Një shkrimtar i shquar u drejtohet letrarëve të rinj me këtë këshillë: uroni që fati juaj të jetë sa më i rreptë. Shumë vite më parë, kur e kam lexuar, më ka bërë shumë përshtypje. Ju ndërkaq jeni në atë kuotë të karrierës që ju ka hije të këshilloni. Ç’mendim keni?
Kur lexoj dorëshkrimin e një kolegu dhe më pas jemi në tavolinë, nuk ngurroj të flas me laps në dorë. Por në këtë rast më kërkohet diçka e përgjithshme. Ahere më lejoni të tregohem edhe më “mizor”. Unë po bëj kështu, duke rimarrë pak nga ai tekst, po e zhvilloj sipas përvojës sime: uroni të jeni sa më i rreptë me vetveten dhe mos u bëni qaramanë, por, nëse ju duhet, ngadhënjeni edhe mbi goditjet e fatit. Në krahasim me këshillat e mia, ka një rrugë tjetër për përparimin tuaj: ju mund të mësoni shumë më tepër vetëm duke shkruar e duke shkruar.
Në një intervistë televizive ju kam dëgjuar të thoni se keni lindur në një shtëpi pa libra. Me sa di, edhe Kadareja ka thënë po të njëjtën gjë. Ahere si lind shkrimtari, keni një përgjigje?
Po, kam lindur në Shkodër në një familje me shtatë fëmijë, me pak bukë dhe pa libra. Si më i vogli, më takoi të shihja para meje gjashtë vëllezër e motra që, njëri pas tjetrit, linin mënjanë tekstet mësimore. Ata e braktisnin pa e mbaruar shkollën e atëhershme shtatëvjeçare, duke synuar të gjenin ndonjë punë si çirak. S’po përmend sa punë krahu, madje punë të rënda, bëja edhe unë gjatë verës.
Me sa kuptoj, ju pyesni si lind shkrimtari në këto kushte? Pa ju shkuar ndër mend, bashkë me pyetjen keni dhënë edhe përgjigjen. Ka njerëz që bëhen shkrimtarë duke e kërkuar talentin, por ka edhe të atillë me talentin e lindur. Nga të dyja tipologjitë bota letrare ka autorë të shquar. Tash po ju kujtoj bletën, shtëpia e së cilës është zgjoi. Në një zgjua ka rregull të përsosur, por edhe pritshmëri të madhe për mjaltë. Mirëpo ja që, kur arusha s’e ha krejt, ca mjaltë tepron edhe në natyrën e egër nëpër zgavra lisash e gërxhesh. Si të jetë i zgjedhur nga fati, atë e gjen fshatari i varfër, që ka vajtur në mal për dru. Talenti i lindur është pika e mjaltit për shkrimtarin e ardhshëm.
Leximet e fillimit. Si nisën ato?
Shihni si ndodhi! Meqë isha sëmurë dhe nuk kisha vajtur në shkollë (mund të kem qenë në klasën e katërt të fillores), i thashë nanës një ditë: më jep ndonjë libër, moj nanë! U ngrit e shkreta dhe më solli çantën prej lecke të shkollës. Jo, jo, kundërshtova vetvetiu, nuk dua këto, kam dëgjuar se ka libra të tjerë. Doli nana nëpër komshinj për të pyetur nëse ekzistonin libra të tjerë dhe e di çfarë, më solli jo pak, por dy të tillë. Njëri ishte “Princi i lumtur” i Oscar Wilde. (Pra, një bidon me mjaltë.) Zot, çfarë efekti më dha leximi! Si ma hoqi trishtimin butësisht dhe përse sytë e mi po bënin më shumë dritë?! Njëherë tjetër kisha vajtur te dyqani i Hysës, ku blinim veresie me defter. Në kthim, në vend që të vija në gojë pakëz djathë (siç bënin fëmijët edhe me tasin e kosit), nuk po ia ndaja shikimin letrës mbështjellëse. Më e plotë, më e rëndë, disi në ngjyrën e vezës. E ktheja andej-këtej dhe lexoja sa mundja. Gjeja fjalë të njerëzishme, të mëndafshta e të përmallshme… Me dy tekste nga ato që kishin lënë të mitë, Hysa e pranoi këmbimin. Veçse tashmë nga tërësia e vëllimit kishin shkuar për ambalazh 39 faqet e para. Cili ishte? Libri “Vallja e Yjeve” i Lasgush Poradecit, me pasthënien e Mitrush Kutelit.
Këto kanë qenë leximet e para. Edhe sot e kësaj dite i rishoh nganjëherë dy librat. Por me kaq po e lë rrëfimin, sepse më gjatë kam folur gjetkë… Jo, jo, edhe pakëz fare, pasi po më vjen një si buzagaz. Më vjen nga kujtesa për të kundërtën e asaj që folëm më lart. Dua të them se jo çdokush që lind në një shtëpi me libra, dhe aq më tepër që pastaj jeton midis librave, bëhet shkrimtar. Përndryshe, vetëm punonjësit e bibliotekave do ta shtonin vrullshëm popullin botëror të shkrimtarëve.
