Përktheu Guri Shyti
Në familje ndihem i mërzitur, sepse nuk mundem të kuptoj ndjenjat e të afërmve. Gjithçka që i gëzon ata, – provimet, sukseset në jetë, sendet e blera, unë i quaj fatkeqësi dhe gjëra të këqija për vetë ata, veç që nuk mundem t’ua shpreh. Ç’është e vërteta, edhe guxoj të flas ndonjëherë, por askush nuk i kupton fjalët e mia.
Nga Ditari i tolstoit
Ja se si, falë dëshmive të miqve dhe fjalëve të vetë atij, mund ta përshkruaj një nga mijëra ditët e jetës së Lev Tolstoit.
Mëngjes herët: gjumi ngadalë largohet nga qepallat e plakushit, ai zgjohet, shikon përreth. Agimi mëngjezor ka ngjyrosur xhamat e dritareve. Dita e re ka ardhur.
Që nga mugëtira që krijon perdja, shfaqen mendimet dhe ndjenja e parë që e çudit dhe e lumturon: “Jam ende gjallë”. Mbrëmë ashtu si çdo natë, ai u shtri të flinte në dyshek me gatishmërinë dhe bindjen për të mos u ngritur më. Në dritën pulsuese të llampës, përpara datës së ditës që po niste, në ditar ai vendosi tre gërma: “p.q.gj.” po qeshë gjallë; dhe ja mrekullia, atij edhe një herë i tregohet mëshira për të qenë gjallë, – ai është gjallë, ai merr ende frymë, ai është i shëndetshëm. Me zemrën plot ngazëllim, plakushi ngrihet dhe zhvishet. Larja me ujë akull të ftohtë e përskuq lëkurën e trupit të ruajtur mirë. Me kënaqësinë e një gjimnasti ai përkul dhe drejton trupin, derisa fillon t’i dhembë gjoksi dhe t’i kërcasin kyçet, pastaj pasi e ka fërkuar trupin fort vesh këmishën dhe bluzën e shtëpisë, hap dritaret dhe me duart e veta fshin dhomën. Hedh dru në zjarrin që nuk vonon të ndizet furishëm. Është edhe shërbyes edhe punonjës i vetvetes.
Zbret poshtë në dhomën e ngrënies për mëngjesin. Sofia Andrejevna, vajzat, sekretari, disa miq janë aty, samovari zien. Në një tabaka, sekretari i sjell një tufë letrash shumëngjyrëshe, revistash, librash, mbi të cilat ndodhen pulla nga të katër anët e botës. Ai i hedh një shikim të pakënaqur turrës prej letre. “Thimiam dhe bezdi, – mendon ai me vete, – pështjellim i vërtetë! Duhet qëndruar më tepër i vetëm me Zotin, të mos e quaj veten gjithnjë kërthizën e botës, të largoj nga vetja gjithçka që më shqetëson, që më turbullon, që më bën vanitoz, kërkues lavdie dhe të pasinqertë. Do të ishte më mirë që gjithçka ta hidhja në furrë për të mos harxhuar forcat kot dhe për të mos e turbulluar shpirtin”. Por kureshtja është më e madhe dhe ai me gishtërinjtë e tij të shpejtë, që u kërkëllijnë kockat, hap letrat e vendosura në tabakanë përpara tij, të cilat janë plot me lutje, akuza, kërkim lëmoshe, propozime me vlerë për punën, lajmërime për vizita dhe llomotitje boshe. Bramini dhe India shkruan se, e ka kuptuar gabim Budën, një kriminel tregon historinë e jetës së tij dhe kërkon këshillë, të rinj në pështjellimin e tyre dhe të varfërit në dëshpërimin e tyre i drejtohen atij. Të gjithë i drejtohen atij të përvuajtur, si të vetmit njeri, thonë ata, që mund t’i ndihmojë, si t’i