Intervistoi: Violeta Murati
Merrni në Tiranë çmimin e karrierës, pasi keni garantuar sigurinë e prezencës letrare këtu, praninë. Përveçse vlerësimit, çfarë ju shtyn te reflektoni?
K. Mehmeti: Nuk jam i çmimeve dhe nuk mund të lëvdohem se i kam të shumtë. E çmimet janë një lloj ‘falënderimi’ publik për atë që ke dhënë gjatë ndërtimit të botës tënde krijuese, e cila botë ka mundur ta begatojë edhe atë të atyre që i kanë lexuar veprat tua.
Mendoj se gënjen ai që thotë se për të nuk kanë asnjë rëndësi çmimet, ngaqë për mua ka rëndësi edhe falënderimi i një lexuesi të vetëm, e le më ai i një grupi lexuesish profesionist, siç janë anëtarët e një jurie. Çmimet duhet të jenë atë që në të shpeshtën e rasteve te ne nuk janë: tregues që të çojnë drejt vlerave të mirëfillta letrare. Pastaj çmimet duhet të përcaktojnë edhe atë që rrallë herë e arrijnë çmimëdhëniet te ne: të garantojnë jetëgjatësinë e veprave që shpërblehen.
Për mua çmim i vlefshëm është edhe vetë prezenca e veprave të mia në hapësirat mbarëshqiptare. Pra çmim i veçantë është prezenca ime aty ku janë ‘Piemontët’ e artit dhe kulturës shqiptare: në Tiranë e Prishtinë. Prandaj si krijues nga jashtë kufijve të mëmëdheut, për mua ka shumë rëndësi vlerësimi që ma bëhen në mëmëdhe.
Kuptohet, çmimet mundet për një çast të të bëjnë të dukesh më shumë seç je, por është mirë që të mos e humbësh baraspeshën, e të mbetesh aq sa je. E thash se nuk jam i çmimeve, por e kam ndje befasinë e këndshme të ndarjes së tyre. Kur e them këtë, kam parasysh se kur m’u dha çmimi ‘Rexhai Surroi’ në Prishtinë për roman më të mirë të vitit 2007, e morra vesh se ai do më ndahej kur hyra ngutshëm në sallën ku ndaheshin çmimet, ngaqë isha i ftuari i vetëm i vonuar.
Ndërkaq, tani kur m’u nda çmimi i fundit, atë e mora vesh në çastin kur doja të dilja nga salla ku porsa kishte përfunduar promovimi i kompletit të veprave të mia dhe kur më thanë se nuk duhej ta braktisja sallën. Përderisa rrallë herë kam marrë çmime, shpeshherë kam qenë anëtar jurie edhe të çmimeve rajonale. Dhe nga përvojë si ‘jurist’ i disa çmimeve, e kam kuptuar se mbase do ishte mirë sikur të ndaheshin aq çmime sa botohen vepra brenda vitit dhe të kishte aq juri sa edhe shije lexuesish. Ngaqë libri i botuar, nëse për askënd tjetër, është i vlefshëm dhe më i miri i botuar gjatë vitit për autorin që e ka shkruar. Dhe se çdo lexues, e ka shpallur fituesin e vet nëpërmjet leximit të veprës së tij.
Prej vitit 2002 ju shkruani vetëm shqip, si rezistencë e rebelim ndaj autoriteteve politike të Maqedonisë, edhe pse keni treguar se jeni ndjerë mirë me letërsinë tënde, ashtu siç është çmuar edhe në Serbi. Me këtë tregoni për herë të parë se pretendon, ose siç i keni premtuar vetes, të jeni në Tiranë, dhe vlerësimit nga kjo qendër, duke e çmuar si qendër prej nga duhet bërë çertifikimi i vlerave kulturore mbarëshqiptare. Ja ku jemi me profecinë tuaj… sot, çfare peshe ka?
K. Mehmeti: Jam në moshë kur e ndjej se sa dora e jetës më ka përkëdhelur, e sa më ka gërvishtur. Pastaj jam në moshë kur jo rrallëherë më ndodh ta rishikoj udhën që kam ecur. Dhe ndjehem mirë kur vërej se ai ka qenë rrugëtim që nuk më bën të pendohem për asgjë.
