Sa mbarova librin e fundit të Fatos Kongolit “Kapitulli i Amerikës”, me nënshkrimin e tij të datës 27 prill 2020, kohë pandemie. E lexova brenda ditës. Nuk mund të them se qe një biografi, sado e kufizuar në kohë, që më la pa mend. Ka jetë shumë më interesante në botë se kjo e Fatosit, merret me mend. Por nuk ka aty gjësende që klithin, nuk ka “thagma” të padëgjuara, nuk ka aventura e mendjeshkrepje që të lënë me gojën hapur. Jo! Është tjetërfarë. Por do ta them pakëz më poshtë arsyen përse…
…Në gjysmën e parë të viteve ’70 Fatos Kongoli ishte redaktor në gazetën “Drita” dhe mbulonte dy faqet e saj “Teatër-Kinematografi”. Unë shkruaja asoherë si kritik i ri në këto arte dhe jo rrallë ngjitja shkallët e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, kati i dytë, aty ku qe redaksia e gazetës. Në tavolinën përballë derës së hyrjes qe Fatosi. Kisha shkruar një artikull problemor dhe po interesohesha për fatin e botimit. Ndofta qe i pari që kalonte nga duart e tij si redaktor te ajo gazetë. Ai hapi letrat e daktilografuara dhe mbi to vura re disa shënime shkruar me laps, vija që kryqëzoheshin dhe diku anash ndonjë shtesë me shkrimin e tij si të shtrembër. “Zakonçilla”, më tha me një fjalë rusishte që s’e prisja, domethënë “mbaroi”, do botohet. Unë e dija rusishten dhe m’u ngroh trupi nga përgjigja pozitive e tij. Ngriti fytyrën e skuqur ku përimtoheshin rrjeta kapilarësh nën lëkurë. Kishte një buzëqeshje që sikur ia vinin në spikamë dy hullitë në ndërmjemen hundë-buzë, mollëzat me një të kuqe si të trandafiltë dhe sytë me dritë. E gjitha ishte tejet pranuese, madje si prej njeriu lojcak. Më pas ne bashkëpunuam në shumë shkrime dhe ai ishte habitshëm shumë besimplotë dhe dashamirës ndaj tyre (apo ndaj meje!). Kjo ushqeu tek unë një ndjenjë “ndryshe” në raport me redaktorët shpesh të zymtë dhe “kompetentë”, që mezi të flisnin. Ky njeri ishte pranues, aspak pedant; nuk sorrollatej nëpër vërejtje, sugjerime, shih këtë fjalë këtu, ndreq atë tjetrën atje, mendoj se, them se, shiko se dhe dër-vër… Kishte një cilësi që sikur buronte prej atij vetë: THJESHTËSINË. Dhe këtë cilësi unë e kam vërejtur në gjithë romanet e Kongolit. Stili, thoshin grekët, domethënë krijimi, është vetë njeriu, pra shkrimtari. Kam shkruar disa shkrime për romanet e Kongolit. Në dukje ata s’janë “kushedi çfarë”, nuk të hutojnë me “kulturë”, “mite”, “metafora”, “paradokse”, “paradigma formale” etj., por hajde gjeje ti se pse kur i merr ato në dorë, romanet vrapojnë si lumenjtë pjerrinave, gati sikur të ikin duarsh, përthithesh aty, humbon dhe ja ku e mbyll faqen e fundit. Dhe thua: sa shpejt?! Po pse? Unë jam një farë kritiku i letërsisë dhe arteve dhe mund të sillja një dëng me argumente, fraza, parime, terma, s’e kam fare të vështirë. Por të gjitha s’vlejnë asnjë hiç nëse libri të mban ftohtë, nëse mendja tënde nuk rrëmbehet prej tij. Dhe them se një nga të fshehtat e librave të Fatos Kongolit janë jetët e “rëndomta” që ecin buzë tragjedive, krimit, zvetënimit, dëshpërimit, tjetërsimit, trysnisë; është stili që gur qosheje ka thjeshtësinë e rrëfimit, pa ndërlikime dhe fjalë të stërzgjedhura, që duken si me peshë e me një gravitet dërrmues, por që janë bosh; nuk janë aq për mendjen, më saktë për stërhollimet e saj, sesa për zemrën. Romanet janë si kronika njerëzish që, edhe pse i paraqesin këta njerëz shpesh si qen të rrahur rrugësh, të shkalafitur, të trembur, të hutuar, të vetmuar e të ngujuar nëpër burgjet e tyre shpirtërore, befas nën zhguallin tjetërsues ti shquan ca shpirtra sa rebelë aq dhe të ndjeshëm, gati-gati ca kokëkrisur e të handakosur, që edhe pse në dëshpërim e bjerrakohje, ngjan sikur bëhen bash radioskopia e jote, e jona, e NJERIUT. Posaçërisht e njeriut nën diktaturë por edhe e atij pas saj. Radioskopi që dëshmojnë njolla të errëta e të forta në mushkëritë sociale të shqiptarëve, ku më shumë e ku më pak te të gjithë ne si personazhe të dy kohëve, para dhe pas vitit 1990, në çartjet, jermin, shajnitë dhe absurdin që na shoqëronte dikur dhe që vijon të na shoqërojë edhe pas shembjes së të keqes, ku qemë kredhur kokë e këmbë. Veçanërisht e mrekullueshme shfaqet kjo në romanet e tij “Lëkura e qenit”, “I humburi”, “Kufoma”, “Iluzione në sirtar”, “Bolero në vilën e pleqve”, “Si-do-re-la” etj.