drejtoheshin vetëdijes së botës. Rrudhat në ballë i thellohen. “Kujt mund t’i ndihmoj, – mendon ai, – unë s’jam i zoti të ndihmoj veten time. Unë endem nga dita në ditë, kërkoj një kuptim të ri, për ta shtyrë këtë jetë dhe me mburrje llomotit për vërtetësinë, me qëllim që të mashtroj vetveten. A nuk është e çuditshme që, të gjithë ata vijnë tek unë duke thirrur: Lev Nikollajeviç, na mëso si të jetojmë! Gjithçka që bëj është mashtrim, mburrje. Në të vërtetë unë jam ezauruar me kohë, sepse konsumoj veten, u jepem mijëra e mijëra njerëzve, në vend që të mbyllem në vetvete dhe të dëgjoj me kujdes, me qetësi fjalë të vërteta dhe të sinqerta nga shpirti. Por nuk duhet t’i zhgënjej njerëzit në besimin që kanë tek unë, prandaj duhet t’u përgjigjem”. Në një letër ai ndalet më gjatë, e leçit për së dyti, pastaj për së treti; është letra e një studenti, i cili tallet tërë mllef për faktin që ai predikon ujin dhe pi verë. Ka ardhur koha, më në fund, ta braktisë shtëpinë e tij, t’ua falë pronat e veta muzhikëve dhe të niset nëpër pelegrinazh nëpër udhët e Zotit. “Ai ka të drejtë, – mendon Tolstoi, – ai po thotë atë që mua ma thotë vetëdija. Por si mund t’ia bëj të qartë atij, atë që ende s’e kam sqaruar për vete, si të mbrohem kur ai më akuzon mua në emrin tim?” Këtë letër ai e merr me vete që t’i përgjigjet menjëherë. Ngrihet dhe niset për në dhomën e tij të punës. Tek dera e ndalon sekretari dhe i kujton se afër drekës do të vijë korrespondenti i “Tajmsit” për ta intervistuar, a dëshiron ta presë? Fytyra e Tolstoit zymtohet: “Vazhdimisht nuk po më lenë rehat! Ç’duan prej meje? Apo vetëm sa të hedhin një sy në jetën time. Ato që them unë janë shkruar në veprat e mia. Kush di të lexojë i kupton”. Por dobësia vanitoze e detyron atë të pranojë: “Le të vijë, por vetëm një gjysmë ore”. Dhe sapo kalon pragun e dhomës së punës, vetëdija ngre zërin e vet hungërues: “Përse lëshova përsëri pe. Megjithëse me flokë të thinjura, një hap larg vdekjes dhe vazhdoj të jem ambicioz dhe të zbavitem me llomotitjet e njerëzve. Gjithnjë dorëzohem përpara këmbënguljes së tyre. Kur do të mësoj, më në fund, të fshihem dhe të hesht! Më ndih o Zot, më ndih!”
Më në fund ai është vetëm në dhomën e tij të punës. Në muret e zhveshur janë varur kosori, grabuja dhe sopata, mbi dyshemenë e pastruar mirë, përpara një tavoline kaba është vendosur një kolltuk i rëndë, që më shumë i ngjan një trungu sesa një vendi pushimi. Kjo dhomë pune ngjan më shumë me një qelë gjysmë famulltarësh, gjysmë fshatarësh. Që nga dita e djeshme, mbi tavolinë ndodhet artikulli i pambaruar “Mendime për jetën”. I rilexon fjalët e tij, i fshin, i zëvendëson, i fillon sërish. Dora ndalon shpesh teksa hedh në letër shkronja tepër të mëdha si prej fëmije. “Unë jam shumë mendjelehtë, shumë i padurueshëm. Si mund të shkruaj për Zotin, kur vetë nuk e kam të qartë këtë nocion, kur mungon besimi brenda meje dhe mendimet më