Libri i parë. Si u shkrua dhe si e pritët botimin e tij?
Meqë edhe për këtë jam pyetur e jam përgjigjur herë tjetër, po e nis me një shaka, si për të vënë në kandar dy pesha të rinisë sime: biografia, biografia/ dashuria, dashuria. Unë u hoqa si një Romeo dhe anova nga e dyta. Kishte zëra se, me të mbaruar studimet, do të më mbanin në fakultet ose në Radio-Televizionin Shtetëror. Por meqë bëra celebrimin me një vajzë që kishte “njolla” në biografi, burrë e grua na degdisën në fshatin Helshan, i cili ndante Kukësin nga Tropoja. (Jemi dashtë me ata njerëz dhe nuk na shlyhet kujtimi!) Mësuese Aliqi nisi punën që në shtator (1968), unë kisha stërvitjen ushtarake pasuniversitare dhe vajta në fund të shkurtit. Elektrifikimi ende s’ishte bërë, prandaj blemë dy kandila. Nën dritën e tyre, në fletore shkollore, shkrova me stilograf librin e parë. Nën mbresat e njërit prej tregimeve (përvoja kur kisha punuar në një gurore), librin e titullova “Pas malit ka jetë”. Në verë e daktilografova me pagesë në Shkodër dhe në Tiranë e dorëzova në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Shtatorin tjetër nuk ishim më në Helshan, por në Krumë të Hasit, ku jetonim në konviktin e nxënësve. Prit e prit ndonjë përgjigje për librin… U ula një natë dhe nisa të qëndisja një letër: ju kam dërguar dorëshkrimin “Pas malit ka jetë”, por me sa duket pas mureve të shtëpisë botuese… Dëgjova zërin e sime shoqeje mbi supin tim: “Lëre, lëre fare këtë letër, mos na hap telashe të reja, se mjaft kemi ato të tjerat.” Dhe e lashë.
Për t’i rënë shkurt, kaloi edhe ai vit pa ndonjë lajm. Erdhën përsëri pushimet e verës. Tashmë ne ishim bërë tre, se kishim edhe Dritanin. Na thotë nana kur vajtëm në Shkodër, djalin e mbaj unë, ju dilni për një shëtitje në pjacë. Bash duke shëtitur ndodhi “çudia”. Njerëzit na vështronin me kureshtje, ndihej dashamirësia e tyre, madje disa edhe ngrinin zërin: “Urime, urime!”
Çfarë kishte ndodhur? Përgjigjja e shtëpisë botuese kishte mbërritur me kohë, por mua më kishte dalë nga mendja se, për siguri, kisha dhënë adresën e Shkodrës. Ndërsa njëri vëlla, pa e hapur zarfin, por duke parë dërguesin, i kishte thënë nanës: “Ziku paska dashtë me botue një libër, por nuk ia kanë pranue. Fute në arkën tande, mos ta marrë vesh Ziku, se mërzitet edhe ma tepër atje larg.”
Ndërkaq, si vajti me librin pastaj?
Ndërkaq, për të kuptuar përse nuk reagoja dhe ku ndodhesha, redaktori Rinush Idrizi dërgonte tregime në “Drita”. Në shëtitoren e Shkodrës për tregimet e botuara po më uronin, por në Krumë nuk vinte gazeta. Kështu, isha “bërë shkrimtar” pa e ditur dhe pa e shijuar atë gëzimin e fillestarit, shija e të cilit kurrë nuk përsëritet, as zëvendësohet me arritjet e mëvonshme.
Pastaj vajta në Tiranë, takova Rinushin, Rinushi menjëherë te Dhimitër Shuteriqi, i cili kishte dhënë porosi “ma gjeni atë djalë”. Po përse më donte? Për të më përgëzuar, për të më bërë përnjëherë anëtar të Lidhjes, për të më dhënë menjëherë leje krijimtarie. Po Zijait i del libri pas dy muajsh, deshi ta drejtpeshonte kohën e “privilegjeve” Rinushi. S’ka nevojë të presim librin, tha profesori, më mjaftojnë tregimet e gazetës. Dhe libri vërtet u botua. Por, kur e pashë për herë të parë, u habita. Në kopertinë mbante titullin “Yje mbi lumë”, sipas tregimit më të dobët. “S’ka gjë, s’ka gjë, – më tha Rinushi, – mua më duhej të dilte në kopertinë fjala yll!” Dhe botoi pastaj në “Drita” një talio të shtrirë në dy faqe, ku dobësitë i peshonte me gram, ndërsa lëvdatat me kile.
