1. Për ç’arsye Buzuku vuri në “Mesharin” variante përkthimesh të ndryshme të të njëjtit tekst?
Një dukuri sa e rëndësishme, po aq dhe e ndërlikuar për ta ndriçuar mirëfilli veprën e Buzukut është përsëritja e disahershme e të njëjtit tekst me përkthime të ndryshme. Ngjet që një tekst të përsëritet dy, tri, katër, pesë dhe gjashtë herë. Edhe pse mungon një studim i imtë i konkretizimit dhe i analizimit të kësaj dukurie, disa nga studiuesit kanë sjellë shembuj të përsëritjeve dhe të përkthimeve të ndryshme.
Cilat ishin arsyet që Buzuku të vepronte në këtë mënyrë?
Studiuesit kanë përmendur, zakonisht, dy variantet e përkthimit nga Ungjilli i Lukës (1, 26 – 38)[1], të botuara njëri në Officium B.M.V. e tjetri në Messale.
Në studimin “Gjon Buzuku dhe vepra e tij Meshari (1555)” Kolë Ashta sjell një varg shembujsh të tjerë, ku përsëritjet e teksteve ndodhin katër, pesë dhe gjashtë herë[2].
Nga punimi i këtij studiuesi po sjell vetëm tekstin (me transkribimin e Çabejit) të përsëritur gjashtë herë, siç e dëshmon autori, pa u ndalur në analizimin e ndryshimeve të përkthimit.
Konshienciatë tonë, tý të lusmë, Zot, tue i vizituom i dëlir (fleta XIV, shtylla IV)
Konshienciatë tonë, tý të lusmë, Zot, tue i vizituom ti na i dëlir (XV, shtylla I)
Konshienciatë tonë, tý të lusmë, Zot, tue i vizituom ti na i dëlir (XV, shtylla II)
Konshienciatë tonë, tý të lusmë, tue i patë të i dëlirnjësh, o Zot (XV, shtylla III)
Konshienciatë tonë, tý të lusmë, tue na panë na purifiko, o Zot (XV, shtylla IV)
Konshienciatë tonë, të lusmë, tue i vizituom t i purifikonjsh, o Zot (XVI, shtylla I)
Për ta ndriçuar sado pak dukurinë e përkthimeve të ndryshme të të njëjtit tekst, po ndalem më përafërt në tekstin e Psalmit 130 (129), që botohet tri herë në veprën e Buzukut dhe ku ndryshimet në variantet e përkthimeve janë të dukshme dhe përligjin shumëçka të rëndësishme jo vetëm për përkthimin, po edhe për natyrën e vetë veprës.
2. Tri variantet e përkthimit të psalmit 130
Në fletët XIII, XVII dhe XX të veprës e vet, Buzuku i botoi tri variante të përkthimit të Psalmit 130 (129 sipas Septuaginta-s, sipas traditës greke – latine), të cilat po i jap në vijim (sipas transkriptimit të Eqrem Çabejit)[3]. Sipas studiuesit rumun, Gustavo Adolfo Loria Rivel, përkthimi i varianteve të psalmit të përmendur, është bërë nga përkthimi latin i Shën Jeronimit[4].
VARIANTI I PARË (faqe XIII[5])
Ṇ së ṇthellashit vise u tӯ thira, Zot:
Zod, gjegj oratënë teme.
U bafshinë veshëtë e tū të ṇdigluome
ndë zāt të oratëvet mive.
Zod, ti në ṃbajtësh mend të këqiatë,
kush të mundë shufrenjë?
Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë;
e për ligj tand u tӯ ṃbajta.
Shpirti em u ṃbajtë
ṃbë fjalë tande;
shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenëzonë.
Ṇ së ruojtunit së ṇdënatësë djerie ṃbramanet,
kī shpënesë o Israel, ṃ Tenëzonë.
Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja,
e afërë atī anshtë të shpërblenëtë e madh.
E aj të shpërblerë Israelnë
ṇ gjithë së këqiashit.
VARIANTI I DYTË (faqe XVII)
Ṇ viseshit së ṇthella thira ṃ tӯ, Zot:
Zot, gjegj zanë tem.
U bafshinë veshëtë e tū të gjegjunë
mbë zāt të oratëvet mīve.
Zot, ti në ṃbajtësh mënī, kush të jetë aj
qi të mundë ṃbahetë?
Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë;
e për ligjē të tū u tȳ mbajta.
Shpirti em u ṃbajti
ṃbë fjalët e tī;
shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenëzonë.
Ṇ së ruojtunit së ṇdënatësë djerie ṃbramba,
të ketë shpënesë Israeli ṃ Tenëzonë.
Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja,
e afërë atī anshtë të shelbuomitë e madh.
E aj kā me shpërblenë Israelnë
ṇ gjithë së këqiashit së tynesh.
VARIANTI I TRETË (faqe XX)
Ṇ viseshit së ṇthellash thira tӯ, Zot:
Zot, përze oratënë teme.
U bafshinë veshëtë e tū të ṇdigluome
ṃbë zāt të oratëvet mive.
Zot, ti në ṃbajtësh mend të këqiatë,
kush tjetërë mundë i duronjë?
Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë;
e për ligjet të tū ti je druojtunë e u tӯ ṃbajta.
Shpirti em u ṃbajti
mbë fjalët t atī;
shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenëzonë.
Ṇ së ruojtunit së ṇdënatësë djerie ṃbramanet,
ashtu të ketë shpënesë Israeli ṃbë Tenëzonë.
Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja
e madhe e të madhtë e shpërblenë.
E aj kā me shpëtuom Israelnë
ṇ gjithë së këqiashit së tynesh[6].
Tri variantet e përkthimit të Psalmit 130, që Buzuku i përfshiu në veprën e vet, po edhe vargu i përsëritur menjëherë pas mbarimit të variantit të tretë (antifena) “Ti në ṃbajtësh mend të këqiatë, Zot, kush t i mundë mbae tjetërë?” nuk është i njëjtë me tekstin e variantit të fundit (të tretë, f. XX), që janë krejt afër njëra-tjetrit: “Zot, ti në ṃbajtësh mend të këqiatë, kush tjetërë mundë i duronjë?”, të vënë para mëdyshjeve të mëdha, për të mos thënë të pazgjidhshme dhe vetvetiu pezullojnë shumëçka që është thënë për veprën e Buzukut, për përkthimin e saj si dhe për veprat në të cilat ai mund të jetë mbështetur, po dhe për një varg dukurish të tjera.
Cilat ishin arsyet e sjelljes së tri varianteve të përkthimit të të njëjtit psalm brenda një vepre dhe në një hapësirë prej tetë faqesh? Mos Buzuku veproi në këtë mënyrë për të dëshmuar vështirësitë e përkthimit nga teksti latin, grek ose hebraik[7]? Ndoshta për shkak të nevojës që të kuptohet sa më mirë teksti i psalmit ose për të përligjur dukurinë se përkthimet e psalmeve ishin bërë edhe më parë dhe nga autorë të ndryshëm e në vise të ndryshme shqiptare dhe ai e dëshmonte këtë me sjelljen e teksteve të psalmit të përmendur? Ndoshta Buzuku i solli tri variantet e përkthimit të të njëjtit psalm për të dëshmuar pasurinë dhe format leksikore shprehëse dhe dialektore të gjuhës shqipe edhe në një vepër të tillë të karakterit fetar përmes një teksti konkret? Ndoshta edhe me ndonjë ndërhyrje të vetë Buzukut?
Në studimin e tij, të botuar më 1961, kushtuar veprës së Buzukut, Martin Camaj kishte vërejtur se gjithë “Meshari”’ nuk është vepër individuale e një autori (shkrimtari) të vetëm[8] dhe se për hartimin (kompilimin) e veprës së vet, Buzuku i shfrytëzoi (konsultoi) edhe përkthimet e tjera në gjuhën shqipe e saktësisht, në këtë rast, përkthimet nga Shkrimi i Shenjtë të bëra drejtpërdrejtë nga greqishtja në Shqipërinë e Jugut[9].
Ndoshta Buzuku i botoi të tri variantet e Psalmit 130 duke pasur parasysh rëndësinë që ka psalmi?
