zhgulet me u shlirue kocash
asht zogu që ndrin i qiellt ndër duer”,
dhe vijon e mbaron me një frymë e një heshtje paradoksalisht muzikore, prej së cilës, të gjithë bëhen “flutura që enden e shkruhen mbi tokë”.
Dhe kështu, koha përjeton një matje të re, dhe ne na çon akoma më larg. Rrezikojmë, ndoshta, si gjithnjë, moskthimin.
Por mua, tani më duhet të shpjegoj çfarë është madhështia dhe detyra. Nuk e di sesi, por në vendin tim përgjigjet Polloni:
“Kur shpjegojmë çfarë është madhështia dhe detyra, pse dita është ditë, nata natë e koha-kohë, nuk bëjmë tjetër veçse humbasim natën, ditën, kohën…”
Për koha nuk na lejon kurrsesi, që të humbasim kohën. Edhe kambanat, bien pa pushim, për të na qortuar ne, pikërisht, për humbjen e kohës. Tashmë, koha ka dalë nga vetja, pra, koha ka dalë jashtë kohës. Kështu ajo e humbi sundimin e saj, dhe nuk ka më rëndësinë as nderimin e dikurshëm. Ose thjesht, “koha s’asht”, pra nuk ekziston. A është kjo një fitore apo diçka tjetër, këtë do ta provojnë njerëzit e ardhshëm.
Ndërsa unë i bëj vetes dhe njerëzve një pyetje që më duket jo pak e rëndësishme.
A i kemi parë ne, a i kemi përjetuar, me të vërtetë, gjërat më të bukura të kohës, që këtej e tutje, do të “matet me flutura?
9. Krimi është ende mes nesh
A e dini ju, që në kohët e vjetra, dashuria, quhej krim?
William Blake e dinte.
Por, a e dinë, këtë tmerr, njerëzit e sotëm?
Nuk e dinë, por bëjnë sikur e dinë. Njerëzit harrojnë shpejt edhe emrat e tyre. Ky është një krim, gjithashtu. Por Ledia nuk di të harrojë. Mbi poezinë, ajo nuk vë asgjë tjetër. Në këtë situatë, edhe mungesa e fantazisë, do të ishte një krim. Edhe monotonia, edhe kitsch-i, edhe çfarë akoma?
Në poezinë e Ledia Dushit, një gjest ose një fjalë, mund të provokojë një dramë të plotë. Nuk është fjala thjesht që ta kuptosh botën, vetëm si një dramë, por që të njohësh disa gjëra themelore, që i përkasin një jete normale njerëzore. Është fjala për ta dashur botën më shumë se vetveten.
Krimi tashmë ka bërë mjaft hapa më tej. Dashuria na u bë veçse seks dhe asgjë tjetër. Çfarë do të thotë kjo? Kjo do të thotë, që nuk ka më dashuri, por seks dhe vetëm seks. Kësisoj, dashuria na u bë një karikaturë. E, një karikaturë e tillë, është më e ligë se një krim dhe më e llahtarshme se një dramë. Kjo është vënë re, që në shekullin e nëntëmbëdhjetë.
Lirika dramatike origjinale, metafora e kudogjendshme dhe befasuese, fantazia sfiduese dhe e pashtershme, si dhe abstraksioni i saj i jashtëzakonshëm, e bëjnë Ledia Dushin, një poeteshë, e cila mund të befasojë fare mirë edhe në rangun evropian apo më gjërë, pa asnjë dyshim apo ngurrim. Në mendimin e saj individual e universal dhe në shpërthimin e ndjenjave dramatike, ajo e flijon vetveten, sa herë që është e nevojshme. Abstragimi që ajo ndërmerr, ka përmasa të pazakonta dhe arrin të zbulojë edhe gjërat më të skajshme dhe më të sofistifikuara. Ajo lëviz nga toka në qiell, krejt lehtësisht.
Përqëndrimi absolut estetik, arrihet vetëm nëpërmjet një abstragimi mjaft të guximshëm dhe mjaft racional.
Pyetjet janë të domosdoshme.
Përse nuk skuqen njerëzit për krimet e tyre? Në këtë rast, liria jonë e aqshumëndërruar, ka humbur thelbin e vet, duke u bërë një zhgënjim i madh dhe një parodi tronditëse. Është krejt e qartë përse në këtë rast përdoret shumësi.
Jemi të shfrenuem
Shpirt…
Ahma!