Që nga viti 2002 shkruaj vetëm shqip, sepse atë vit publikisht e thashë se nuk do shkruaj në gjuhën maqedonase përderisa në Maqedoni nuk zyrtarizohet gjuha ime amtare. Ky vendim imi nuk kishte të bëjë me qëndrimin tim ndaj gjuhës së bashkëqytetarëve të mi sllavo-maqedonas, por ndaj një ngrehine shtetërore që mohon dhe nënvlerëson gjuhën shqipe.
Kurrë nuk e kam mohuar të vërtetën se fillimet e mia letrare janë në gjuhët sllave. Kjo falë fatit tim jetësor që të jetoj në mjedise joshqiptare dhe të shkollohem në gjuhët joamtare. Dhe ky ‘jeniçerizëm’ imi kulturor, nuk më bënë të ndjehem as i shpërblyer, as i ndëshkuar, ngaqë ‘jeniçerizmi’ është çështje fati, e jo çështje zgjedhjeje.
Por qysh i ri e kisha të qartë se nëse ke mundësi, është mëkat të mos i kthehesh ‘atdheut’ tënd gjuhësor. Dhe se është e turpshme të mësosh deri në përsosmëri gjuhë të huaja, e ta kesh lënë në harresë gjuhën e qumështit të nënës. Andaj edhe bëra çmos t’i kthehem gjuhës së ninullave të nënës dhe ‘certifikatën’ krijuese ta marr aty ku duhet të më jepej – në tërësinë mbarëshqiptare. Por kuptohet – duke mos u vetëgënjyer se lehtë arrihet që të bëhesh pjesë e rafteve të bibliotekës kombëtare…Dhe ja, tani jam këtu ku më thonë se e kam vendin. E unë ndjehem mire, aq mirë sa mund të them diçka që mbase nuk i ka hije një shkrimtari: letërsia më ka ofruar më shumë seç kam pretenduar dhe ndjehem i plotë.
Pas karrierës është një investim letrar, pra korpusi apo kompleti letrar që e prezantuat ne panairin e librit në Tiranë, për të cilën ju thoni se pëshpërit të vërtetën e njëjtë. Cilën?
K. Mehmeti: Që nga dita kur filloi përgatitja e këtij kompleti, fillova të ndjehesha si ai të cilit tani ia kompletonin portretin krijues, me çka do shihej fytyra e tij e plotë si shkrimtar. Dhe ndoshta prandaj nuk më hiqej nga mendja thënia se vetëm gjatë fëmijërisë dhe rinisë, njeriu jeton me fytyrën që ia ka dhënë Zoti dhe se, gjatë jetës së mëtejme, duke shpresuar dhe duke synuar të arrijë të ëndërruarat, ai në të vërtet e zgjedh fytyrën e pleqërisë dhe atë me të cilën do të vdesë. Me çka më egërsisht se kurrë më parë, m’u sforcua bindja se njeriu lind e rritet me fytyrën që ia ka dhënë Zoti, por plaket e vdesë me fytyrën që e ka zgjedhur për vetveten – me atë të turpit, apo atë të njerëzores. Me çka pra më rritej shpresa se e kam jetuar ndershëm edhe jetën time krijuese dhe se sadopak, si njeri e krijues, nuk kam fytyrë të shëmtuar!
Po pra, rrjedha e përgatitjes së kompletit të veprave të mia, më përballi me gjatësinë e rrugëtimit jetësor e krijues që kisha kaluar. Dhe ma rikujtoi nismën e atij udhëtimi. Kështu që m’u kujtua botimi i librit të parë, i të dytit dhe i të gjitha veprave të pastajme si dhe, të gjithë atë që atyre ua dhashë dhe që ato më sollën. Gjatë rikujtimit të këtij udhëtimi jetësorë e krijues, përnjëherë m’u qartësua se njësoj si fëmijën që e çojnë drejtë rritës së tij duke e gënjyer me dhuratat që do ia blejnë të nesërmen, edhe të rriturit, ecin gëzueshëm drejt pleqërisë dhe vdekjes, duke u vetëgënjyer me sukseset qe do i arrijnë nesër, e madje, nëse janë shkrimtar, edhe me ditën kur do ua botojnë kompletin e veprave të tyre!