Sipas studiuesve të Biblës ky psalm, i quajtur De profundis, është njëri nga më të shquarit e shtatë psalmeve të pendesës, që përdoret edhe në liturgji. Teksti është një grishje e thellë dhe e drejpërdrejtë e psalmistit (në një gjendje të rëndë trupore dhe shpirtërore) drejtuar Hyjit krijues, i vetmi që mund t’i vijë në ndihmë krijesës së vet dhe ta shpëtojë nga rrënimi i plotë. Zëri i psalmistit është zëri i vetë Krishtit i njësuar – i mishëruar në secilin që i beson. Besimi në Hyjin është dashuri dhe të bsosh në Hyjin domethënë ta duash atë[10]. Fjala e Hyjit ka ekzistuar para të gjitha gjërave dhe të gjitha gjërat janë përftesa të tij. Kërkesa e plasmistit mbështetet, sipas Shën Augustinit, në ligjin e mëshirës hyjnore dhe sipas syrit të zemrës[11]. Psaltari thërret nga thellësia e shpirtit të tij dhe zëri i tij mbërrin tek Hyji, për arsye se Ai është brenda tij; psalmisti e ndien nevojën t’i drejtohet vetvetes (pendesa) dhe Hyjit (shpëtimtarit). Së këndejmi, Psalmi 130 është një lutje e përshkuar nga një shpirtësi e thellë, që buron nga zemra e sinqertë, e penduar për fajin e bërë[12]. Rrjedha e psalmit është vertikale: nga thellësia ngrihet lart drejt Hyjit dhe veprimi hyjnor nga lart poshtë, nga varet dhe falja e mëkateve[13].
Pra, psalmi është një llambë përherë e ndezur në rrugën e kthimit e të pajtimit me Hyjin, po edhe të asaj që shpie tek vdekja, duke u bërë një këngë tipike e liturgjisë së krishterë të ritit të vdekjes e të varrimit[14].
Me një fjalë, Psalmi 130 është përgjërim – lutje individuale, po që, në të njëtjtën kohë, shndërrohet në një lutje kolektive, që i përfshin dhe i nënkupton të gjithë[15]. Në tekstin e saj përligjet një besim i dyfishtë në Hyjin: i njeriut dhe i popullit të Izraelit biblik. Besëlidhja e Hyjit me Popullin e zgjedhur nënkupton edhe besëlidhjen me popujt e tjerë; të gjithë popujt janë në besëlidhje me Hyjin: ai është krijues i tyre dhe ai kujdeset dhe i mbështet ata në çdo rrethanë, edhe individualisht, edhe kolektivisht.
Psalmi 130 përligj dy virtyte të qenësishme: hesed-in, hirin, besimin e dashur e të mëshirshëm, dhe pedût-in, shpëtimin, shëlbimin. Në këto cilësi të Hyjit mbështet besimtari, i bindur se vetëm Ai do t’ia falë mëkatin, do ta lirojë nga e keqja dhe do t’i mundësojë fillimin e një jete tjetër. Në Letrën e romakëve, Shën Pali thotë: “Jam fatkeq! Kush do të më lirojë nga ky trup vdekatar? Janë hiret e Hyjit nëpërmjet Jezu Krishtit Hyjit tonë” (Rom 7, 24 – 25).
Me fjalë të tjera, psalmi shpreh gjendjen – vështirësitë e skajshme, që herë – herë ndodheshin fiset izraelite pas shpërnguljes[16]. Në këtë psalm nuk jepen imtësi, arsyet dhe shkaqet e gjendjes së psalmistit; heshtet shumëçka, siç ndodh edhe në tekstin e Pasthënies së Buzukut. E vetmja gjë që vërehet mirëfilli është gjendja tepër e vështirë shpirtërore e besimtarit, të thuash në skajin e rrënimit, dhe pendimi i tij për veprimet e bëra si dhe kërkesa, grishja nga thellësia e shpirtit drejtuar Hyjit krijues e shpëtimtar për t’i ardhur në ndihmë. Vetëm Hyji është në gjendje t’ia shlyejë mëkatet dhe ta shpëtojë atë nga ajo gjendje e rëndë dhe e parrugëdalje. Psalmin 130 Martin Luteri e cilësonte si hiri i të falurit[17]. Për autorin e psalmit falja hyjnore është kryesorja dhe e nxit dhe e përligj mbështetjen tek Hyji.