S’jemi t’lirë.
A nuk është një krim i madh, që në liri, të mos jemi të lirë, por thjesht “të shfrenuem”. S’jemi në parajsë. S’jemi në ferr. Ku? Ku jemi, atëherë? Ndoshta, në Askund?
Por zhgënjimi apo krimi shkon më tej, duke marrë përmasa apokaliptike. Tashmë “thonë se asht verë”, por në të vërtetë, “t’gjithë jemi tue vdekë”, dhe madje, “njerëzit s’kanë kenë kurrë”.
E dukshme, krimi është ende mes nesh. Ndërkaq, jemi shumë larg përjetimit të gjërave më të bukura të kohës. Ky mospërjetim është gjithashtu një krim.
10. Dimri, heshtja, vetmia
Dimri, heshtja dhe vetmia, përbëjnë tre refrene poetike, që zenë një vend jo të paktë, dhe dalëngadalë bëhen aktorë të njëmendt dhe misionarë unikë të shpirtit, heshtjes dhe vetmisë më autentike e më “ekstravagante”, që shfaq çdo ditë e çdo natë, pa ndërprerje, shoqëria jonë njerëzore.
Unë, madje, i shoh këta aktorë, të angazhuar në një dialog jo të zakonshëm ndërmjet tyre, direkt mbas shfaqjes së fundit, pak mbasi ulet perdja.
Ja, një moment nga ky dialog, jo fort i lehtë.
Dimri:
Unë jam dimri tjetër, ai që ju nuk e njihni akoma. Unë do t’ju tregoj gjëra jo pak të çuditshme, në një “seancë dimnash”, duke u kujdesur për lulet e para, si një “rishtare” e vërtetë, dhe duke paraqitur para jush, ma të mirën fytyrë, fytyrën femërore-dimërore, të bukur shumë e njëkohësisht të thjeshtë si drita.
Heshtja:
Zonja dhe zotërinj, po ju them që në fillim, që ju duhet të dini të heshtni, edhe më mirë se AI. Ju duhet të dini gjithashtu të flisni bukur, edhe me anë të heshtjes. Ju nuk duhet të prishni asnjë qetësi. Që të mos kërkoni pastaj falje për asgjë. Që të mos thoni, ah, nuk e di sesi ka ndodhur, por unë, unë vetë, “zemrës heshtinë ia kam prishë”.
Dimri:
I tillë është dimri, pra unë. “Ma mirë nuk mundet.” Sa më përket mua, unë e respektoj heshtjen, por nuk jam aspak një tifoz i saj, i çmendur.
Vetmia:
Koka ime është një “azil qeniesh t’vetmueme.” Edhe unë, unë, unë vetë, jam vetëm, krejt vetëm, absolutisht vetëm…
Dimri:
Vetmia është një provë e madhe, që duhet ta kalojnë të gjithë, doemos, pa asnjë përjashtim. Kjo është jeta, vetëm ose jo.
Heshtja:
Ju flisni shumë dhe bëni pak, ose aspak. Ky është gabimi juaj i madh. Ju keni akoma errësirë në shpirt. Ju duhet të mësoni urgjentisht, si të heshtni bukur dhe denjësisht, si dhe të bëheni të aftë plotësisht, për të zbërthyer e për të lexuar gjithë sekretet e gjithë sendeve “t’heshtuna.”
Dimri:
Ah, çfarë klisheje banale! Unë nuk kam kohë që të merrem me gjëra të kota. Mua, “dimni m’kjan ndër duar”. Pra mua, mua… Por në frymën time rritet një trëndafil, ndërsa në sytë e mi, “më shihen fushnjeta”.
Vetmia:
Mjaft! Mjaft! Unë jam e mbyllur në dhomën e vetmisë sime. Nuk ka asnjë shenjë shprese ose shkëndijë drite. Unë jam mbytur tashmë në veten time, si në një gotë me ujë.
Dimri:
Aha! Ahu! Ndërsa unë, unë, unë vetë, “due me jetue nji dimën t’përjetshëm”. Unë do të rri në tokë, po, në tokë, “me zemrën n’dritore: ushqim për zogat e dimnit”.
Heshtja:
Ah për t’errëtin shpend që bart hjekë tue heshtë”. Dhe unë, po unë, nuk dua të shtoj asgjë më tepër.
Të tre:
“Heshtja na i heq sytë e nuk na len me pa.”