Pas ’90-ës kur ne “rrëzuam” komunizmin, libri ishte komunikimi më i vështirë për botën shqiptare në këtë rajon. Nuk më hiqet nga mendja kur thonit në fillim të viteve 2000 se ishit të detyruar të kalonit kufirin ma ca libra në trajse… Ishit këmbëngulës. Rebel kur flisnit pse lihet jashtë periferia letrare. Çfarë ka qenë kjo trajektore, kjo ligjëratë e gjatë disavjeçare drejt “qendrës”, a kemi ende të njëjtën ‘sëmundje’?
K.Mehmeti: Jam fëmijë i socializmit jugosllavë dhe i rritur gjatë viteve kur ne shqiptarët e Maqedonisë ndjeheshim si popull pa atdhe, si pjesë e një popull që vetvetes i kishte ngritur mure të lart ideologjik, me çka e jetonte fatin e vëllazërisë së ndarë. Dhe zëri e largët që vinte nga matanë kufirit, i ngjante thirrjes së mallit për ta parë mëmëdheun, për ta njohur tërësinë e vëllazërisë shqiptare. Në ndërkohë lexoja pandalë në disa gjuhë sllave. Po pra, përderisa e njihja tërësinë e letërsive të popujve sllave dhe asaj botërore, shumë pak e njihja letërsinë e popullit tim. Gjë që normalisht të frustron. Librit të botuar në Tiranë, i ishte e ndaluar që të vinte deri te ne nga kjo anë e kufirit. Pastaj, si të ishte drogë, apo armë vdekjeprurëse, po ta zbulonin se në bibliotekën tënde ke ndonjë libër të ardhur nga Shqipëria, mund të përfundoje edhe në burg.
Dhe prandaj libri në gjuhën shqipe i atyre kohëve, ishte diçka e çmuar, që e mbanim nën sqetull, aty ku ruhen sendet vlefshme, që nuk guxon t’i zbulojë askush.
Edhe sot, më ndodh të ndjehem keq kur e shoh se nëpër ‘Shqipëritë” tona, më lirshëm qarkullon droga, se sa libri i botuar nëpër qendrat shqiptare. Por tani jo pse këtë na e ndalon dikush, por pse jetojmë në shtete ku është thuajse a pamundur ta kuptosh se vallë burrështetasit tanë e kontrollojnë krimin, apo kriminelët i kontrollojnë shtetet. Dhe pse ka filluar të na pëlqejë të jetojmë të ndarë nëpër principatat tona politike, letrare e kulturore. Kemi filluar pra të ndjehemi të vetëmjaftueshëm e të vetëkënaqur nëpër ‘mëhallat’ tona krijuese e kulturore.
Ku ta dish, ndoshta ne ende nuk e kemi rrënuar muret që dekadat e socializmit i vulosën në mendësinë tone, dekada gjatë të cilave na ndante muri i lartë dhe i patejkalueshëm ideologjik që ia ngritën shqiptarisë Enver Hoxha e Titoja. Dhe ndoshta do duhet të presim të vijë një gjeneratë e re, e cila do e kuptojë se kultura e një populli të ndarë dekada me radhë, do mund të integrohet në atë evropiane apo botërore vetëm pasi të jetë ‘integruar’ brenda vetvetes.
Si mbani mend fillimet, kur keni nisur te shkruanit letërsi?
K. Mehmeti: Nuk kam ndonjë rrugëtim ‘normal’ krijues ngaqë gjatë jetës kam pasur shumë shëtitje nëpër botë e nëpër profesione. E vetmja që më ka shoqëruar gjithmonë nuk ka qenë shkrimi, por leximi. Nuk u takoj krijuesve që të gjitha ia kanë përkushtuar krijimtarisë, ngaqë rrugëtimi imë jetësor herë më largonte e herë më afronte pranë shkrimtarit në mua. Andaj e them se gjatë rinisë, shkrimtarin në mua, e mbante gjallë lexuesi – pra leximi, e jo shkrimi.
