“Shqipja ishte e vetmja gjuhë e Evropës, shkrimi i së cilës ishte ndaluar vijueshmërisht për disa shekuj rresht. Tmerri qe i rrokshëm: mësues e vocërrakë që kapeshin nëpër qilarë duke mësuar shqip, griheshin pa mëshirë prej xhandarëve turq. Një martirizim i tillë do të çonte herët a vonë drejt shenjtërimit të saj. Ishte vështirë të gjendej një tjetër vend ku gjuhës t’i kushtoheshin aq shumë himne e aq shumë përdëllim. Gjatë kohës së Rilindjes, askush nuk do të habitej në Shqipëri nga krijimi i një shenjtoreje të re: SHËNSHQIPJA…”
(Ismail Kadare, Mosmarrëveshja, VIII, Lëngatë në gadishull, f. 91, Onufri, 2012)
Ishte një si ndjesi angështie e cila shtrëngonte në fyt të gjithë të pranishmit e grumbulluar aty. Edhe një lexim tjetër! Dhe një lutje e zjarrtë, e çuditshme që ishte zjarr, gati fetare, ngrihej në ajër; ndërkohë që shahej e mallkohej me gjithë arsenalin e zotëruar. Ç’ne nga lutjet drejt e në prehrin e tyre?! Sidoqoftë ato e përshkonin hapësirën me një shpejtësi të frikshme.
Roland Gjoza, ndërsa rrotullohej lehtë e lehtë rreth vetes, vështronte te këmbët e saj një dallgëzim kafshësh dhe njerëzish, një det kokash si të shtyra përreth pistës nga vorbulla e vapës, që çante horizontin me vijën e ndritshme të dubluar nga nxehtësia. Ecnim në pistën e rrugës buzë liqenit dhe ai u shihte kurrizin pemëve të larta, teksa zhdukeshin në vithet e kthesës, me këmbët që zgjeroheshin dhe zvogëloheshin, pastaj i shihte në profil, fare të vogla, si të fshehura nëpër largësitë blu të pyllit. Më pas, krejt papritmas, pas një grumbulli të madh pemësh të mbjella në mes të të krasiturave, shpërthen, ndërkohë, i mbushur me mospërfilljen e zakonshme, duke u shfaqur edhe gjaknxehtë, gati duke brohoritur. Bravo! Kjo që shoh është për së mbari!
Unë, vërtet, e dija që ishte tepër e acaruar. Po. ShënShqipja! Kështu duhet shkruar, me drejtshkrim. Me SH të madhe. E fortë, e madhe, e bukur. Vend i shenjtë, gjuhë e shenjtë.
Një e nga një, ata po dilnin nga prapa grumbullit të pemëve, që i kishin penguar të dukeshin gjer tani. Ishte një shtangie e çuditshme. Njerëzit, gjendur aty rastësisht, disi të tendosur lëshuan një pëshpërimë të gjatë.
“Ka për të qenë një projekt i bukur! Po a ke menduar se kush do t’ia shpallë shenjtërinë?”
“Ai e ka shpallur testamentin e tij te “Mosmarrëveshja”, sapo e lexove.”
“Ka për të qenë një obelisk madhështor. Mu në mes të Tiranës.”
E dija mirë, Rolandi kërkonte të tjera gjëra. Gjuha nuk donte monumente fizike, por shpirtërore. Librat duhen lexuar, bibliotekat, libraritë, shteti dhe dora e tij në këtë mes. Etj., etj. Por ky është monumenti më i bukur. Të isha unë do ta kisha kthyer në lëndë mësimore… Si thua? Pse nuk është? Jo! E kam fjalën për librin “Mosmarrëveshja”. Të gjithë librat e zotit Kadare duhet të jenë lëndë mësimore, apo jo? Mirëpo, të frikësuar mos na ikte filli nga duart, nuk po merreshim vesh dhe nga çasti në çast, pasi i ngatërronim rrobat e vapës me mëngë të gjera për më shumë liri, mund të gjenim belanë. Diku dëgjoheshin klithma, thirrje, gjithandej…
SHËSHQIPJA. Ajo dallohet qartë fare nga ngjyra e artë e saj… E shikoni tani! Ajo flakëron së largu… Ja, pra, edhe kështu s’ta priste mendja!… Bah! Po kjo nuk do të thotë asgjë. Ajo bën lojën… Ç’lojë, mo? Si ta nxë goja dhe e thua!…
Për disa çaste me radhë, ky ishte opinioni i të gjithëve. Mirëpo, dalëngadalë, bashkudhëtari im po fitonte gjithmonë e më shumë terren, duke bërë përpjekje të pandalshme. Ky ishte momenti kur shpërtheu një emocion i paparë. Askujt tashmë nuk po i interesonte fundi i mendimit tonë, që kish mbetur prapa. Njerëzve, do të donim t’u thërrisnim me emër, t’i nxisnim, edhe kur mendimet e preferuara bënin përpara, edhe kur ngecnin ca prapa, me ca fraza të pandërprera, me belbëzime, me klithma.