Dimri:
Edhe një herë.
Të tre:
“Heshtja, heshtja, heshtja na i heq sytë e nuk na len me pa”.
Heshtja tregon padurim.
Dimri:
Durim, durim, jemi në fund. Së bashku, ju lutem.
Të tre:
“e ma s’kemi me fjetë
E ma s’kemi me folë
e ma s’kemi me ndreqë
ngase rrimë këtu prore
për nji përrallë për tri pika gjumë
e nji pikë esence t’kuqe n’Shpirt”.
Pauzë. Pastaj dëgjohen nga larg zhurma stuhish të vjetra e të reja.
Të tre:
“trandun nën kambë mbytun me det
n’dimën ngjye krejt shpirtnash syçilun
zhytena kthjellët ndër ujna t’errët e zhdukena thellë n’askund”.
Perdja ngrihet përsëri.
Një shfaqje tjetër fillon.
11. Trupi, muzika, e paguxueshmja
1.Trupi
Poezia e kthen trupin, natyrshëm, në një tempull. Por megjithatë dilema mbetet: ne nuk i dimë akoma fshehtësitë e këtij tempulli, që merr frymë dhe flet, thuajse si një njeri. Ne duhet të jetojmë jo për trupin, por sepse është e pamundur të jetosh pa të. Kështu na thotë Seneka, që në kohëra të hershme. Kjo situatë nuk është aspak e lehtë, sepse nuk jep rast për një ndryshim të shpejtë. Ndërkaq njeriu pret çlirimin e tij nga vetvetja. Kush do ta sjellë këtë çlirim kaq të rëndësishëm, këtë nuk e dimë akoma. Dikush apo shumëkush, ndjehet tanimë si një hije pa trup. Si hija e shumëfishtë e një njeriu pa trup. Më në fund, ne jemi të gjithë, hije në kërkim të trupave tonë, ose, trupat tonë janë duke na kërkuar ne, intensivisht.
E gjithë kjo histori spikat më qartë nëse lexojmë me ngadalë dhe me një ritëm të kohës, vargjet që na çojnë drejt një zbulimi intim e delikat. Heroina lirike nuk kërkon asgjë tjetër, “veç me mujt me pa si ka me m’kullue trupi kujtesë e sende t’heshtuna”. Por tashmë trupi pëson edhe një ndryshim tjetër tronditës: “tash s’kam diell as det veç peshën e trupit tim që digjet”.
Imazh që përfton imazhe fluturake, pafundësisht, gjersa fshihen a zhduken, diku matanë qiellit. Për t’u shfaqur sërish, në një proces përsosje dhe shtypjeje, që ndodh pa ndërprerje “n’thelbin e zjarmshëm t’trupit”. E, njëkohësisht, ky trup “kjan”, “i shtypun me taft”, aromat dhe stinët treten tanimë bashkë, për të arritur kështu “n’trupin me Dritë”. Pra, papritur, trupi është prezent, dhe nuk është më një hije e frikshme, apo një automat i ftohtë dhe pa ndjenja. Trupi i saj bëhet tanimë gjithnjë e më shumë trup. Dhe ky trup nuk është thjeshtë veçse një objekt intim. Ky do të ishte një fund i trupit. Por trupi i vërtetë befas lëshon dritë. Tani mbetet të gjesh trupin që i përshtatet bukur trupit tënd. Pastaj, do të përjetohet, në çastin e çasteve, një shpërthim drite i përbashkët dhe i paharrueshëm.
2.Muzika
Muzika, kjo mrekulli supreme e botës, luan një rol kapital, në përkryerjen e çdo poezie dhe të çdo vargu. Pa muzikën e saj të brendshme, çdo poezi vdes pa lindur akoma. Pa këtë mrekulli, nuk do të funksiononte gjithë harmonia e përgjithshme e një vepre poetike.
Kjo muzikë lind nga fjalët e zgjedhura, me një intuitë gjeniale dhe me një qetësi tejet sovrane. Çdo fjalë i ngjan një instrumenti muzikor të padukshëm. Si të thuash, muzika krijohet, vetvetiu. Edhe gjënë më të egër, edhe ashpërsinë dhe tërbimin më të madh, kjo muzikë e zbut, e çliron nga vetvetja, dhe ia ndryshon natyrën.
Sipas Shekspirit, njeriu që nuk ka muzikë në veten e tij, që nuk preket nga
harmonia e tingujve, ka lindur për tradhti, mashtrim e vjedhje.