Edhe këtë libër të dytë pas “Iluzione në sirtar”, që sjell jetën e shkrimtarit ecejakes së tij Shqipëri-Amerikë dhe që Kongoli e ka titulluar “Kapitulli i Amerikës” (s’më duket i qëlluar ky titull), ai bën personazh vetveten në disa çaste të thukëta. Unë, teksa i bëj një prerje librit të porsalexuar, lë pas dore shumë episode, ngjarje, marrëdhënie e personazhe që popullojnë faqet e tij, të cilat ngjallin interes se janë emra të njohur të botës së kulturës dhe artit; lë pas dore përshkrimet dhe qerthullin e familjes ku ai ecejaket; lë pas dore disa përshkrime të bukura marrëdhëniesh me të tjerët, ku bëzan vetiu karakteri dhe personaliteti i Fatosit si njeri, siç thashë, modest, që nuk do të duket, gati-gati si një “kapelan” që çapon i vetmuar kishës së vet; lë pas dore të gjitha mjeshtëritë dhe “hiletë” prej shkrimtari për t’jua ofruar mendjen e tij lexuesve të vet; por nuk mund të lë pas dore “Portën e Shën Pjetrit” ku ai trokiti. Nuk lë pas dore sidomos çastin kur Shën Pjetri i tha: “Prit dhe ca kohë, o njeri, ende s’të ka ardhur koha të vish tek unë!” Pra, nuk e lë dot pas dore përshkrimin mjaft emocional, gjithnjë përmes një narrative të thjeshtë, por tejet të besueshme, të përballjes së shkrimtarit me vdekjen, me sëmundjen, me operacionet e vështira që hoqi mbi trupin e lodhur. Me sfidën. Më ngritjen në këmbë. Me ringjalljen. “Jezusi” ishte brenda mendjes dhe vullnetit të tij teksa i tha: “Çohu Lazar!” Dhe Fatosi u çua. U çua saje vullnetit të tij, asaj dashurie që i rrethrrotullohej brenda trurit për të shkruar romanin e munguar; romanin që shkrepte diku zgafelleve të materies gri, si një spërndritje. Atë magmë që herë kridhej në mugëtirë a herë tjetër shfaqej në ag e rrekej t’u jepte dritë, ngjyrë e caqe gjësendeve ende të pashprehura, por që përthitheshin nëpër honet e pavetëdijes së shkrimtarit si fantomat. Mos ndofta RINGJALLJA e Fatos Kongolit ishte vetë letërsia?! Drita estetike?! Kurmi i saj gjithë aroma?! Mos vallë “Çohu Lazar!” qe e pathëna ende, meraku, mistika e krijimit, amaneti i shkrimtarit, britma e artit?! Ai vezullim që letërsia ka, ajo grishje, ai tingull i çuditshëm, i parrokshëm nga arsyeja dhe kthjelltësia e mendjes së ftohtë e sfiduese, vjen në faqet e këtij libri si një e fshehtë që herë pas here vezullon; është vetë procesi krijues që mban në vetvete, aty thellë, fillesat e veprave të reja?! Askush s’e di se si vezullon ideja e një vepre të re. Në çastin më të rëndë, që nga vdekja, ajo vjen si dritë shpëtimtare. Bash kështu i ka ngjarë Kongolit. Edhe Orfeu zbriti në Had për të rikthyer në jetë Euridiken e tij, i ra lirës me shtatë tela dhe Hadesi e lejoi të hynte aty ku asnjë i gjallë s’kishte hyrë më parë. Por medet, ai e ktheu kokën pas për të parë të dashurën nëse e ndiqte teksa do dilte prej andej. Dhe ajo mbeti në ferr. Fatosit lumnisht nuk i ndodhi kështu. “Euridiken” e tij, pra romanin “Gënjeshtarë të vegjël”, nuk e la në rrokapjekthin e Hadit, e mashtroi “Thanatosin” dhe nuk e ktheu kokën si Orfeu i tingujve magjepsës. Ai doli nga vdekja në jetë dhe romanin e botoi. Ishte vallë një amanet, një ankth, diç që ngujohet thellë qenies, dhe dalja prej burgut të ngujimit dhe përpëlitjes ishte, gjithëpo aq, edhe çlirimi i tij, metafora e Jezusit: “Lazar, çohu nga varri?!” Këtë as dreqi s’e shpjegon dot, paçka se mjekësia, operimet, kujdesi, fizioterapitë, mbështetja dhe përkushtimi i të shoqes gjatë lëngatës dhe gjithë kronika e shumë hollësive që e përbëjnë çastin e mbramë, po aq të tmerrshëm, ai e përshkruan, sikundër e thash disa herë tashmë, me një THJESHTËSI mallëngjyese. Ja, kjo është ajo që më tronditi te ky rrëfim jete i një njeriu të njohur, i një shkrimtari që e ka fituar admirimin dhe mirënjohjen e mijëra lexuesve, pa trompa e tam-tame, por ashtu, përunjësisht, thuajse si një “franceskan këmbëzbathur”, i thjeshtë , mes të thjeshtëve, njerëzor mes njerëzorve…