Dashamirësi e vëmendje, vëmendje e dashamirësi ndaj shkrimtarëve të rinj. Për këtë e rrëfeva episodin. Atë kohë, Dhimitër Shuteriqi ishte kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe një figurë plot autoritet, por më priti me përqafime. Kur desha të transferohesha në Shkodër, komiteti ekzekutiv i atjeshëm i ktheu sërish në Kukës dokumentet, për shkak të asaj “njollës” në biografi. Por Dritëro Agolli, atëherë kryetar i Lidhjes, nuk pyeti. Erdhi vetë në Kukës, trokiti ku duhej trokitur dhe me këmbëngulje më solli në Tiranë. Po ai, një ditë prej ditësh, do të më bënte edhe kryeredaktor të “Dritës” (1984-1990), e pastaj drejtor të shtëpisë së parë botuese të pavarur “Letrat”. Sa interesante kanë qenë marrëdhëniet me Dritëroin! Edhe kur tregohesha “kokëfortë” për diçka mes të dyve, edhe kur e tejkaloja “vijën e kuqe” në gazetë dhe atij i telefonin nga lart, vetë m’i jepte vërejtjet për pushim nga puna, vetë as që i vinte në hesap.
Brezi juaj vinte në botime menjëherë pas treshes së famshme të viteve ’60: Arapi, Agolli, Kadare. Të ishe pranë tyre si prozator a poet, sikundër brezi juaj i viteve ’70, ishte fat apo vështirësi?
Zoti ka disa mënyra për t’i ndëshkuar popujt dhe gjuhët e tyre. Njëra, nga më të dhimbshmet, është kur vendos që për një afat të gjatë një popull ta lërë pa shkrimtarë të mëdhenj.
Vetëm mediokrit, smirëzinjtë dhe egoistët sillen si ruleta në boshtin e vet. Po sa është diametri i saj?! Zotëri, jo më kot janë shpikur instrumentet e masave. Një shkrimtar i ri ka nevojë për referenca vlerash, sepse, sado të rritet një ditë, krijimtaria e tij do të ballafaqohet me nivelet ku kanë arritur korifenjtë e Letrave. Madje jo vetëm në vendin e vet. Nuk e di përse, edhe mbas kaq shumë vjetësh, më jep njëfarë qetësie shpirtërore fakti që qysh atëherë (në gazetën “Drita”) njërin prej tre autorëve që përmendët jo vetëm e cilësova shkrimtar të madh (për herë të parë në shtypin tonë ky epitet), por gjithashtu e vura në shoqëri me elitën që i përkiste, Kafkën, Oruellin, Buzatin, etj. Jashtë kjo ndodhte lirisht në media, por nuk hante kush “kamxhik” si këtu… Ia bëj hallall, hallall!
Librin e parë e keni shkruar nën dritën e kandilit. Ndërsa tani shkruani drejt e në kompjuter…
Jo, joo! As e mendoj që të shkruaj një roman drejtpërdrejt e në kompjuter. Secili ka përvojën e vet, unë kam timen. Në gjininë e gjatë, për mua ka shumë rëndësi parapërgatitja. Kur më shfaqet një vizion, që nënkupton mundësinë e një metafore të madhe, ai fermentohet gjatë në mendjen time. S’e di pastaj si zbret nga truri dhe në zemër. Por, po m’u bë i përzemërt, pra po e desha, filloj të mbaj shënime në një bllok. Nuk ka aty as bocet, as kapituj, as strukturë kompozicionale apo kronologji subjekti. Ka spontanitet. Një mjegullnajë me çukat përsipër dhe prirjen që i tërë relievi, pak nga pak, të zbulohet pa radhë e pa organizim.
Po kur fillon zbulimi, ngjizja e strukturimi i subjektit? Fillon atëherë kur kam nisur ta shkruaj romanin. Dhe përsëri shkallë-shkallë. Për shembull, nëse kam arritur te faqja pesëdhjetë, pak a shumë e di se çfarë do të shkruaj deri te gjashtëdhjeta. Kur arrij aty, është ngritur perdja dhe shoh më përtej… Po ta dija paraprakisht si përfundon romani im, me shumë gjasa nuk do ta shkruaja, sepse ai do të shkrumbohej brenda meje. Kureshtja është karburanti që më shtyn përpara. Duke qenë autori, jam gjithashtu lexuesi i parë që e merr vesh përfundimin e ngjarjeve.
E kështu pra, çdo romani i ka paraprirë një bllok. Meqë shkruaj me dorë, i kam të gjitha blloqet dhe dorëshkrimet e romaneve. Më mungon vetëm dorëshkrimi “Apokalipsi sipas Shën Tiranës”. Ia kam dhuruar një dashamiri të panjohur.
Le të ndalemi këtu. Ju përdorët fjalët: “Kur më shfaqet një vizion, që nënkupton mundësinë e një metafore…” Në këtë fazë, mjaft shkrimtarë shprehen ndryshe: kur kam një ide, kur kam një gjetje etj. Përse një vizion?
Sepse shkëndija e parë ashtu më ndizet. Më shfaqet si një pamje në lëvizje, të cilën e shoh dhe e ndiej njëkohësisht. Por ka edhe “pamje” mashtruese, të atilla që shkartohen. Çfarë më befason një herë dhe më nuk ndrit, përfundon në tumbë. Domethënë, në varrezën letrare që ka përbrenda çdo shkrimtar.