Gruaja që ecte para nesh u ul në ndenjësen anësore, ku gërvishteshin shumë emra. Atë fjalë ShënShqipja, ashtu e lartësuar, qëndronte krejt e bardhë, e mbështetur në faqen e pjerrët të skarpatit, duket se po vuante të dridhurat e emocionit, pa na vajtur në mendje se ishin sytë tanë që dridheshin, megjithatë ndiheshim aq të prekur e të mallëngjyer, sa edhe gurët që formonin çrregullt fjalët e shkruara në skarpat. Po edhe ne se mos ishim në gjendje të nxirrnim një fjalë nga goja. Asaj i kishte ardhur buzëqeshja në vend. Dhe ajo po ndiente të njëjtën fjalë, që me sa duket dilte nga goja e çdo të pranishmi.
Edhe pse vapë dhe diell i fortë, në kreun e rrugës së bardhë, m’u bë si një vetëtimë. Afrimi i të rinjve u ndie si hukamë, si një gërhimë e largët që zmadhohej e zmadhohej sekondë pas sekonde. Gjithçka ndryshoi me vërtik, ata u hodhën tek barrierat, aty, duke ndjekur njëri-tjetrin, si një buçimë e thellë që dilte krejt befas, që hap pas hapi i ngjante bubutimës së detit të dallgëzuar. Duket ishte brutaliteti i fundit që ndodhi para syve tanë në idenë tonë fikse për ta shkruar, ku mund të digjeshim nga e njëjta nevojë e rastit, e fatit, sigurisht pas atyre shkronjave që kërkonin të mbeteshin aty.
Ata pak të rinj e të reja shtyheshin, ngjisheshin, shtypeshin, grushtet shtrënguar, goja e hapur, secili për veten e tij, çdonjëri duke fshikulluar me zë e me gjeste mendimet e tjetrit. Por klithma e të gjithëve, si një ulërimë egërsire, që rrokullisej e ngrihej gjithnjë e më lart të bënte përshtypje të fortë. Mos i rindërtoni ashtu të shtrembra ato shkronja! Na i lini neve në dorë. Nesër do ta mbushim me shumë të tjera, bukur, vijëdrejta, me estetikë. SHËNSHQIPJA. Nëpër hije lexojnë libra shqip. Sa mirë do të qe sikur këtu, nën ethet e këtyre njerëzve që kalojnë kohën, të ishte edhe biblioteka, ose klube dhe kafene-biblioteka, sigurisht me interesimin e bashkisë. Ehua! Bashkia! Ç’thua! Ajo e ka lënë Tiranën pa bibliotekë qyteti, po edhe ato dhjetë-njëmbëdhjetë bibliotekat e lagjeve – fantazma që janë thuajse bosh!
Atëherë u pa diçka vërtet shumë e bukur. Në këmbë, me fytyrën e ngritur lart, duke shtrënguar fort dorën. Ai djalosh me një fytyrë e gjatë, të ashpër dhe pa gjallëri, dukej sikur nxirrte flakë. Por, në atë vrull guximi të furishëm, ai dukej i gatshëm t’i jepte zemrën e tij, t’i yshtte forcë, ta mbyllte FJALËN sa më parë, me tulla të bardha në skarpat, duke drejtuar, duke nxitur gjithkënd. Shumë bukur. Dhe ata e përqafuan me radhë.
