Pasi sistemuan thasët me grurë dhe ndanë prej tij, jo pak, por dymbëdhjetë thasë me egjër, u ulën poshtë hijes së arrës. Gjithë pranverës qenë kujdesur që parcelat me grurë t’i mbanin larg barishteve, por nuk qe e thënë, egjra i vu përfund kallinjtë. Kur po pastronin thesin e fundit, Kola ndjeu një therje të forte, në anën e majtë të kraharorit. I kërkoi mataren e ujit së shoqes, por nuk i tregoi që nuk ndihej mirë. Psherëtiu thellë dhe hodhi sytë fushës së korrur të grurit, që ende verdhonte si e larë në flori. Në megjen e epërme të saj, një tufë turtujsh shkërmoqnin me sqep kallinjtë e mbetur. Psherëtiu përsëri thellë.
Kishte një jetë që kundronte këtë ngjyrë të rreme ari dhe lojën e turtujve mbi kallinjë.
Jetonin varfër, por ndershëm, duke siguruar bukën vetë. Ndërsa kodrinën me boronica e mblidhnin çdo vit kokërr më kokërr, por jo për vete. Ngarkuar mbi një mushkë të vjetër, Kola i dërgonte në një pikë grumbullimi të bimëve mjekësore. Ia blinin lirë, por nuk kishte udhë tjetër. Të gjithë e dinin hallin dhe dhimbjen e tij, por askush nuk mund ta ndihmonte. Paratë i fuste me merak në një këllëf prej lëkure derri dhe nisej drejt spitalit. Prej vitesh, aty kishte të shtruar të vetmin djalë, diagnostikuar: “i çmendur”. Kur therrja e kraharorit i pushtoi dhe anën e djathtë, e florinjta e fushës së korrur iu err dhe kodrina me boronica iu soll anash kokës, si një helmetë ushtari. Deshi t’i fliste së shoqes, por nuk mundi. Në mes të atij terri iu shfaq i biri, ndaj zëri iu mek. Një dritë verbuese depërtoi mespërmes një korridori. Pa qartë fytyrën e tij duke i buzëqeshur dhe u shua.
E shoqja iu hodh sipër duke i dhënë frymë, por Kola kishte vdekur. Ajo qau mbi të, duke i renditur me vaje ç’kishin kaluar në jetë. Por kur trupi nisi t’i ftohej, e vuri me kujdes në shalë të kalit dhe u nisën drejt fshatit. Në tumën e tretë të dushqeve, që ndante kodrinën e boronicave me rrafshinën e varrezave, niste rruga drejt shtëpisë. Selës i duhej të mblidhte veten. Ishte turp të qaje me ngashërime për vdekjen e bashkëshortit. Atë ditë vajtonjësat kallën lagjen. Vdekja e Kolës nuk qe pritur, megjithëse, trupi i tij prej dy stinëve kishte mbetur sa një grusht. Kur u err dhe gratë e moshuara caktuan se kush do t’i bënte rojë të vdekurit, Selën e kaploi një përshtjellim. Atë natë të fundit, ajo donte ta kalonte vetëm për vetëm me të shoqin. Që natën e parë të martesës, nuk ishte ndarë kurrë prej tij. Flinin në dy mindere të ndara, por kjo mjaftonte dhe nuk e pati zbehur aspak dashurinë mes tyre. Përshtjellimi zu të merrte formën e një lëmshi të madh, të cilin Sela mezi po e përtypte.
Tri gra të moshuara do të ruanin trupin e të vdekurit, ndërsa Sela nuk ishte e detyruar të rrinte zgjuar. Pas mesit të natës, kur yjet në qiell u rralluan, ajo zbriti shkallët e drunjta dhe iu afrua magjes. Gatoi shpejt e shpejt një kulaç duke e përzier me egjër. Ajo e dinte fort mirë, egjra do të vinte në gjumë edhe një kulshedër e jo më, tri plaka të harruara. E mbështolli në një shami me lule kulaçin dhe shkoi pranë grave: “Natë e gjatë, vakti i darkës duhet të jetë tretur”. Të moshuarat, si të nxitura nga hijet e natës, e hëngrën me neps kulaçin. Pa zgjatur shumë, rreth trupit të të vdekurit u shtrinë edhe ato, në një gjumë të thellë. Selës i shkuan mornica gëzimi. Shkoi në dhomën e gjumit dhe nxori nga sënduku rrobet e nusërisë. I veshi shpejt e shpejt dhe u shtri bri të shoqit të vdekur. Herë përkëdhelte fytyrën e tij të akullt, herë hidhte një vështrim nga gratë. Gërhitjet e tyre ia prishnin kujtimet e bukura dhe qetësinë. Por, një çast, iu kujtua një histori e gjyshes dhe nisi te bluante mendime të çmendura, që e çuan peshë.