Siç më ndodh edhe e kundërta, kur konkurrojnë dy vizione njëherësh. Në këtë rast nuk ndërhyj në “dyluftimin” e tyre, i lë të ndeshen, duke i besuar fituesit, për të cilin ndoshta edhe vetë kam qenë më i gatshëm. Kështu më ka ndodhur me “Apokalipsin sipas Shën Tiranës” dhe “Goja e Botës”. Shkrova të parin në fillim, pastaj të dytin, që ndërkaq ishte temperuar më mirë. Nganjëherë më duket sikur nuk jam unë që shkoj te një vizion, por janë ato që më gjejnë kudo të ndodhem. Shënimin e parë për “Arkipelagun Spiritus” e kam hedhur në bllok në aeroportin e Lubjanës dhe e kam vazhduar në avion. Megjithëse, po shtoj kalimthi, nuk ka fluturues që shkrimtarin ta ngrejë atje ku e çon fantazia.
Sigurisht, shkrimtari nuk është profet, por është patjetër vizionar. Ose, për arsye etike, po e formuloj më ndryshe: ai ka nevojë patjetër për vizione të së ardhmes. Ndoshta prandaj, duke shkruar për një trillim që po ndodh në roman, më ka rezultuar njëkohësisht se, në njëfarë mënyre, kam shkruar edhe për çfarë do të ndodhte në realitet. Me paralajmërime të së ardhmes, ndryshimi i sistemit etj., janë “Mali i tejdukshëm” (1989) dhe “Gjaku i dallëndyshes” (1990). Te “Gjysma e Xhokondës” (1992) personazhet vihen në kërkim të identitetit të tyre. Duke u ndier si “gjysmë njerëz”, ato shtrojnë pyetjen nëse atë gjysmën tjetër e kanë pasur ndonjëherë dhe e kanë humbur, apo s’e kanë pasur kurrë. Te “Banketi i hijeve”, që e kam nisur në vitin 1996, banorët e Barabisë apo Barbarisë, siç thirrej ndryshe, përshtatin si helikopter një mulli me helikë, e mbushin me municione dhe nisen për të bombarduar “armikun”, pra qytetin fqinj të komunitetit të përbashkët. Mirëpo, në kushtet e një ere të fortë, të gjitha bombat bien mbi qytetin e tyre. Rreth dy vjet më pas do të vinin ngjarjet e ’97-tës.
Besoj se edhe romanet e tjera i kam shkruar prej një vizioni fillestar metaforik. Subjekti i “Djallit Komik”, që u botua më 2018, bazohet mbi një sëmundje misterioze, sëmundje ngjitëse që kthehet në pandemi, prandaj në roman ka alarm, ka karantinë, ka forca policore në rrugë, ka maska, doreza, izolim të disa zonave, mbyllje kufijsh, kërkime për origjinën e virusit, hipoteza për vaksinën etj. Quajeni si të doni, po e pranoj edhe unë si rastësi, por nuk mund të mohohet Covid-19 që përjetojmë edhe sot. Jo më kot njerëzimi i thirri kujtesës për tituj librash, filmash, etj. Autorë, si Zhyl Verni, kanë arritur t’i paraprijnë edhe shkencës me veprat e tyre. Madje do të thosha se nuk ka vepër serioze pa një kumt serioz. Andaj, për ta përmbyllur pyetjen tuaj, po them se, krahas ndjenjave, mjaft autorë ndoshta mund të flasin edhe për parandjenjat që kanë pasur duke shkruar një vepër. Në kuptimin figurativ, shkrimtarët janë si engjëj që kanë për të dhënë një lajm. Mirëpo, meqë lajmin nuk e japin drejtpërdrejt, por e manipulojnë letrarisht, janë engjëj që djallëzohen në Tokë. Këtu po kujtoj Kadarenë dhe pikë.
Sa kohë ju merr mesatarisht të shkruarit e një romani?
Parapërgatitja dhe sidomos ripunimi i tekstit në kompjuter më marrin më shumë kohë. Në fund të çdo dorëshkrimi, po ashtu të çdo romani që kam botuar, shënohet koha e shkrimit. Zakonisht, dy deri në katër muaj. Sepse, kur ulem të shkruaj, nuk më “tmerron” letra e bardhë. Sado dramatike të jenë, romanet i shkruaj me afshin e një poeme. Kurse tregimet… Po ju referohem poetëve. Përfytyroj se disa poetë, në çastin që shkruajnë, ndihen si të përfshirë nga zjarri.
Ndërsa shkruani, a ia tregoni ndokujt që keni pranë, apo nuk e ndani me askënd?
Kurrë dhe me askënd. Është faza kur flas me veten, rropatem për t’ia treguar vetes atë histori që e ndaj vetëm me Zotin. Dhe nuk ndalem, derisa ta kem mbaruar dorën e parë. Kështu që pothuaj nuk dal as nga shtëpia. Shumë-shumë, mund t’ia bëj me dorë ndokujt si nga dritarja e një treni ekspres, që largohet me shpejtësi për të ndaluar vetëm në stacionin e fundit. Edhe ime shoqe, megjithëse e sheh që punoj çdo ditë, nuk e di lëndën që shkruaj. Tekefundit, nuk mund ta dijë kurrkush, përderisa as vetë ende nuk e di plotësisht.