Afërmendsh që si një libër autobiografik, më së shumti në kufijtë e 7 vjetëve kur Fatos Kongoli jetoi, shkoi dhe erdhi Amerikë-Shqipëri, ai ka sjellë shumë njohje, episode dhe marrëdhënie me njerëz të ndryshëm të botës shqiptare në Amerikë, por edhe në Shqipëri, njerëz që të mbresojnë me përshkrimet si Betim Muço apo Roland Gjoza, Piro Mani apo Inva Mulo, por edhe njerëz që ekranet televizive dhe fama nuk i prekin. Por ata, veçse, janë aty, të pabëzajtë. Janë si një sfond thuajse liriko-poetik, që shpesh i tejkalojnë “të famshmit”, sepse kanë diçka shumë më të thellë, shumë më të prajtë, shumë më fisnike: zemërmirësinë. Është një asht i fortë rrëfimor i këtij libri. Nuk do doja të veçoja njerëz dhe episode të ndryshme që i sheh në faqet e tij, qoftë dhe një Kadare a një Rexhep Qosja, por e kam të domosdoshme ta them se edhe për më të thjeshtin e të rëndomtin njeri, Kongoli nuk rri dot pa falenderuar. Ndofta kështu mund të bëjë gjithkush nga ne kur ka mbërritur në Portat e Shën Pjetrit një grimëherë dhe është rikthyer. Sepse ato “porta” të bëjnë të mirë; të bëjnë të kuptosh sesa e shkurtër është jeta dhe sa e pafund shpirtdëlirësia. Fatosi nuk ka nevojë për përshpirtje, por për përfalje. Ka nevojë për dorën e zgjatur. Ka nevojë për fjalën e mirë. Ndofta kjo është një nga arsyet përse libri ka në vetvete shumë mirënjohje për të tjerët. Është një libër dashurie. Një deklaratë dashurie. Për jetën. Për njerëzit. Për këtë Shqipëri që e duam dhe e pështyjmë. Jo më kot grekët e hershëm e më pas rilindësit e Evropës e çmonin njeriun si veprën më të lartë dhe poemën më të madhe të Natyrës dhe Demiurgut. Dhe ne kujtohemi për këtë, kur ndjejmë se udhëtimi ynë po mbërrin te “Porta e Shën Pjetrit”. E thashë për të vënë në spikamë atë “dritë qiriu” mirësie dhe butësie që ti mund ta shohësh gjithkund faqeve të librit, por e thashë edhe për të bërë një përqasje midis dy librave të Kongolit, të ngjashëm për nga tipologjia, “Iluzione në sirtar” dhe “Kapitulli i Amerikës”. Nëse të parin do ta quaja një ecejake mes prapësive, të keqes, torturës shpirtërore, shpifjeve prej njerëzish të ligj, të dytin do ta quaja një ecejake mes mbarësive, të mirës, paqes shpirtërore, blatimeve prej njerëzish të mirë. Dhe nga më të mirët njerëz që e rrethojnë Kongolin, përveç gruas, fëmijëve dhe familjarëve të tij të kudogjendshëm, përveç dhjetëra e qindra artistëve e shkrimtarëve shqiptarë e të huaj që e kanë dashur dhe vlerësuar, më i madhi syresh, miku më i madh i tij është LEXUESI. Edhe unë jam njëri syresh. Këtij miku ai i përfalet, i përkulet. Rrëfimi kur Fatosi flet për këndin e shkrimtarit te Shtëpia Botuese “Toena” gjatë panaireve të librit dhe lexuesit që i afrohen atij, nënshkrimeve që ai hedh mbi romane, harresave plot humor të emrave, e gjitha është vërtet diçka e këndshme, por që, megjithatë, përtej humorit, zbulon katërcipërisht atë çka e thashë në krye të këtyre fjalëve: THJESHTËSINË e tij.
T’u-ngjat-jeta Fatos Kongoli!…