Të gjitha gjasat janë që Buzuku e përsëriti psalmin 130 në tri versione përkthimesh, pos tjerash, për arsye se shqipton dy gjëra të qenësishme:
a) pendesën e individit për veprimet e këqija të bëra dhe grishjen e Hyjit nga thellësia e shpirtit që t’ia falë mëkatet, domethënë t’ia shpëtojë jetën, dhe
b) besimin e popullit të zgjedhur, Izraelit, në Hyjin që ta ndihmojë dhe ta lirojë nga të këqijat. Populli i Izraelit e pret Hyjin me përgjërim dhe më me padurim sesa rojet e natës[18] që e presin agimin (krahasim tepër kuptimor dhe i rrallë).
Si i tillë psalmi kishte një rëndësi të madhe e të shumëfishtë edhe për çdo besimtar shqiptar, po dhe për gjithë popullin shqiptar, i cili po vuante nën robërinë otomane. Kjo ndërlidhje e thellë e fatit të popullit të zgjedhur me fatin e popullit shqiptar në kushte të rënda vepruese e jetësore, u bë edhe nga autorë tanë të tjerë të traditës: Budi, Bogdani me shokë. Po përmend këtu vetëm dramën e Fishtës “Juda Makabé”, ku në asnjë pjesë nuk përmendet emri shqiptar e Shqipëri, po nga fjalia e parë e deri tek e fundit, ajo që kishte ndodhur me Makabejt, ndërlidhet – pra ndodhte me popullin shqiptar e me botën e tyre. Me një fjalë, përsëritja bëhet me qëllim të caktuar, siç ndodh dhe me përsëritjet në lutje, në litani e në tekste të tjera në ritin e meshës e jo vetëm të saj, që është dukuri e rëndomtë dhe e pashmangshme jo vetëm në meshë të ndryshme, po dhe gjatë një meshe.
Brenda çështjeve të ndërliqshme që dalin nga variantet e përkthimeve, megjithatë një gjë duhet të jetë më pak e dyshimtë: vënia e tri varianteve të të njëjtit psalm në veprën e Buzukut nuk është rastësi.
3. A është i njëjti përkthyes i Psalmit 130 ose janë përkthyes të ndryshëm?
Në bazë të krahasimit të variantit të parë, të botuar në fletën XIII, dhe të variantit të dytë të botuar në fletën XVII, del se ato ndryshojnë midis tyre dhe se fitohet përshtypja se janë përkthime të dy autorëve. Mendoj kështu duke pasur parasysh faktin që e thotë vetë Buzuku: hartimin e veprës ai e kishte bartur në vete për shumë kohë, me vite të tëra:, siç thuhet në Pasthënie: “tue ụ kujtuom shumë herë (nënvizimi im) se gluha jonë nukë kish gjā të ņdigluom ņ së Shkruomit shenjtë…”.
Nga krahasimi i imtë i variantit të parë (f. XIII) me variantin e dytë (f. XVII) bie në sy se brenda tyre vetëm tri vargje janë krejtësisht të njëjtësishëm: “Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë”; “shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenë-zonë”dhe “Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja”, ndër-sa ndryshime midis tyre janë:
Varianti i parë Varianti i dytë
Zod Zot
ṇdigluome gjegjunë
shufrenjë ṃbahetë
u ṃbajtë ṃbajti
tande e tī
ṃbramanet ṃbramba
shpërblenëtë shelbuomitë
të shpërblerë me shpërblenë
– së tynesh
Ja dhe ndryshime të tjera mes variantit të parë e të dytë:
I. Ṇ së ṇthellashit vise u tӯ thira, Zot:
II. Ṇ viseshit së ṇthella thira ṃ tӯ, Zot:
I. kī shpënesë o Israel, ṃ Tenëzonë:
II. të ketë shpënesë Israeli ṃ Tenëzonë.
Edhe varianti i parë (f. XIII) me variantin e tretë (f. XX) ndryshojnë midis tyre. Variantet kanë katër vargje të njëjtësishme:
“U bafshinë veshëtë e tū të ṇdigluome”;
“Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë”;
“shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenëzonë”;
“Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja”.