Dhe bënë sikur e inauguruan. U pre shiriti, një fill i kuq medaljeje, që s’dihet si dhe ku u gjet. Pastaj, sikur të mos ishim njohur kurrë, vrapimi i çmendur i tyre kaloi si një gjëmim, duke prerë në mes frymëmarrjen, duke lëkundur ajrin; ndërkaq ne të dy të ftohur krejt, me syrin në shenjë, prisnim. Dhe oshtiu, pas pak, një brohoritje e madhe. Me një përpjekje të jashtëzakonshme, të preknim parullën të parët, ta ledhatonim me prekjen tonë gati-gati fetare, duke e lënë prapa vetes ShënShqipen në skarpat. M’u bë se kjo shkaktoi një si gjëmim deti kur trazohet prej dallgëve.
Klithmat e bukura gjëmonin, rrokulliseshin, zmadhoheshin, me një vrull prej furtune, duke mbushur pak e nga pak horizontin, thellësitë e pyllit në malin, lëndinave në rrafshinë.
Në shpatin e vogël, një entuziazëm i çmendur kishte marrë udhët e parkut. Diçka e re, e shenjtë, që lindi spontanisht dhe erdhi duke u rritur…
As tërbimi osman kundër shqipes, që ishte po aq vështirë t’i gjendej shkaku, as burrat hidheshin përpjetë, duke u ndalur paksa tek rrotulloheshin duke folur me një qeshje të bukur; të tjerët pastaj me të qeshura nervoze, hidhnin lart kapelat. Atëherë rilindësit do të kryenin testamentin e vonuar të gjuhës shqipe për ta vënë në vend amanetin. Shqipja lidhej me shkollat e munguara deri vonë-vonë. Dredhia tinëzare, edhe sot ashtu vijon, hiqej dhe hiqet sikur vajton për gjuhën tënë, kurse në të vërtetë e përbaltnin. Edhe shanin, edhe lajkatonin. Thelbi i këtij lajkatimi gjendet në këtë kundërvënie gjuhësore. Megjithatë askush nuk mundi ta shembë atë godinë titanike, shqipen. Dhe duhet të kalosh prova si ajo që të bëhesh shenjt. Mirëpo paskej qenë fare e thjeshtë: mjafton që librat e shkruar në gjuhën shqipe të mos kenë librari ku të jenë të pranishme, (është fjala për sot!) të mos jenë dot as në biblioteka, si gjëra të harruara dhe pengje të paplotësuara, brenda heshtjes dhe qortimit të madh. Ne le të themi ç’të duam. Librarët e mjerë nuk e pranojnë librin në libraritë si furriqe pulash, aq të vogla, aq të sajuara, aq mos më keq, saqë nuk i gjen dot kurrë dikund tjetër, edhe me qiri t’i kërkosh.
“Ndonëse e himnizuar me tepri, – shkruan Kadareja i pavdekshëm, – gjuha shqipe, ende pa dalë në liri, është rrekur të jepte ca prova të vlerës së saj. Vjersha dhe poema të një hijeshie mahnitëse, sipas njohësve të rrallë të saj – ndër të cilët, francezi Lamartin, – pjesë të Biblës, tekste në prozë të shkurtra, të fshehura shpesh midis tekstit latinisht, si foshnja që merr mbrojtjen e fundit nga një grua e huaj, që po jep shpirt, të gjitha këto ishin ca shenja të pakta, por të mjaftueshme për shqiptarët. Pak vite më pas, e çliruar më në fund nga vargonjtë, në dehjen e parë të lirisë, ajo u turr në logun ku shemronin gjuhët e botës, atë të përkthimit. Pa drojë, me bindjen se nuk do t’i zhgënjente shenjtëruesit e saj, ajo guxoi të maste mundësitë e saj në krenajat e letërsisë botërore: “Makbethin” e “Hamletin”, “Don Kishotin” dhe “Ferrin” e Dantes, Homerin dhe tragjikët grekë.”
Kadareja thotë: “Shqipja ishte jashtë çdo dyshimi një makinë shprehëse e klasit të parë.”