Gjyshja i pati treguar : “Në një shpellë, në majë të kodrinës së boronicave, gjendet guva e ringjalljes. Aty, qëmoti, njerëzit linin trupat e vdekur, pa rënë rreze e parë e diellit. Prisnin sa të zbardhej dhe ktheheshin tek i vdekuri , që me patjetër do të ishte ringjallur. E mbulonin me degë dafine dhe ktheheshin në fshat, duke kënduar.
Shpella; kodrina e boronicave; guva e ringjalljes; degët e dafinës; nisi të bluante me mendje, Sela. Dhe, pa një pa dy, si ta kishin urdhëruar njëmijë xhind, u ngrit. Gratë e moshuara flinin. Asgjë nuk pipëtinte në atë orë të vonë të natës. Sela doli në derën e jashtme, që lidhte dhomën me divanhanen e drunjtë dhe i hodhi një vështrim të shpejtë kodrinës.
“Zoti dhe Orët e mira më paçin dëgjuar! Do e provoj guvën e ringjalljes, bri kodrinës”, – mërmëriti nën zë.
Pikëllimi i vdekjes së bashkëshortit qe i madh dhe për më tepër, naiviteti i saj kalonte çdo skaj. Uli deri në fund fitilin e llambës së vajgurit, hodhi dhe njëherë sytë nga gratë që gërhisnin dhe me duart e fuqishme e mbërtheu trupin e të shoqit, si të mbërthente një foshnjë. Ai nuk kishte mbetur as pesëdhjetë kilogram, që nga dita kur i ankohej se diçka i digjte në stomak, si gacë dushku. Kur doli në krye të shkallëve, e lehura e qenve zu të shpeshtohej, por ajo nuk u tremb. Kodrina me boronica, që për dreq ende nuk e kishin vjelur, ishte ngjitur me anën e pasme të shtëpisë. I duhej jo më shumë se sa koha e një pjekje buke, të ishte në majë të saj. Trupi i ngrirë i të shoqit, shtrirë në palën e qafës së saj të bëshme, i ngjante me trarët e hollë të çative. Jo pak, por pesëdhjetë të tillë kishte zbritur nga maja e malit. Kur sosi në mes të udhës e zbriti, duke e mbështetur në një kep, që errësira e natës i jepte formën e një koke të madhe dragoi. Nuk qe lodhur, por donte ta shihte. Ndjesia e ringjalljes iu bë aq e fuqishme, sa, herë –here i dukej se i shoqi po frymonte, pa vajtur ende në shpellë. Kur po kapërcente hendekun e fundit të kthesës, fundi i së cilës të shpinte në hyrje të guvës, i shoqi i foli:
“Je çmendur grua? E si mund të ringjallem? Unë kam vdekur moj e marrë, por shpirti ende po rreket, degëve të kullumbrive” .
–Mos fol ashtu!, – ia ktheu me një ton të ashpër Sela.
-Sa për kullumbritë, hë të të vdektë mortja si i mbake mend. Qe një natë vjeshte, por nuk deshëm t’ia dinim. Erëra të ftohta sillte lugu i Shelgjeve. I marrosur ke qenë. Po si ma hoqe këmishën, ende pa martuar?
“Shshsht, mos fol grua! Na dëgjon Zoti, moj e çmendur. Kushedi se në ç’gropë të ferrit do më begenisi”, – i foli me zë të ulët i shoqi.
-I krisur ke qenë dhe kokëmushkë. Nuk më le të shkoja në shtëpi, deri kur dielli puthi çatitë e shtëpive.
Sela ndali hapin dhe priti që i shoqi t’i fliste përsëri, por kishin mbërritur buzë guvës.
-Tani do të fus në ujin e shenjtë. Mbase do të kesh ftohtë, por mos ki frikë.
“Frikë nuk kam moj e uruar, por nuk do të ringjallem. Jam i vdekur, merr vesh grua. Im atë po ma bën me dorë. Për besë në të gënjejë. Në dorë mban një makinë rroje. Dreq o punë, është bërë pa rrojtur, ose do që të më fusi mua ndonjë tegel mustaqeve”
-Shshsht mos bëzaj! – i ulëriti Sela, duke i futur kokën në ujë, ndërsa këmbët duke ia mbajtur në prehër. Duke e lëshuar lehtë, nisi t’i këndonte një këngë, që e kishin për zemër që në rini.