Ndryshimet kryesore midis variantit të parë dhe të variantit të tretë janë:
Varianti i parë Varianti i tretë
U –
Zod Zot
Gjegj përze
Ndë mbë
Shufrenjë duronjë
– ti je druojtunë
u mbajtë u mbajti
tande t atī
e afërë e madhe
të shpërblerë kā me shpëtuam
Ndryshime të tjera midis variantit të parë dhe të tretë:
I. Ṇ së ṇthellashit vise u tӯ thira, Zot:
III. Ṇ viseshit së ṇthellash thira tӯ, Zot:
I. kī shpënesë o Israel, ṃ Tenëzonë.
III. ashtu të ketë shpënesë Israeli ṃbë Tenëzonë.
I. e afërë atī anshtë të shpërblenëtë e madh.
III. e madhe e të madhtë e shpërblenë.
I. ṇ gjithë së këqiashit.
III. ṇ gjithë së këqiashit së tynesh.
Nga krahasimi i variantit të dytë (f. XVII) dhe të variantit të tretë (f. XX), del se gjashtë vargje janë të njëtësishëm: “mbë zāt të oratëvet mīve”; “Përse ṇdaj tӯ anshtë të afëruomitë”; “Shpirti em u ṃbajti”; “shpirti em pat shpënesë ṃbë Tenëzonë”; “Përse ṇdaj Tenëzonë anshtë mishërierja”; “ṇ gjithë së këqiashit së tynesh”.
Ndryshimet midis variantit të dytë dhe variantit të tretë:
Varianti i dytë Varianti i tretë
së ṇthella së ṇthellash
ṃ tӯ tӯ
gjegj zanë tem përze oratënë teme
ṃbajtësh mënī ṃbajtësh mend
të këqiatë
ṃbahetë duronjë
kush të jetë aj të këqiatë
e për ligjē e për ligjet
– ti je druojtunë
e tī t atī
ṃbramba ṃbramanet
– ashtu
ṃ ṃbë
e afërë atī e madhe e të madhtë
me shpërblenë me shpëtuom
Siç mund të vërehet nga ballafaqimi i teksteve, varianti i dytë i përkthyer afrohet më shumë me variantin e tretë sesa me variantin e parë ose varianti i parë në krahasim me variantin e tretë.
Të tri variantet e përkthimit të psalmit 130, të botuara në veprën e Buzukut, pos të tjerash, shtrojnë një varg çështjesh të ndërliqshme, midis tyre edhe këtë: cilat pjesë të kësaj vepre janë përkthime të Buzukut e cilat do të mund t’i merrnim si përkthime të autorëve të tjerë para Buzukut ose autorë të kohës së tij.
Studiuesi i përmendur rumun, Gustavo Adolfo Loria Rivel, thekson me të drejtë se “Meshari” nuk është libri i parë i shkruar në gjuhën shqipe, po më i vjetri që është ruajtur[19] dhe se Buzuku do të ketë përkthyer pjesën më të madhe ose më të vogël të tij në veprën që botoi[20].
[1] Martin Camaj, Il “Messale” di Gjon Buzuku, vep. e përm., f.36 – 42.
[2] Prof. Dr. Kolë Ashta, Leksiku historik i gjuhës shqipe I, vep. e përm., f. 143 – 145 dhe f. 150 – 151.
[3] Shih “Meshari” i Gjon Buzukut (1555). Pjesa e dytë, vep e përm.,. Tiranë 1968.
[4] Në të vërtetë, teksti latinisht nga këto variante janë përkthimi i rishikuar i Shën Jeronimit sipas Septuaginta-s. Shih më gjerësisht Gustavo Adolfo Loria Rivel, Psalmi 130 (129) në Mesharin e Buzukut dhe tradita e humbur e teksteve fetare shqiptare të Mesjetës, pun. i përm., f. 74. Rreth përkthimit të Psalmeve nga Shën Jeronimi shih Gianfranco Ravasi, I Salimi. Introduzione, testo e commento, vep. e përm., f. 11.
[5] Për burimin dhe mënyrën e përkthimit, për shmangiet dhe disa veçanti të tjera, shih punimin e Gustavo Adolfo Loria Rivel, Psalmi 130 (129) në Mesharin e Buzukut dhe tradita e humbur e teksteve fetare shqiptare të Mesjetës, pun. i përmendur.
[6] Po jap këtu përkthimin tim të psalmit 130 (129) të bërë nga italishtja:
PSALMI 130 (129) Në pritje të faljes
1Kënga e lartësimeve
Nga thellësia ty të thërras, o Hyj;
²Zotynë, dëgjoje zërin tim.
Bëri të kujdesshëm veshët e tu
ndaj zërit të lutjes sime.
³Zotynë, nëse i heton fajet,
kush, o Hyj, mund të të bëjë ballë?