Por ka vite tashmë që, përpara botimit, ua dërgoj dorëshkrimin dy miqve, emra shumë të shquar në letra: Mehmet Krajës në Prishtinë dhe Rudolf Markut në Londër. E kam kërkesë të ndërgjegjes krijuese për ta verifikuar vetveten. Dhe leximi i tyre profesional sikur më çliron. Sepse janë të sinqertë dhe të drejtpërdrejtë, aq sa, pasi libri del në qarkullim, zakonisht i botojnë edhe përshtypjet e tyre.
Kur shkruani, e merrni në konsideratë lexuesin? A keni një lexues ideal në mendjen tuaj?
Nuk kam në mendje asnjë lexues, qoftë edhe idealin. Por, me gjasë, kam dëshirën për një libër ideal, çka dihet se është e pamundur. E kam thënë me kohë se, kur lexoj, çdo autori mund t’i hap krahët, ndërsa kur shkruaj ua kthej shpinën të gjithëve. Çka do të thotë edhe lexuesit. Pse ndodh kështu? Sepse, kur shkruaj një libër të ri, përpiqem t’ia kthej shpinën edhe vetes, veçanërisht vetes. Në kuptimin që të mos përsëris librat që kam shkruar më parë. Natyrisht, e gjithë përvoja e mëparshme më bën trysni. Por a mund ta shtyj veten deri atje, sa të ndihem sikur jam në fillimet e krijimtarisë. Atë gjendje, pra, që De Rada e ka zgjidhur me një varg të jashtëzakonshëm: ujtë e ri të detit kaltëronte. O Zot, si mund të jetë deti i ri?!
Por a kujdesem për lexuesin? Patjetër, veçse në mënyrën se si shkruaj. E shoh se jeni përgatitur për këtë intervistë dhe ndoshta e keni hasur një përgjigje që ka dhënë studiuesja Lindita Tahiri.
Po, e kam hasur në “Gazetën shqiptare” dhe dëshiroj ta citoj. Studiuesja shkruan: “Ashtu si veprimtaria e Ismail Kadaresë, që e ka mundësuar lirinë e mendimit në kohën e diktaturës më të egër, proza e Zija Çelës e ushqen kreativitetin e leximit në epokën e sotme të kulturës së popullarizuar të konsumit, ndoshta duke vërtetuar kështu faktin se letërsia ka qenë tradicionalisht mjeti më efikas i shqiptarëve për t’u rezistuar ideologjive totalitare, çfarëdo qofshin ato. Me veprën e tij, Zija Çela arrin të krijojë një autoritet të ri, atë të lexuesit, duke iu kundërvënë jo vetëm dogmës së realizmit socialist, që synonte të parandalonte çdo shkëndijë të mendimit kritik te lexuesi, por duke u shkëputur edhe nga realizmi komercial, që e shndërron në konsumator pasiv lexuesin. Një përqasje e këtillë e autorit i shkon për shtat edhe raportit modern të lexuesit me letërsinë.”
Tani vazhdojmë më tej. Librat tuaj kanë tituj që të ftojnë për lexim. Si i zgjidhni?
Ka njerëz që nga aroma e parfumit arrijnë të depërtojnë te lulet që janë përdorur. Ky është një depërtim tek esenca. I kërkoj vetes që titulli të jetë esencial. Por nuk mjaftohem me kaq. Kërkoj njëkohësisht të jetë lakonik dhe tërheqës. Listimi i titujve mund të fillojë edhe gjatë shënimeve në bllok. Por toplista bëhet pasi kam mbaruar punë me dorëshkrimin. Nganjëherë e kam vënë veten në provë me pak miq. Me listën në dorë, pa e ditur cilin titull pëlqej unë, po aty e kanë vënë gishtin edhe ata. Kështu më ka ndodhur për “Las Varrezas” me Arian Lekën, kështu me Arianin edhe për librin që do të botoj sivjet. Por nëpër vite ka mjaft tituj të kolegëve, për të cilët kam qenë unë pagëzuesi.
A keni ndonjë libër të pabotuar, të refuzuar apo të papërfunduar?
E kuptoj ç’çelës kërkoni, po hyjmë në “letërsinë e sirtarit”. E kam një roman të pabotuar dhe të refuzuar. “Burrat nuk dalin nga lufta” e pata nxjerrë nga sirtari në kohën e vet. Në vitin 1974 e dërgova edhe në shtëpinë botuese “N. Frashëri”, edhe në konkursin kombëtar. Më vjen të pyes veten, mos kam qenë ca i marrë?! Shpejt arriti “zhurma” deri në Kukës. Shkova për ta tërhequr nga konkursi, por nuk munda, pasi kryetari më tha se “ishte bërë çështje”. Shoqëruar me katër recensione të egra, përgjigjja e redaksisë e hidhte poshtë kategorikisht.