Muzika është një ushqim shpirtëror, special.
Ajo i shëron edhe të marrët.
Muzika është tempulli i pafajsisë, poezisë dhe i dashurisë.
Kur muzika është e mrekullueshme, duket sikur nuk ekziston më, asgjë e keqe. Askush nuk mund të jetë indiferent, as armiqësor ndaj saj. Kush urren muzikën, urren veten dhe të tjerët, urren botën dhe zotin. Muzika na çon te origjina, te fillimi i të gjitha fillimeve, te burimi i të gjitha burimeve. Kështu ne bëhemi origjinë dhe burim i gjithçkaje të lirë dhe të bukur.
Pa muzikën, jeta do të ishte një krim tepër i mërzitshëm.
Poezia dhe muzika, jo vetëm që kuptohen mirë me njëra-tjetrën, por edhe dinë të gjejnë në thellësitë e brendshme të njëra-tjetrës, arin e artit të madh.
Edhe poetja Ledia Dushi e njeh mirë sekretin e këtij ari të domosdoshëm, kur është fjala për të krijuar një vepër poetike të vërtetë dhe të aftë për të përballuar sfidat e kohërave të ardhshme. Prandaj ajo është që sot, një sogjetare e mirëfilltë dhe e denjë për misionin e saj të brishtë dhe jo pak të fortë. Kësisoj, ajo nuk ndjehet mirë, në një “ajër prej muzikash t’rrejshme”, as kur i “mungojnë tastet e muzikave t’pandieme”, ose kur pohon se, “kurrkush s’i don ma tingujt”. E më tej, madje, “Muzika asht sëmurë.”
Alarm poetik? Ndoshta, por megjithatë, muzika nuk hesht, sepse tanimë, “Muzikën e luen vedja”. Dhe poetja, vijon stoikisht kërkimin e fjalëve, që në një përsëritje të veçantë, japin një muzikalitet dramatik e lirik, të pazakontë.
Si këto shembuj!
Bijn’ e bijn’ e vdesin sytë e natyrës
Krena e krena e krenaintime e
Tue pa ara e ara e ara t’lame në ar
Muzika, në shkrirjen e saj intime me poezinë, mbetet gjithmonë një bukuri supreme.
3.E paguxueshmja
Gjithë vëllimi poetik përmbledhës, që mban titullin “N’nji fije t’thellë gjaku”, provon qartë, që gjithçka nis me një guxim të pastër, vijon me të, dhe kulmon me të, thjesht dhe befasisht. Gjithçka shkon pastaj prore drejt të paguxueshmes, duke shpalosur një mjeshtri sipërore në zbulimin e pasurisë së brendshme të fjalës, në gjetjen e metaforave të reja, apo në konsolidimin e një lirizmi dramatik modern.
Guximi poetik bëhet rrjedhshmërisht një element esencial, pa pozime boshe dhe pa drama artificiale.
Ky element është i dukshëm aq sa duhet dhe vendi i tij është i gjetur mirë, në saj të një mase dhe të një sinqeriteti absolut.
Duke guxuar kësisoj, të paguxueshmen, në çdo rast të mundshëm e të pamundshëm, poezia merr në tempullin e saj, hapësira të pakufishme dhe të panjohura, dhe kështu pa e humbur lidhjen intime me liqenin e qytetit të saj, ajo mund të kalojë natyrshëm në çdo largësi të dëshirueshme apo të padëshirueshme.
Ledia Dushi zotëron një imagjinatë vërtet të pazakontë.
Ajo ka një aftësi të jashtëzakonshme për të krijuar imazhe shumë të çuditshëm, metafora të së sotmes dhe të së ardhmes, apo ndjesi intime e universale, që prekin, zgjojnë ose ftojnë çdo njeri, që të marrë pjesë në një çlirim të përgjithshëm të qenies dhe joqenies.
Ajo ka një marrëdhënie tepër të veçantë me vdekjen, por po ashtu edhe me dramën e jetës. Çdo poezi na përcjell me shumë finesë një dramë të përditshme individuale e planetare, në një botë konkrete, në të cilën, nuk është aspak e lehtë që të mbetesh gjithmonë në anën e një jete të drejtë dhe të bukur.