/Pra, në ty është falja
prandaj të kemi në mendje.
Zotynë, unë shpresoj.
Shpirti im shpreson,
duke pritur fjalën tënde.
6Shpirti im është i drejtuar kah Hyji
më shumë se rojet (e natës) kah agimi.
Më shumë se rojet agimin
Izraeli e pret Zotynë,
pse në Hyjin është mëshira
shpëtimi në të është i madh.
Ai do të lirojë Izraelin
nga të gjitha fajet e tij.
Përkthimin e bëra sipas La Bibbia. Via, Verità e Vita. Nuova versione ufficiale della Conferenza Episcopale Italiana. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2009. Po ashtu shfrytëzova përkthimet Gianfranco Ravasi I Salmi. Introduzione, testo e commento. Seconda edizione. San Paolo. Cinisello Balsamo (Mi) 2006 dhe I salmi. Nuova versione, introduzione e commento di Tiziano Lorenzin. Paoline. Quarta edizione, Milano 2002.
[7] Duke i krahasuar variantet e përkthimit të psalmit 130 të botuara në veprën e Buzukut me përkthimin grek dhe latin, studiuesi rumun, Gustavo, shkruan: “Përkthimi i psalmit 130 (129) nga greqishtja në latinisht, tregon shmangie të rëndësishme…Është interesant se Shën Jeronimi, as në rishikimin sipas tekstit grek, as në atë sipas tekstit hebraik, nuk e kuptoi këtë shmangie” (përkthimin e foljes në hebraisht hvEqa / qavéi dhe ljEWh / hokhéil, të shpresosh, të besosh – v. ime). Shih Gustavo Adolfo Loria Rivel, Psalmi 130 (129) në Mesharin e Buzukut dhe tradita e humbur e teksteve fetare shqiptare të Mesjetës, pun. i përm., f. 69. Kjo shmangie, sipas të njëjtit studiues, ka pasur pasoja të rënda sidomos për vargjet 4, 5, 6, që dalin të paqarta edhe në përkthimin shqip të varianteve të botuara.
[8] Martin Camaj, Il “Messale” di Gjon Buzuku, vep. e përm., f. 33.
[9] Martin Camaj, Il “Messale” di Gjon Buzuku, vep. e përm., f. 73.
[10] Sant’ Agostino, Esposizioni siu Salmi. IV. Testo latino dell’Edizione Maurina ripresa sostanzialmente dal Corpus Christianorum. Traduzione, revisione e note illustrative a cura di Vincenzo Tarulli. Indici a cura di Franco Monteverdi. Città Nuova Editrice, Roma 1977, f. 239.
[11] Sant’ Agostino, Esposizioni siu Salmi. IV, vep. e përm., f. 217.
[12] Shih La Bibbia. Via, Verità e Vita. Nuova versione ufficiale della Conferenza Episcopale Italiana. Edizioni San Paolo, Cinisello Balsamo (Milano), 2009, f. 1263.
[13] I salmi. Nuova versione, introduzione e commento di Tiziano Lorenzin. Paoline. Quarta edizione, Milano 2002, f. 488.
[14] Gianfranco Ravasi I Salmi. Introduzione, testo e commento, vep. e përm., f. 542 – 543.
[15] I salmi. Nuova versione, introduzione e commento di Tiziano Lorenzin, vep. e përm., f. 488.
[16] I salmi. Nuova versione, introduzione e commento di Tiziano Lorenzin, vep. e përm., f. 488.
[17] Gianfranco Ravasi I Salmi. Introduzione, testo e commento, vep. e përm., f. 543.
[18] Rojet e natës nënkuptojnë edhe priftërinjtë “roje” të tempullit, që e presin agimin, domethënë fillimin e ditës së re dhe të shpëtimit të ri. Shih Gianfranco Ravasi I Salmi. Introduzione, testo e commento, vep. e përm., f. 543.
[19] Gustavo Adolfo Loria Rivel, Psalmi 130 (129) në Mesharin e Buzukut dhe tradita e humbur e teksteve fetare shqiptare të Mesjetës, pun. i përm., f. 72.
[20] Gustavo Adolfo Loria Rivel, Psalmi 130 (129) në Mesharin e Buzukut dhe tradita e humbur e teksteve fetare shqiptare të Mesjetës, pun. i përm., f. 75.