Se unë të desha Lulie
Deri ditën e zjarrit lulie
Deri ditën e akullit Lulie
Deri ditën e mortit Lulie
Deri ditën e ngjalljes Lulie
Kur përsëriti refrenin, Sela u shemb përdhe. Një vorbull e madhe dredhe i kaloi gjymtyrëve. Këmbët e ngrira të të shoqit nuk iu bindën më duarve të saj të forta. Por, rrëshqitën, duke rënë në një pus të thellë e të errët. Poshtë pellgut me ujë, bri guvës së shpellës, ndodhej një pus i shterrur, që për dreq, gjyshja kurrë nuk ia pati përmendur. Qe mpirë. Deshi të klithte, por dhe zëri i qe mekur. Zgjati kokën të shihte poshtë dhe lëshoi një kuu- kuu të zgjatur. Në fund të pusit, shquajti trupin e të shoqit, që me një zë që mezi dëgjohej thellësie i tha:
“ Të thashë moj e matufosur që kam vdekur. Mos ulërij kot se nuk kam dhimbje. Të vdekurit nuk kanë dhimbje. Ik, zbrit në fshat! Mbaro mortin dhe mblidh disa gra! Duhen mbledhur boronicat. Në djall dhe mjekët, nuk na e shëruan djalin. Do e kem peng. Tani nuk do të flas më, por nëse të mërzitet ajo koruba e madhe e brinjëve, drejtoje kryet nga ndonjë degë pishe. Të mëdhenjtë e botës së përtejme sapo caktuan, që shpirti im të endet pishave. Hë de mos u trishto, do të jem një turtull. Por, që të më dallosh nga turtuj e tjerë, dije se do kem ngjyrë muti. Po, po, ngjyrë muti.”
Sela shtangu, por një ndjesi lehtësimi iu përhap dejeve. Të paktën i shoqi ende po i fliste dhe nuk kishte ndjerë dhimbje, në gjithë atë rrëpirë pusi.
– Turtull! Po mirë burrë, i bukur si turtull ke qenë. Fundja të takonte të të caktonin turtull. Po pse ngjyrë muti?
“Sepse kështu desha unë. Ik tani, më lë të fle rehat!”
-Pse zgjodhe ngjyrën e mutit, more kokëshkretë?
“Sepse me deshi qejfi. Eh, më pyetën se si të është dukur jeta në të gjallë. Unë ua ktheva pa një pa dy;
– një copë muti. Ik tani dhe mos harro të vjelësh boronicat.”
Sela mblodhi fuqitë, duke ngritur trupin nga buza e pusit dhe mori teposhten për në fshat. As që e vriste mendjen se si do t’u përgjigjej grave, kur ta pyesnin: “Ku është i vdekuri ?”.
Kur sosi në oborr, sytë i qenë zmadhuar sa një arrë dhe vështrimin e kishte të fiksuar, majë pishave. Dukej si e ngritur nga varri, ose më saktë, si e dalë çmendine. Drejt saj u turrën disa gra të reja, të vjetrat, rojet e të vdekurit, ende flinin nga efekti i egjrës.
Për pak minuta, i gjithë fshati mori vesh se: Sela e Kolës na qenkësh çmendur; se na paskësh hequr rrobat në mes të natës; se më e keqja; na paskësh ngrënë dhe burrin e vdekur. Aq i frikshëm u bë lajmi, sa asnjë nuk sosi në varrim. Tre burrat më të afërt të të vdekurit dhe disa gra të reja e shoqëruan arkivolin bosh, në gropën e thellë, mes dushqeve.
Selës nuk i afrohej më askush, por ajo as që donte t’ia dinte. Bënte si gjithmonë punët e zakonshme dhe herë pas herë zhytej nën një tis buzëqeshje, majave të pishave.