luhaten nga dita në ditë? Si mundem t’i shpreh mendimet e mia të qarta e të kuptueshme për të gjithë, kur unë flas për Zotin e pashprehur dhe për jetën e paarritur kurrë? Ajo çka kam ndërrmarë është jashtë forcave të mia. O Zot sa i fortë kam qenë kur shkruaja veprat artistike, ku e përshkruaja jetën ashtu siç na e ka dhënë Zoti dhe jo ashtu siç do të doja ta shihja unë plaku, që kam humbur mbështetjen dhe jam në kërkim. Unë nuk jam shenjtor, jo, prandaj edhe nuk duhet të mësoj njerëzit. Unë jam një nga ata, të cilit Zoti i dhuroi shikim më të mprehtë dhe organe më të mira shqisash, nga mijëra të tjerë, për të lavdëruar botën e tij. Dhe ndoshta, kam qenë më i sinqertë dhe më i mirë atëherë, kur i shërbeja vetëm artit, atij arti, të cilin po e mallkoj tani”. Ai ndalet dhe padashur hedh shikimin përreth, sikur ka frikë se mos e dëgjojnë, pastaj nxjerr nga një sirtar i fshehtë tregimet, të cilët po i përpunon tani fshehtazi (sepse publikisht ai është tallur dhe e ka poshtëruar artin si “gjë e tepërt” dhe “mëkat”). Ja ku janë përpara tij, këto vepra të shkruara fshehtaz nga njerëzit: “Haxhi Murate”, “Dëftesa false”. Fillon t’i shfletojë ato dhe të lëçitë disa faqe. Sytë fillojnë të marrin përsëri ngrohtësi. “Është shkruar vërtet mirë, – ai e ndien këtë, – mua më ka caktuar Zoti të përshkruaj botën e tij e jo të parashikoj mendimet e tij. Sa i mrekullueshëm është arti, sa e pastër është krijimtaria dhe sa torturuese mendimet! Sa i lumtur kam qenë kur shkruaja këto faqe. Mua vetë më rridhnin lotët nga sytë, kur përshkruaja mëngjesin pranveror, pastaj në mbrëmje erdhi Sofia Andrejevna me sytë që i ndritnin dhe më përqafoi. Duke kopjuar, ajo ndaloi dhe më falenderoi. Ne ishim të lumtur tërë natën, tërë jetën. Veç për mua nuk ka më kthim prapa, nuk mundem t’i zhgënjej njerëzit, duhet ta vazhdoj jetën time, sepse ata në hallet e tyre presin ndihmë nga unë. Nuk duhet të ndalem, ditët janë të numëruara”. Ai ofshan dhe i fut përsëri në sirtarin e fshehtë ato faqe të shtrenjta për të. Si me porosi, i heshtur, i zemëruar ai vazhdon të shkruajë traktatin teorik. Balli i tij përshkohet nga rrudha të thella, mjekra është ulur kaq poshtë, saqë shtëllunga e bardhë që e mbulon atë, më të rrallë fëshfërit kur cek letrën.
Më në fund vjen mesdita! Për sot mjaft! Hedh tutje penën, ngrihet dhe me hapa të shkurtër zbret me shpejtësi shkallët. Kafshari e ka bërë gati Delirin, pelën e tij më të parapëlqyer. Me një të kërcyer hipën mbi shalë dhe drejton menjëherë shpinën e kërrusur. Tani duket më i gjatë, më i fortë, më i ri, më me gjallëri, veçanërisht kur pasi e ka goditur me yzengji, kafsha këmbëhollë ka nisur vrapin drejt pyllit. Mjekra e bardhë hapet dhe dallgëzon nga era që fryn, buzët epshore hapen sa më shumë për të thithur sa më thellë avullin e fushave, për ta ndier sa më shumë jetën e gjallë në trupin që po plaket, gjaku që fillon t’i vlojë i ngrohtë, fillon të gurgullojë