Kam vërejtur se, jo rrallë, për këtë temë flitet në mënyrë të përgjithshme, pa kartat në tryezë. Prandaj, meqë e kam edhe në telefon, për kureshtje të lexuesve kësaj here po lexoj vetë diçka. Ja si mbyllet përgjigjja: “Romani nuk ka hero pozitiv, dhe kjo rrjedh ngaqë vëmendja e shkrimtarit nuk është përqendruar në ato fenomene që janë tipike për jetën tonë, e cila jepet në një sfond të zbehtë, sepse ajo është përqendruar më shumë në ‘hijet’ sesa në ‘dritat’. Të katër ish-partizanët përshkruhen kryesisht si njerëz të shushatur, ndonjëherë të paekuilibruar dhe që rrojnë me ankthin e vdekjes. Në çdo bisedë, ngado që shkojnë, fizionomia e tyre nuk është ajo e luftëtarëve komunistë… ‘burrat’ të kujtojnë heronjtë e Remarkut e të Olldingtonit, ata janë heronj të lodhur nga lufta. Kjo zgjidhje e stisur të çon në idenë se lufta klasore në gjirin e popullit nuk duhet bërë. Ju keni pajtuar në mënyrë arbitrare dy gjëra që s’mund të pajtohen, dy ideologji armike. Si konkluzion, duhet t’ju themi se keni krijuar një vepër mbi një platformë ideo-artistike të gabuar, shumë të dëmshme. Romani juaj ‘Burrat nuk dalin nga lufta’ nuk vlen për ribotim dhe s’ka mundësi ripunimi.”
Për çdo autor, nëse kishte synime të tilla të vetëdijshme, do të ishte një vetëvrasje donkishoteske po ta çonte librin për botim. Jo, as ndër mend s’më kishte vajtur rrëshqitja deri aty! Prandaj, kur e mendoj sot atë roman që trajtonte aktualitetin e atëhershëm, habitem me zotërimin e absurdit dhe tonet që e përshkojnë. Tonet shkojnë nga grija tek e zeza dhe nga e zeza te grija. Asokohe nuk i kisha lexuar as Olldingtonin, as Kafkën apo Buzatin, por instinktivisht mund të kem anuar nga qëndrimi objektivist i autorit dhe absurdi.
Shtatë vjet më vonë (më 1982), kur tashmë isha në kryeqytet, drejtori i Drejtorisë së Policisë për Tiranën, Novruz Dauti, nënshkroi dosjen e arrestimit, e cila me gjasë kishte nisur në Kukës. Mirëpo arrestimi u ndal. (Ka pasur edhe të tjerë që ishin “planifikuar” atë vit.) Më thirri funksionari i lartë i Partisë, Xhelil Gjoni, dhe, ndër të tjera, m’i numëroi një nga një edhe “fajet” letrare, duke shfletuar përmbajtjen e dosjes. Aty ishin gjithashtu dëshmitë për novelën “Njerëz që jetojnë me të vdekurit”, si dhe dokumente për “Burrat nuk dalin nga lufta”. Këtë episod e kam bërë publik në shkrimin “Një shkrimtar i kërkoi dorëheqjen Xhelil Gjonit”, kur i trokita në Komitetin Qendror dhe ia kërkova realisht dorëheqjen, në kohën që Ramiz Alia u bë president dhe Gjoni kreu i Partisë.
A mendoni se ka pasur keqdashje nga recensentët dhe redaksia?
Jo, nuk besoj se ka pasur keqdashje të qëllimshme. Dy nga katër recensentët i kisha miq dhe njëri prej tyre, në rrugë private, më këshilloi ta tërhiqja romanin nga konkursi. Them se ata nuk e dinin që, një ditë, recensionet mund të zëvendësonin “ekspertizën” ligjore. Por natyrisht që ka pasur ideologji dhe frikë, ndikim nga terrori i kohës, dy duar për një krye, së pari po ruaj kokën time. Këtë e dinë më mira ata që vuajtën gjatë në burgjet politike nga regjimi totalitar.
A mendoni se ka pasur gjithashtu bashkëpunëtorë të fshehtë të Sigurimit, që ua ndërlikonin jetën shkrimtarëve? Keni ndonjë rast për ta treguar?
Bashkëpunëtorë ka pasur, hafijet e paguara atë punë kishin. Nga fundi i vitit 1979 më thirrën në Kukës, ku u bë një si “gjyq popullor” për romanin “Një verë pa lamtumirë”. Nuk po përmend klithmat “pse banorët e Hasit janë paraqitur kaq të varfër” (Po ata të varfër janë edhe sot!), “pse protagonisti e ka emrin Visar” (Zhiti kishte pak kohë që ishte arrestuar.) etj., por po përmend ligësinë gjithë rrezikshmëri të vetëdijshme të Skënder Vaqarit, redaktor në Radio-Kukësi. Pa i lëvizur as qerpiku, u ngrit në mes të sikletit tim dhe lëshoi këto akuza: nxirje e realitetit, deheroizëm dhe mungesë e partishmërisë proletare. Sot tingëllojnë si fjalë në erë, por atëherë ishin terma që të përvëlonin. Me gjasë, i kishte dhënë zemër edhe prokurori Avdi Gashi. Po ai që kishte dënuar Visarin, e kishte pyetur me këmbëngulje për mua në hetuesi (V. ZH – “Rrugët e Ferrit”) dhe që, pa hyrë në sallë, m’u kërcënua: “E ç’të thotë mendja ty, ne të hedhim hekurat!” Se si po më vjen të merrem me të vdekurin, prandaj këtu po ndalem.