Kësisoj, historia poetike e jetës dhe vdekjes, është historia apo eposi i të paguxueshmes. Kjo poezi kërkon të zbulojë raporte të reja të njeriut me kohën, me hapësirën dhe me faktet dramatike. Me fjalë të vogla, kjo poezi na transmeton ndjenja dhe ide të mëdha.
Poezia është në këtë rrjedhshmëri të mendimit, kërkimi i të pashpjegueshmes dhe i të paguxueshmes. Poezia nuk kërkon lumturinë, por as fatkeqësinë apo dëshpërimin. Nëse poezia nuk depërton në botën e brendshme të njeriut, të botës dhe madje, të kozmosit, asaj i mungon një gjë mjaft themelore.
Le të shkojmë pak më tej. B. Brecht thotë qartë: “Është fatkeq vendi që ka nevojë për heronj.” Ledia nuk ka nevojë për heronj pompozë, as për gjeste heroike groteske. Guximi poetik, natyrisht është tjetër gjë. Në këtë vizion, jetë, do të thotë guxim. Madje, pa guximin, jeta nuk ka kuptim.
Guxim do të thotë karakter.
Guxim do të thotë talent.
Më në fund, ne të gjithë duhet të shkojmë qetësisht, drejt të paguxueshmes. Çfarë do të thotë kjo? Kjo do të thotë që të gjithë, duhet të guxojmë që të mos bëhemi heronj, por të gjithë duhet patjetër të guxojmë të jemi ose të bëhemi njerëz.
Të jesh njeri apo të bëhesh njeri, ja ku ndodhet heroi i gjithë heronjve.
Ja disa shembuj nga guximi poetik ledian:
Zoti ka fytyrën time.
Burgu s’asht veç i mbyllun.
Femna s’asht njeri.
Ndër drita varun n’qiell, kryet tim i vdekun
Vras njerëz me frymë.
Këndellun n’secilën trandje kozmike.
Liria ime…ma e vjetra ndër bimë helmuese.
Këto perla të mendimit dhe guximit poetik tregojnë pa asnjë dyshim, qartësisht, një vrojtim të përpiktë absolutisht të përqëndruar, në eksplorimin e jetëve tona të brendshme dhe të lidhjeve ndërmjet nesh dhe botës.
Një eksploruese unike e të paguxueshmes, e cila, e bën gjithçka pa zhurmë e pa bujë, në një heshtje mjaft domethënëse dhe në një qetësi sovrane, në prag të një shpërthimi të ardhshëm, gjithëpërfshirës. Prandaj, ajo nuk lëshon asgjë nga dora, para se të bëhet e përsosur, me të vërtetë. Ajo guxon t’i japë lirinë absolute, fantazisë dhe imagjinatës. Ajo nuk është e etur për një famë e lavdi boshe. Me tërë modestinë e saj, ajo është gjithnjë e hapur ndaj jetës dhe vdekjes, ndaj mistereve dhe paradokseve, si dhe ndaj çdo fenomeni apo ekzistence të vlefshme, për njeriun e denjë dhe fisnik. Tek ajo, intimiteti i fuqishëm shpirtëror, është i lidhur ngushtë me një sinqeritet biblik dhe me një shikim joshës e tronditës. Nga çdo varg shkëputet një drithërimë ndriçuese, si nga një yll, që sapo ka rënë nga qielli.
I gjithë vizioni i saj poetik ruan gjithnjë një frymë po aq danteske sa edhe misterioze. Duke prekur pikërisht nervin e duhur, ajo bën njëkohësisht autopsinë e saktë të fytyrave njerëzore, apo edhe të fytyrës së botës.
12. Me sy të ri ose Mbisyri
Atje ku nuk mbërrin askush tjetër, poetja e shikon gjthçka ndryshe, me një sy të brendshëm, që mund të zbulojë një dramë për çdo varg. Dhe kësisoj, çdokush që e njeh dramaturgjinë e veprave të mëdha, gjendet befas, përballë një eksplozioni ose para një kryengritje të brendshme, që zhvillohet në thellësi të një heshtjeje kinse profetike. Kështu gjithkush mund të përfshihet shpejt, në një gjendje të vështirë, sa edhe të lehtë. Por, poetja përjeton një situatë unike, në të cilën, ajo thotë “unë s’jam”, apo, “qeniet kanë mbetë hije”, dhe nga ana tjetër, “tue pritë me u gëzue”, “me hungërima prej rane nisim e rrejmë vedin”.