Pë t’i çuar në vend fjalën të shoqit, lidhte çdo ditë kotruvën metalike brezit dhe mblidhte boronica. Nuk qe e lehtë të mblidhte e vetme gjithë atë kodrinë, por duhej zbutur ajo shpresë e vakët, për djalin e sëmurë. Herë- herë e kujtonte të vogël, ende pa u sëmurë. Një ditë ai kishte hipur në murin e pusit. Selës i qenë prerë gjunjët. T’i bërtiste nga larg pati frikë dhe iu afrua qetë-qetë duke e kapluar krahëve. Duke e mbuluar me puthje i kishte kërkuar që të mos hipte më kurrë në atë mur, por djali i qe përgjigjur çuditshëm : “Nënë, ne gjithmonë jemi mbi një mur pusi”. Një herë tjetër, kur sosi në oborr me një barrë të madhe me bar, e gjeti të voglin ulur, në mes të pulave. Ajo pati qeshur dhe mezi pati pritur ta merrte e ta përqafonte, por desh i pati rënë të fikët. Në mes të pulave, shputat e tij lakuriqe mbanin të mbërthyer një gjarpër. Gjunjëkëputur i qe hedhur sipër, por kurrë nuk e mësoi se në ç’dreq vrime qe zhdukur gjarpëri. Ndërsa vitin e zi, kur i biri sapo kishte mbushur të pesëmbëdhjetat, Sela nuk do ta harronte kurrë. Ajo dhe Kola kishin korrur megjen e fundit të grurit, kur djali qe shfaqur majë kodrës, duke rendur i tmerruar. “Duhet të ikim nënë, duhet të ikim. Po vjen stuhia”, pati ulëritur. “Ushtarët! Ushtarët! , – pati klithur, duke hedhur trembshëm vështrimin, mbi grumbullin e turtujve, mbi kallinj.
“Nuk janë ushtarë, janë turtuj”, – kishin dashur ta qetësonin mes lotëve prindërit, por, qe e kotë. Pas vizitave, mjekët thanë që ai qe çmendur dhe duhej ta linin në spital, që të mos rrezikonte jetën.
Muzgu po binte dhe ajo derdhi kotruven e fundit të boronicave në shportë, “Jo pak, dymbëdhjeta shporta”, mërmëriti me vete, duke fshirë lotët.
Të nesërmen, kur shtroi serxhen e dhishtë dhe derdhi frutat e njomë mbi të, një fërfëllimë ajri shpërtheu degëve të mollës, pas shpinës së saj.
-Turtulli! , – thirri me një gëzim të beftë.
Këqyri imtësisht degët e mollës, që të shquante ndonjë ngjyrë muti, por nuk pa asgjë. E kaploi një ndjesi mërzie, por vazhdoi të derdhte shportat mbi serxhë, vrullshëm, me nerv. Kur derdhi shportën e fundit dhe rrafshoi lehtë më një shkop bliri frutat, që dielli t’i kapte të gjitha njësoj, dëgjoi nga pas një zë.
-Nënë!
Ajo nuk qe çmendur, as nuk po i bënin sytë, as nuk ishte në ndonjë botë tjetër. Prapa saj po i afrohej me hapa të shpejtë, i biri. Flokët dhe mjekra e paprerë prej vitesh, nuk e bënin me pak të bukur.
– Nënë mjekët më nxorën, më nxorën…
Nga mënyra se si fliste, dukej se nuk kishte qenë kurrë sëmurë. Zëri i tij ishte i qartë, bindës, vetëm se kumbonte si të dilte nga një pus i thellë.
U përqafuan, duke u puthur dhe duke ngashëryer.
Sela e shoqëroi brenda. Ai kishte vite në spital, por lëvizte nëpër shtëpi sikur të kishte qenë çdo minutë aty. Madje, dinte fort mirë edhe këndin e magjes, ku Sela së fundmi ruante mjaltin. Ai ktheu kavanozin dhe u ul krejt i qetë në minder, afër saj, duke ia mbuluar duart me puthje. Sela nuk nxirrte anjë fjalë, por diçka e pashpjegueshme e brente nga brenda.
“Zot të falenderoj! Si ka mundësi? Si është e mundur?” – përtypte me vete.
Pas një copë here e pyeti:
– Bir, ç’të thanë mjekët, ndonjë porosi, ndonjë ilaç?
Djali vuri buzën në gaz. Iu afrua dritares në këndin e majtë të kushinës dhe i hodhi sytë një pishe të lartë, duke e kundruar si të shihte dikë pas shumë vitesh.
Sela e pyeti prapë?
-Bir të lanë ndonjë porosi mjekët?
Djali qeshi, pa e hequr kokën nga maja e pishës së lartë dhe ia ktheu
– Një mut nënë, një mut.
Atë çaste një turtull shpërtheu degëve të pishës.
Ata qeshën me të madhe për një cope herë. Më pas, Sela, pa i ndarë sytë nga zigzaket e fluturimit të turtullit, nisi të këndonte nën zë:
Se unë të desha Lulie
Deri ditën e zjarrit Lulie
Deri ditën e akullit Lulie
Deri ditën e mortit lulie
Deri ditën e ngjalljes Lulie