Po. Ajo e meriton monumentin e shenjtërimit, kishën e saj ku të falemi, por e vërteta është se kisha e gjuhës shqipe janë mjerisht bibliotekat dhe libraritë e munguara. Vetëm Tiranës i duhen mbi dymijë biblioteka! Jo fjalë, por Tirana në vend që t’i bënte të vërteta ato dhjetë-njëmbëdhjetë biblioteka ekzistuese si ndërtesa, mbetet në një heshtje të qorrollepsur, ku bërtet e çirret se ka plot biblioteka. Si fillim, dymijë e ca biblioteka në gjithë shtrirjen e Tiranës, mund të jenë dymijë e ca kafene-librari, duke i tjetërsuar në biblioteka e librari, duar-duar, kohë pas kohe. Por me ecurinë e sotme të bojnave dhe propagandës mund të thuhen se do ngrihen biblioteka e librari, por vetëm sa i themi, sa i përmendim, pra gënje të gënjejmë!…
Nga ana tjetër e pistës së vrapimit, hapësira e rrethuar përgjigjet, një trazirë që lëvizte, ku s’dallohej gjë tjetër veç dridhjes së ajrit, si flaka e padukshme e një zjarri të madh, përsipër kësaj morie figurash të vogla, të çoroditura, me pikat e zeza të syve dhe gojën e hapur. Ishte diçka që nuk përmbahej dot, që fryhej, që rifillonte nga fundi i shtigjeve, midis pjesës kompakte poshtë pemëve, për t’u hapur e zgjeruar në emocionin që dhuronin duartrokitjet.
Britma ngjitej në qiell drejt diellit dhe vapës, që godiste trallisjen që shkaktoi e papritura e kësaj fjale… Rolandi po qeshte sapak i entuziazmuar. Atëherë, ShënShqipja, ashtu e lartësuar, kujton ndoshta se brohoritjet nuk i drejtoheshin asaj. Më duket se mbetet një çast pa lëvizur, e shtangur pse jo edhe nga triumfi i dukshëm, duke vështruar pistën e vrapimit dhe njerëzit, saqë, duke përshëndetur, përsëri ecte me qafën e kërrusur, pa gjallëri si i zbrazur, duke i përplasur duart me vrull të ngadalshëm, pa e humbur vetëkontrollin, por ama gjithnjë triumfuese.
Gjithë pylli, liqeni dhe rrafshina që zërat i kthejnë në jehonë, mbase vërenin njerëzit që duartrokisnin, ndërkohë që, duke qëndruar nën dritën e diellit, duke dominuar gjithçka e mbi të gjithë me tërë shkëlqimin e mundshëm. Por kjo ngjante me një fitore të papritur, ashtu heshtur, po edhe mërzitur bënte shenjën e kryqit dhe drejtonte shtatin e lartë sipër të tjerëve. Mund të ndiheshe i kënaqur për nuhatjen e kësaj shpikjeje, duke kurorëzuar fjalën magjike ShënShqipja. Të lumtë. Faleminderit Kadare!
Ai, miku im, kërkoi që ta transferonim gjithë këtë ngrehinë studimore tek Universiteti i Tiranës, në Fakultetin Histori-Filologji, në Degën e Gjuhë-letërsisë, si gjithmonë i mbytur nga emocionet, që, edhe pse i vetëm, vazhdonte të bërtiste akoma, me një zë që të shurdhonte veshët; në këtë mënyrë, rrethi i dashamirëve sa vinte e zmadhohej, triumfi i fundit i kishte bërë të lumtur të gjithë; gjithçka ngjante si një lëvizje, që tashmë e kishte kthyer qendrën e lëndinës që përfundoi në një apoteozë të rrethuar nga kjo lloj çmendurie e parullave me një fjalë të vetme. Unë imagjinoja që të nesërmen e gjithë Tirana të mbushej me fjalën e mahnitshme ShënShqipja. E lirë, që me mundim ishte ngritur kaq lart menjëherë. Kur mbërrin në destinacion, ajo ngre lart gotën e saj të mbushur, duartrokitjet që nuk përmbaheshin, klithmat që vinin ngado, të rinjtë e të rejat, eksituar, që kërkonin menjëherë që fjalën ta kthenin në monument. Por askush nuk e mendonte që aty, pikërisht aty, buzë parkut dhe liqenit, afër me amfiteatrin veror të ngrihej biblioteka e quajtur SHËNSHQIPJA, nuk sosën aq lehtë.