Por, kur Skënder Vaqarit do t’i dilnin në shtyp dokumentet si bashkëpunëtor i Sigurimit të Shtetit, po në atë gazetë u “justifikua” se e kishte pranuar bashkëpunimin, ngaqë nëna e tij ishte e sëmurë nga zemra dhe, po të spiunonte, do ta kthenin në Tiranë pranë saj. I jam përgjigjur se ai e kishte krejt të drejtë merakun për nënën. Por ishte e pamoralshme që, për të mbrojtur nënën e vet, të vriste nënat e të tjerëve.
Po përse ahere nuk e botuat romanin “Burrat…” pas ’90-s?
Sepse, pas 16 vjetësh, nuk isha më shkrimtari i ri që kisha qenë. Prej kërkesave të brendshme letrare, tani isha unë që kisha “frikë” prej tij. Veçse e kam ende të shkruar me dorë dhe të daktilografuar, bashkë me përgjigjen e redaksisë dhe recensat. Njëherë, kur desha ta shfletoja dorëshkrimin, e lashë shpejt, letra e vjetruar më shkaktonte kollë.
Mos u ndalëm gjatë? Le të shpresojmë se ia ka vlejtur për dy arsye. Së pari, nëse do të botohej sot ai roman apo vepra të ngjashme të kolegëve, do të plotësonin më tej dëshmitë konkrete se çfarë ndalonte asokohe censura dhe si u pritej rruga e zhvillimit autorëve që donin të shkruanin ndryshe nga socrealizmi dogmatik. Së dyti, plot problematika të raportit mes ndërgjegjes krijuese dhe ndërgjegjes njerëzore të asaj kohe kanë mbetur të patrajtuara e të padokumentuara mjaftueshëm.
Ndërkohë që shkruani, ç’dëshira keni?
Dëshirën që sa më parë t’i dal mbanë atij tunelit ku jam futur dhe ta shoh aksin e dritës nga ana tjetër. Romanet e plota dhe sidomos me shumë personazhe (“Banketi i hijeve” ka 84, por “Arkipelagu” ka 160) janë si një mal që të shtyp. Ndërsa je duke shkruar një skenë, të bën trysni i gjithë volumi që ende nuk është shkruar, por që shkrimtari e ndien. Për çudi, pasi mbaroj një libër, në vend të shtoj një grimë peshë nga puna e gjatë ndenjur, humbas fizikisht. Prandaj disa miq ma njohin shakanë kur them, jetoj duke ngrënë mishin tim, jo atë të tjetërkujt.
A mund të na e përshkruani mjedisin ku punoni? Sa orë në ditë shkruani dhe si i zgjidhni emrat e personazheve, që te ju spikasin?
Për vite me radhë kam shkruar në dhomën e gjumit, shtrirë brinjazi në krevat. Të tilla ishin kushtet. Prej kohësh jetoj vetëm me time shoqe dhe tashmë kam dhomën time, që në këtë moshë më pëlqen ta quaj studio. Biblioteka, fotot e Dritanit, piktura, kompjuteri i tryezës dhe laptopi në skrivani. Është ca për të qeshur ndoshta, sepse kushedi si më përfytyron rrethi i panjohur i lexuesve. Por jo, s’e kam ndërruar zakonin, vazhdoj që në fillim librat t’i shkruaj me dorë. Përdor formatin e letrës A4 të prerë përgjysmë dhe të fiksuar me kapëse mbi një dosje të lehtë. Veçse tash shkruaj në divan, duke e ngjeshur kurrizin në jastëkët e mbështetëses anësore. Zakonet e shkrimtarëve janë lloj-lloj. Heminguej shkruante më këmbë, madje thoshte se temperatura e tekstit të tij ishte sa ajo jashtë. Unë po them ndryshe, më duket sikur temperatura ime është sa e tekstit që shkruaj.
Emrat e personazheve. Shpesh e marr këtë pyetje edhe prej lexuesve, si i gjen e ku i gjen? I qëmtoj gjithandej dhe, për të mos i harruar, i shënoj. Me gjasë, përshtypja e mirë krijohet kur emri ngjit me karakterin e personazhit. Në këtë mënyrë, nuk jam unë, por është vetë personazhi që sikur ma dikton emrin e tij. Tash po ju zbuloj një “gafë” të freskët. Në romanin “Lavjerrësi i qytetit”, që u botua vitin e shkuar, emri i një personazhi që përmendet disa herë më parë, diku tutje, nga Milaimi më ka dalë Halimi. Sigurisht që ashtu duhet ta kem edhe në dorëshkrim, sepse për të mos humbur ritmin kur kam qenë duke shkruar, e kam hedhur në letër siç më ka ardhur provizorisht.