Pas shkrimeve të para të botuara nëpër revistat jugosllave dhe në vitet e rinisë së hershme, pasoi një ndarje shumëvjeçare me krijuesin në mua. Shkrimit iu riktheva në moshën thuajse të pjekurisë, kështu që librin e parë e kam botuar në moshën tridhjetëvjeçare. Dhe pastaj çdo gjë është pjesë e jetëshkrimit tim, ku bënë pjesë ardhja ime në botën gazetareske shqiptare, si dhe veprimtaria ime si redaktor i revistave kulturore dhe kolonave të librave. Kur bëhet fjalë për fillimet e mia krijuese, nuk mund të mos e rikujtoja takimin e parë me idhullin e viteve të mia rinore – me Anton Pashkun! Me të u takova në vitin 1986, kur u ngjita në katin e nëntë të Pallatit të Shtypit, apo të Shtëpisë Botuese Gazetareske “Rilindja”, e ku ndodhej edhe zyra e tij. Kisha nën sqetull dorëshkrimin e përmbledhjes sime me tregime “Dënesje”, por brenda vetvetes bartja lumturinë që do njoftohesha me prozatorin që aq shumë e doja. Ishte fjalë pak, bartte në vete një qetësia të mahnitshme. Dhe përderisa i ndrojtur ia dorëzova dorëshkrimin, pyesja vetveten si ishte e mundur që ai njeri aq fjalëkursyer dhe i qetë, t’i kishte shkruar ato tregime, drama dhe romanin “Oh”. Asokohe duhej të kalonin vite, e jo muaj, që të botoje libër. Por për çudi, nuk kishin kaluar as tre muaj nga dorëzimi i dorëshkrimit, kur Pashku më telefonoi që të shkoja të takoheshim. Dhe shkove në zyrën e tij, i parapërgatitur se do më këshillonte t’i përpunoja tregimet, në stilin ‘këtë mund ta bësh roman’, e tjetrin mund ta shkurtosh. Por nuk ndodhi asgjë nga ajo që unë paragjykoja. Më shikonte i heshtur, që më në fund të më tregonte se libri im do botohej dhe se isha tregimtar i mirë. Unë mezi që përmbahesha nga gëzimi i papritur që më pushtoi. Posaçërisht asokohe kur posa i isha kthyer të shkruarit shqip.
Dhe para se të ndaheshim, ai doli të më përcillte deri te ashensori. Si për dreq, ashensori vonohej e vonohej, gjë që më bënte të ndjehesha keq, e që më çoi ta lusja të kthehej në zyre e të mos humbiste kohë duke pritur me mua. Dhe atëherë ai tha fjalët që asokohe, a edhe gjithmonë pastaj, do kishin madhështinë e ‘çmimit’ që për veprimtarin letrare merret vetëm njëherë në jetë dhe që asnjë tjetër nuk do mund ta tejkalonte – “Unë ty të kam pritur njëzet vite me radhë!” Gjatë tërë rrugës prej Prishtine deri në Shkup, dëgjoja jehonën e fjalëve të tij. Fjalë që më çuan t’ia pranoja vetes se ish bërë shkrimtar! Në të vërtet, që nga ajo ditë, unë fillova t’i përkushtohem krijimtarisë letrare, duke u kujdesur të mos e tradhtoja besimin e atij që për mua, ishte dhe mbeti maja e tregimit shqiptar. Që nga ai takim me Anton Pashkun, e gjer më sot, kanë kaluar shumë vite. Siç kaluan edhe vitet kur merresha me shitjen e librave dhe kur një nga blerësit, i përballur me kompletin prej dhjetëra libra të një autori, tha: Si u shkruakan një metër libra!? Dhe që atëherë, sa herë që dëgjoj të flitet për botimin e vrarave të plota të ndonjë autori, më rikujtohen këto fjalë të largëta nga e kaluara, e që më çojnë të ndjej refuzim ndaj kompleteve prej ‘një metër libra’.
Gjithashtu, kur dëgjoj të flitet për botimin e kompletit të veprave letrare të ndonjë autori, sërish më rikujtohet Anton Pashku dhe viti 1986, kur Sh.B. ‘Rilindja’ kishte botuar kompletin e veprave të tij letrare. Komplet të cilin ai ma dhuroi, e që edhe sot e kësaj dite, është më i çmuari në bibliotekën time. Komplet që përbëhet nga tre vëllime: ai me drama, me tregimet dhe romani ‘Oh’.