Por, situata kulmon më tej. “Përreth, shtazë e femna”, shikon ajo, dhe pastaj s’di çfarë të zgjedhë nga tre mundësitë e ofruara, që janë njëra më mizore se tjetra: “kryet a zemrën a sytë me heqë.”
Ndërkaq unë shoh një qenie të re, që është e gjitha vetëm sy. Dhe unë, përjetoj gjithashtu, shijen e talljes së ditës, apo ironinë e ironisë sime ironike. Ç’është kjo ditë, që tallet me njeriun, duke ia marrë, gjithçka që zotëronte? Ç’ironi e përgjakshme! Kjo është ndoshta diçka e ngjashme me një vajzë të çuditshme, që mbetet gjithmonë virgjine.
Shpesh, duke parë, njeriu nuk sheh, por nëse i mbyll sytë, ai shikon, madje më mirë se me sy të hapur. Si ta shohësh botën, atëherë? Me ç’sy virgjin? Si mund të shikosh diçka që syri ynë nuk arrin dot ta kapë? Po një lëvizje të shpejtë, një shenjë apo një sinjal? Po një mur sysh, ç’mision ka, në këtë botë nevrike dhe histerike? Ah, ti, amigo, ti ke sy kaq brilantë, por ti e sheh gjithnjë botën, turbull e më turbull. Përse të mungojnë sytë, për të parë gjërat e bukura, por gjërat e shëmtuara, ti i shikon më mirë se askush tjetër?
Nëse syri është i kthjellët, i tërë njeriu është i kthjellët. Nëse syri është i turbullt, i tërë njeriu është në errësirë. Por kur syri yt i brendshëm është i verbër, errësira do të jetë më e tmerrshme se ajo e ferrit. Këtu duket qartë rëndësia e jashtëzakonshme e syrit të brendshëm.
Përse njeriu shpesh nuk beson as te sytë e tij?
A mos e ka fajin syri i keq, syri magjik, apo syri i brendshëm? Ti nuk ke guxim të shikosh brenda teje. Ti nuk e shikon dot zemrën, as gjakun tënd. Asnjë forcë e jashtme, nuk bën dot asgjë, pa forcën e brendshme. Gjithçka mund të fitohet vetëm nga brenda, njëlloj si një fortesë. Ti duhet të shikosh dhe të njohësh, ç’luan apo tigër, ndodhet brenda teje.
Nuk sheh syri, sheh mendja. E dimë, e dimë.
Absolutisht.
Por, përse ka sy, që nuk derdhin lot kurrë, ose sy që qajnë pa pushim? Përse ka sy dinakë dhe sy të ndershëm? Përse mund të verbohesh nga kaltërsia e syve të një vajze të bukur? Për sa sy, ka nevojë njeriu? Si mund t’u përkasësh kohëve që do të vijnë?
Me një Mbisy.
Me një Mbisy.
Me një Mbisy.
Në këtë mënyrë, ti do të shikosh gjëra, që nuk mund t’i shikojë askush tjetër, në botë. Ti do të shikosh jo vetëm gjëra të papara, por edhe do të ëndërrosh, “sy ndër sy me nji fajkue”, ndërkohë që “jeta asht ba drapën” dhe ndrit një “hanë e rrejshme”. Për të mbërritur sa më qetësisht dhe sa më natyrshëm, te konkluzioni final: “andrra asht jeta”. Po, kështu është. Këtë nuk mund ta ndryshojmë. Por megjithatë, ti gjen një shteg sekret, dhe zbulon finalen e dytë, duke uruar si një fëmijë largpamëse: “Mirë ju gjetsha Andrra!” Pra, koha mund të sfidohet me ëndrra të reja.
Dhe, prandaj, një poezi e vërtetë, nuk e njeh pushtetin e kohës.
Një si kjo, për shembull:
Shpirt për shpirt me u kundrue e mos me pasë t’ngime
aromash e tingujsh e rrezesh e qiejsh t’papërshkuem
me u amshue me u shelbue t’Përdritun t’Përdritun t’Përdritun
Shpirt për Shpirt t’paterrë t’patokë
me Miq e Miq e Miq t’pamundun
që kisha dashtë me i marrë n’grykë sa herë kisha dashtë me dashtë
Tashmë, s’më mbetet më gjë tjetër, përveçse të kujtoj thënien fillestare të kësaj sprove:
“Çdo poezi duhet të shkruhet si të ishte
poezia e parë e botës.”
Bruxelles, janar 2020