Ndoshta jeni nga të rrallët autorë që keni synuar të mos shkruani vetëm romane që qëndrojnë të pavarura, por edhe triptikë, si “Gjaku i dallëndyshes”, “Gjysma e Xhokondës” e “Banketi i hijeve”; një trilogji me “Las Varrezas”, “SOS, një buzëqeshje” dhe “Goja e Botës”; apo tetralogjinë e romaneve që shkrimtari Mehmet Kraja e ka cilësuar si saga më e madhe në letrat shqipe. Pse ndodh kjo, sepse keni shumë për të thënë dhe nuk ju mjafton një libër, apo ky është një projekt i hershëm autorial?
Për triptikun e parë ka qenë projekt i vetëdijshëm. Prandaj ka edhe vendbanime e personazhe që kalojnë nga njëri roman në tjetrin. Madje kam pasur dëshirë t’i shihja të ribotuar të tre së bashku, por janë ribotuar veç e veç. Më pas shkrova një seri romanesh thuajse vit pas viti. Në asnjërin prej tyre, poshtë ballinës, nuk kam bërë cilësime për trilogji a tetralogji. Këto cilësime janë bërë nga kolegë apo kritikë letrarë. Ndoshta romanet i ndërlidhin disa elemente, temat bashkëkohore, tablotë me shumë personazhe, kumtet, fundet e hapura, stili, fryma etj. Kur bëjnë analiza profesionistët, ndodh që shkrimtari ta njohë veten më mirë, në kuptimin se njeh edhe çfarë s’e ka pasur ndër mend.
Historia e letërsisë së përbotshme dëshmon shembuj të larmishëm për trashëgiminë. Ka autorë që në korpusin e tyre spikasin disa vepra. Ka të tjerë që tërë jetën shkruajnë libra, por në të vërtetë kanë vetëm një vepër kulm. Siç ka plot nga ata që nuk u mbetet gjë prej gjëje… Çfarë mulliri, çfarë mulliri i pamëshirshëm është Koha që grin vazhdimisht!
Lexoni çfarë shkruhet për librat tuaj? Si reagoni?
E di se janë në qarkullim, prandaj mund të priten edhe përgjigje të tilla, nuk i lexoj, u lëshoj një sy kalimthi, i hedh pas shpine, nuk më interesojnë etj. Po, kur më bien në dorë, i lexoj dhe i pres me mirënjohje. Mirëpo janë aq të shumtë ata që kanë shkruar, kolegë shkrimtarë, akademikë, studiues të kualifikuar, kritikë letrarë, lexues pasionantë sa, me gjithë dëshirën, është e pamundur t’i përmend këtu. Sidoqoftë, po përmend për simbolikën e tyre tre emra. Dhimitër Shuteriqin, i cili shkroi atëherë kur atje, në “provincën” e largët, kisha më shumë nevojë. Ali Aliun, i cili e ka studiuar në mënyrë integrale krijimtarinë time dhe i ka kushtuar një monografi. Xhemail Mustafën, vrasja e të cilit më jep gjithnjë një dhembje trishtuese.
E shoh që jeni aktiv në Facebook. Si ndikon kjo në krijimtarinë tuaj?
Nuk mund ta fsheh, me gjithë rekomandimet që më bëheshin, nuk doja të isha i pranishëm. Më dhimbsej koha… Por tani jam. Dhe ngado kam shumë miq e shumë lexues, të cilët s’i kisha më parë. Teknologjia e sotme ka krijuar Kohën Reale. S’është më e domosdoshme të presësh kur do të botohet një libër, një poezi, një tregim, një ese apo shkrim publicistik. Është njësoj si të jesh në një auditor, ti ftohesh për të lexuar dhe sheh se ke përpara teje një sallë të madhe, mbushur plot e përplot. Më rezulton se i tillë është leximi edhe në profilin tim. Komente e analiza lakonike të menjëhershme. Dhe unë s’i lidh duart, u përgjigjem një për një. Kohë e humbur? Tashmë nuk e quaj të tillë. Asnjëherë nuk del nga moda letërkëmbimi dhe bashkëbisedimi me lexuesit. Është rasti të thuhet se Facebook-u bën bashkimin e fuqisë shpirtërore të miqësisë. Veçse, natyrisht, kur përdoret për motive të shëndosha, sepse ndryshe bën edhe hatanë.
Janë miliona e miliona njerëzit që, nëpërmjet mediave sociale, gjejnë çlirimin nga ankthi i vetmisë, nga padrejtësitë dhe shtypja e regjimeve autokratike. Tekefundit, gjejnë një pjesë të Lirisë së personalitetit të tyre, miku im. Ah, ndrydhja, stresi, nënshtrimi, gjunjëzimi… E bekuar qoftë përjetë Liria e personalitetit që, kur e gëzon në të gjallë, as varri nuk e nxë për madhështinë e saj.