Çfarë është më e frikshme, tani kur shihni jetën dhe shkrimtarin, sy ndër sy?
K. Mehmeti: Asgjë nuk është e frikshme, por shumëçka është tronditëse. Në të vërtetë, vjen një ditë kur njeriut i duket vetvetja si i ngjitur në majën, nga shikon udhën që ka ecur. Dhe shpesh i dhimbset vetvetja për ecejaket e kota dhe për ato që i kanë shkaktuar lodhje e dhembje, apo për ato që kanë qenë të mundimshme. Edhe rrugëtimi im jetësor është përplot me kthesa, me ngjitje zbritje tronditëse e të lodhshme. Por kryesisht kam jetuar ngutshëm dhe kam pasur jetë të mbushur përplot me përmbajtje dhe lëngje të ndryshme.
Kam jetuar dhe krijuar i bindur se jetëgjatësia nuk matet me vite, por nëpërmjet përmbajtjes që ajo ka në vetvete. Siç i kam mbetur besnik edhe bindjes se ne nuk jemi as atë që të tjerët thonë për ne, as atë që mendojmë për vetveten, por ai që e thonë për ne veprat dhe gjurmët që shënojnë rrugëtimin tonë jetësorë. Dhe kur unë i sotmi përballem me atë që ka qenë atje dhe dikur, ndjehem mirë dhe ngushëllohem se mbase nuk kam bërë asgjë për t’u mburrur, por jo edhe diçka për t’u turpëruar. E ngandonjëherë kjo mjafton që të jetosh në paqe me vetveten.
Marrëveshja për këtë intervistë është letërsia. Por, jeni ndër zërat e pakët që ka dëshmuar se si intelektuali, shkrimtari dhe ekzistenca juaj edhe si njeri politik ju ka shënjuar si autoritet i mendimit. Cili është Ballkani juaj, shqiptari juaj, familja…në çfarë keni besuar?
K.Mehmeti: Gjithmonë e kam pas të qartë se botën nuk mund ta ndryshosh duke shkruar poezi e romane, e as duke i kritikuar të tjerët, por kam besuar dhe besoj se ia vlen të bësh çmos që mos të të rrëmbej turma e të zhdukesh në të si i pazëshëm dhe i pafytyrë. Pastaj kam jetuar me bindje se për një njeri publik, është e pafalshme të mos e thotë atë që mendon dhe atë që do donin ta thoshin ata të cilëve askush nuk ua ofron mikrofonin dhe askush nuk i pyet se çka mendojnë lidhur me vetveten e të tjerët. Kam dashur të bëjë atë që më bie në hise si shkrimtar dhe si njeriu që pa ia kërkuar dikush, ka filluar të merret edhe me shkrime e paraqitje publicitare. Dhe këtë e kam ndje si borxh ndaj vetvetes, e jo ndaj të tjerëve. Në të vërtet kështu e shpërlaja borxhin që shkrimtari në mua ia kishte qytetarit në mua, familjes së vet dhe popullit. Jo se nuk e kam ditur që më lehtë jetohet kur e mbështet të pushtetshmin, e të fortin, por doja të jem me të pambrojturin dhe të papushtetshmin, ngaqë ashtu ndjehesha më mire dhe më i fortë. E bëra këtë zgjedhje pse besoja se kështu do ia dal të mos turpërohem nga fytyra që ia kem zgjedhur vetvetes. Pastaj doja të dëshmoj se ia vlen të mbrosh parimet në të cilat beson dhe se jeta është e shkurtë që të mos mund t’u përmbahesh vlerave njerëzore që ua rekomandon të tjerëve. Shpresoj se ia kam dale të dëshmojë se jam marrë me politik jo që të përfitoj nga ajo, por që të dëgjohet edhe zëri i humbësve.
Pra shpresoj se ia kam dalë të dëshmoj se kam qenë kritik ndaj dukurive negative nëpër shoqëritë shqiptare jo pse më dallon ndonjë guxim i veçantë, pop pse jam ‘frikacak’ i pashoq – pse kam pasur frik nga dita kur fëmijët do më pyesin se ç’bëre ti që e sotmja jonë të ishte më e mirë?