ndjeshëm në damarë deri në majat e gishtave e në llapat e veshëve. Pasi hyn në një korije me drurë të rinj, ai befas ndalet për të parë edhe një herë llamburitjen e gonxheve të luleve nën rrezet e diellit pranveror dhe lastarët e gjelbër, të hollë e delikatë, si qëndisma, që ngjiten drejt qiellit. Me një goditje të fortë në ije e nis kafshën dhe e drejton nga pylli i mështeknave, syri i tij si i fajkoit sheh i emocionuar se si milingonat, lëvizin njëra pas tjetrës, disa përpara, disa në drejtim të kundërt, disa të uritura, disa me barqet e veckël të fryrë që ngjajnë me rruaza mikroskopike, disa të tjera duke kapur me këmbëzat e vogla si filigrame, thërrime druri. Ky plak flokëthinjur, qëndron për disa çaste dhe i mrekulluar shikon tek e vogla madhështoren dhe lotët e nxehtë çurkojnë përmbi mjekër. Ç’është kjo mrekulli që përsëritet për më tepër se shtatëdhjetë vjet rresht, ky është pasqyrimi hyjnor i natyrës, edhe i heshtur edhe fjalëshumë në të njëjtën kohë, që çdo vit është përjetësisht i gjallë dhe më i mënçur në heshtjen e vet, nga të gjitha mendimet e pyetjet. Pela poshtë tij fërgëllen me padurim. Tolstoi përmendet nga mendimet ëndërrimtare, shtrëngon fort ijet e kafshës, që në vorbullën e erës të ndiejë jo vetëm gjërat e vogla e delikate, por edhe furtunat pasionante të ndjenjave. Dhe ai vrapon, i lumtur dhe pa kokëçarje, vrapon njëzet vjorste, derisa shkuma e djersës mbulon ijet e pelës. Pastaj ai me trokth të lehtë drejtohet për në shtëpi. Vështrimi i tij është i qartë, shpirti i lehtësuar, ai është i lumtur dhe i gëzuar, – plaku i moçëm, ndihet si djalë në këto pyje, në këtë rrugë që, për shtatëdhjetë vjet i është bëtë pjesë e qenies së tij.
Por, kur i afrohet fshatit, fytyra e tij e ndriçuar nga dielli, befas zymtohet. Vështrimi i tij prej njohësi të mirë përfshiu fushat dhe vuri re se midis çiflikut ishte lënë pa u sistemuar një pjesë toke, se gardhi ishte kalbur ndërsa një pjesë e tij, ka të ngjarë të jetë përdorur për dru zjarri, toka e palëruar. Afrohet i revoltuar për të kërkuar sqarime. Tek dera i del përpara një grua e zbathur, me tufat e flokëve që i vareshin, me sy poshtë dhe e palarë, i dalin dhe dy tre fëmijë gjysmë të zhveshur të kapur pas fustanit të saj të grisur, ndërsa pas saj, brenda kasolles mbushur me tym, qan një fëmijë tjetër. I ngrysur në fytyrë e pyet gruan pse është lënë toka pa punuar. Fshatarja midis lotëve lëshon fjalë pa lidhje. Ja, burrin ka gjashtë javë që e kanë burgosur për vjedhje drush. Si të kujdesej ajo për fushën pa atë, burrin e saj të fuqishëm e të urtë. Edhe në vodhi, e bëri nga uria, se zotëria e di që të korrat këtë vit nuk qenë të mbara, pastaj taksat e larta. Fëmijët teksa shikonin t’ëmën që qante, filluan gjithashtu të qanin. Në nxitim e sipër, që t’u jepte fund sqarimeve të mëtejshme, Tolstoi fut dorën në xhep dhe i jep asaj para. Dhe vetë ia nis vrapit tutje sikur ta ndiqnin nga prapa.