Të gufonte zemra dhe mund të dalldisje papritur e pa kujtuar.
Gjithsesi, pavarësisht vështrimeve të ngulura mbi ne, dukej sheshit tejet i entuziazmuar për ta uruar këtë triumf. Kjo gjuhë e shenjtë mund të të luante mendsh fare dhe gjithkush dëshironte ta përqafonte. Mirëpo, kur e vëren sesi të rinjtë rrinin si të shastisur, nxitova të shtoj se e gjithë kjo krijon gjendje, të deh me të vërtetë, nga gëzimi, nga dielli, dhe, duke gjetur hije e duke u ngritur lart, mund të thërrisje me sa fuqi kishe.
Thirrjet në mes të një rrëmuje të dyfishuar, nga të qeshurat, brohoritjet, pak e nga pak, pushtuan krejt rrugën. Ata që kishin humbur rastin qenë egërsuar, kurse ata që kishin fituar ngrinin supet. Po pastaj? Po të mos ishte gjetur kjo që erdhi rastësisht? Mbase kështu kishin vepruar edhe shumë të tjerë! Pjesa më e madhe mendonin se ishte shfrytëzuar një rastësi e çmuar, e shoqëruar nga miqtë që kishin mundur të qenë aty, në atë yrt, gjë që shpjegonte ngritjen e beftë të përmendores së fjalës magjike. Një monument që të bën të fitohet respekti dhe t’i justifikon të gjitha.
Por, sigurisht të tjera zhurma, tepër të rënda, vinin prej pëshpërimave nga brenda atij yrti, nga hapësirat e copëzuara të pyllit. Njerëzit kërkonin që të shpreheshin. Pse kaq e vështirë paskej qenë që të mbahej gjallë libri shqip, jo në muze, jo në monumente, por si qenie e gjallë që rron e do të rrojë nëpër shekuj, pa kob, nëpërmjet leximit të vazhdueshëm. Mos duhet të themi edhe SHËNLIBRI? Prej, klasave ku ndalohet të hyjë AI, LIBRI, si dikur ndalimet e tmerrshme otomane, prej sallave të munguara të bibliotekave, sallave të munguara të leximit, vinin plot hollësira të sakta: zërat qarkullonin tashmë për një skandal të egër. Asnjë fond për të blerë libra! Çmime që jepen e kthehen nga e njëjta dorë, domethënë që i merr ai që i jep. Libra që botohen, (nuk e gjej dot sesi arrihet të botohen!), pale të hyjnë nën zdrukthin e tmerrshëm të leximit. Sepse leximi në shqip sot është urdhëruar të mos ekzistojë, ndërsa kurbani e kurbanët shtypen dhe shpërndahen si bibla dhe kuranët me njëqindmijë kopje. A thua do ta mbajmë gjallë gjuhën tënë duke u bërë ne dhe shqipja kurban? Ne tashmë jemi bërë. Ne presim ngushëllime për LIBRIN SHQIP, për SHËN LIBRIN!
Arsyetimi vijon. I gjori ka marrë fund; ai e ka prishur me gjithë goditjen e bukur të ShënShqipes, me një hedhje idiote, duke ngarkuar dikë, një grumbullues të dyshimtë arturinash dhe librash, i vetëm, për mungesë të udhëzimeve të sakta e të detajuara dhe, duke humbur, ndiente se gjithçka po shembej nën këmbët e tij. Befas ai bënte publike një skenë të neveritshme, tregonte historinë me fjalë të egra, duke bërë të revoltoheshin dhe të grumbulloheshin shumë njerëz. Sot do të varroset libri? Dhe mbi varrin e tij do ngrenë kishën e ShënLibrit. Shqip. Dhe ShënShqipja në Muze. Muze kemi boll…
Tiranë, më 17 korrik 2024