Sado që dikush mund të mos e besojë, por do e them: zërit tim politik më ka dëmtuar e nuk më ka sjell asnjë të mire. Dhe jo vetëm mua, por edhe të afërmve të mi, zëri im politik na ka sjellë vetëm shqetësime. Por megjithatë, ai zë më ka mundësuar të jetojë në paqe me vetveten dhe të jem i atillë siç më pëlqente vetvetja.
Vlerësimi në panairin e Tiranës është për rrëfimin poetik, që nis nga vetvetja, pothuaj një udhëtim, që merr dhe jetët e njerëzve me vete, i nxjerr nga e kaluara, i tregon, një lloj gjenaologjie familjare që zbërthen një fshat, një atdhe, një etnitet. Pse e gjithë kjo në një fjalë të vetme, me metaforën “Pusi”?
K. Mehmeti: Gjatë jetës së vet, njeriu vetëm e thellon pusin e kujtimeve dhe i shkurton shkallët e shpresave. Që më në fund, në vitet e pleqërisë, kur e nesërmja është thuajse pa të nesërme, pra kur shkurtohen shkallët e ëndërritjeve dhe të shpresave dhe kur pusi i kujtimeve thellohet deri në ditëvdekje, mbeten vetëm kujtesa për të shkuarën. Ku ta dish, mbase ne edhe nuk jemi asgjë më shumë se kujtim i së kaluarës dhe ëndërrimtarë të se ardhmes. Dhe ndoshta jemi vetëm vazhdim i ëndrrës së atyre që e kanë ëndërruar lumturinë tonë. Dhe prandaj, sa më shumë plakemi, aq më shumë e ndjejmë mungesën e atyre që na kanë rritur e dashur.
Shumë elementë, histori, ngjarje dalin aq autentike, të jetuara, reale saqë lind pyetja, si mund ta trajtojmë këtë roman si një rrëfim i Kimit, apo një roman autobiografik? Ka disa momente në këtë roman që lidhin historitë familjare, mjediset, kujtimet, nënën dy romanet e fundit, duken si të përsëritura…pse ky tërhiqeni nga ky fill drejt të kaluarës, kujtesës?
K. Mehmeti: Sado që tingëllon e pabesueshme, në librat e mi ka shumë pak elemente autobiografike. Më shumë kamë shkruar për të munguarat se sa për ato që i kam pasur. Për shembull, unë kam shkruar shumë për gjyshet e ‘mia’ edhe pse gjyshja nga ana e nënës ka vdekur para se nëna ime të martohej, ndërkaq ajo e babait ka vdekur në moshën time pesëvjeçare. Por megjithatë, edhe duke shkruar për atë që më mungonte, unë kam rrëfyer për të përbashkëtën e familjeve të këtushme shqiptare. Në ndërkohë duke i mbetur besnik bindjes se është e vështirë të bësh artë nga jetëpërshkrimi yt. Siç besoj se çdokund në veprat e tij është autori edhe atë në mos më shumë atëherë nëpërmjet bindjeve të veta.
Sigurisht, nuk mendojmë se me çmimin e karrierës ju përmbyllni epokën tuaj krijuese. A keni dorëshkrime, apo ide të projektuar për më tej?
K. Mehmeti: E thash edhe më lartë: nuk kam qen e nuk jam krijues që çdo gjë ia përkushton krijimtarisë. Pastaj nuk jam njeri i koncepteve dhe projekteve të parashikuara jetësore. Prej moti e kam kuptuar se duhet të jetosh me bindjen se dita e ardhme do i përmbush të gjitha ëndrrat dhe dëshirat tua, por duke qenë i gatshëm të jetosh me atë që do e sjellë e nesërmja. Andaj kurrë nuk jam lodhur me atë se si do duket fundi im jetësor e krijues. Nuk jam as krijues i cili çdo ditë shkruan diçka. Përkundrazi, ka periudha kohore kur as që e njoh krijuesin në mua. Por kjo fare nuk më brengos. Nuk kam pasur ide të projektuara parapraket as për librat që i kam shkruar, as kam për ato që ndoshta do i shkruaj. Shkurt e shqip: epoka ime krijuese do varet nga ajo jetësore. Por edhe nëse çdo gjë do përfundonte me kaq, nuk do ndjehesha keq. Pastaj më shumë se e nesërmja, më intereson ajo që kam arritur deri më sot.