Fytyra iu ngrys, gëzimin sikur ia hoqi njeri me dorë. “Ja se çfarë ndodh në tokën time, jo, në tokën që unë ia kam dhuruar gruas dhe fëmjëve. Po pse unë, bashkëfajtori, fshihem si frikacak pas shpinës së gruas? Ky kalim pasurie nuk është gjë tjetër veçse hipokrizi përpara botës. Sepse ashtu siç u ngopa unë me punën e fshatarëve për zotërinjtë, të njëjtën gjë do të bëjnë edhe të afërmit e mi, teksa do të thithin paratë e krijuara nga këta varfanjakë. Unë e di mirë se çdo tullë e shtëpisë ku banoj është djersa e këtyre bujkrobërve, mishi i tyre i ngurtësuar, puna e tyre. Si guxova unë t’u fal gruas e fëmijëve atë që nuk është e imja, tokën e atyre fshatarëve që e punojnë vetë? Duhet të më vijë turp përpara Zotit, në emër të të cilit, unë Lev Tolstoi, u predikoj njerëzve drejtësi, unë, në dritaren e të cilit zgjat kokën e vështron varfëria e të tjerëve”. Zemërimi nderet në fytyrën e tij dhe ai, teksa kalon përbri kolonave të gurta kthehet në rezidencën e vet të çifligarit. Lakei i veshur me livre dhe kafshari vrapojnë drejt tij që ta ndihmojnë të zbresë nga kali. “Skllavët e mi”, – tallet me të keqas turpi fshikullues.
Në dhomën e ngrënies e pret e shtruar me të gjitha të mirat tavolina e bardhë borë, përmbi të shkëlqejnë enët prej argjendi, Kontesha, vajzat, djemtë, sekretari, mjeku i shtëpisë, francezja, anglezja, disa fqinjë, një student revolucionar si mësues i familjes dhe ky korrespondenti anglez. Ky grumbull laraman njerëzish llomotitin hareshëm. Por me të ardhur ai, në shenjë respekti heshtin. Tolstoi, serioz, me mirësjellje aristokratike, përshëndet të ftuarit dhe, i heshtur ulet ne tavolinë. Kur lakei i veshur me livre i ofron atij gjellët e pëlqyera, vegjetariane, asparaget e rritura jashtë shtetit dhe të gatuara me kujdes, i kujtohet gruaja me fustanin e grisur, fshatarja, së cilës ai i fali dhjetë kopejka. Ai shikon i vrejtur, sikur sytë t’i kishte drejtuar brenda qenies së vet. “Sikur ata ta kuptonin, se unë nuk mundem dhe nuk dua të jetoj i rrethuar nga lakejtë, të kem për drekë katër gjellë, të servirura në tabaka prej argjendi, të shfrytëzoj gjithë këto gjëra të tepërta, në një kohë që të tjerëve u mungon më e domosdoshmja. Se ata e dinë që unë kërkoj prej tyre vetëm e vetëm që të heqin dorë nga luksi i tepërt, nga ky mëkat i turpshëm përpara Zotit, i cili kërkon barazi midis njerëzve. Por gruaja ime, e cila duhet të përkrahë mendimet e mia, siç është bashkë në shtrojën dhe në jetën time, ajo është armikja e mendimeve të mia. Guri i lidhur në qafën time, pesha e ndërgjegjes po më thith në jetën false dhe të gënjeshtërt. Me kohë duhej t’i kisha prerë fijet që më mbajnë lidhur me ta. E ç’kam unë të përbashkët me ta? Ata më pengojnë në jetë. Unë këtu jam i tepërt, barrë për vete dhe për ata”.
Pa dashur e hedh shikimin e inatosur, gati armiqësor nga Sofia Andrejevna, bashkëshortja e tij. O Zot sa është plakur, sa është thinjur. Balli i saj përshkohet nga gjithë ato rrudha dhe pezmi është vulosur në gojën e saj të regjuar. Dhe një valë e butë shpërthen befas në zemrën e plakut: “O Zot sa është murrëtuar, sa e mërzitur që rri ajo, vajza e re, e pafajshme, gazmore, me të cilën unë lidha jetën time. Gjysmë shekulli, dyzet, dyzet e pesë vjet që jetojmë bashkë. E mora vajzë të re, kur vetë isha gjysmë i moshuar dhe ajo më dhuroi trembëdhjetë fëmijë. Ajo më ka ndihmuar në punët e mia, rriti fëmijët e mi, po unë si e kam katandisur atë? E kam shndërruar në një grua të dëshpëruar, pothuaj të çmendur, që zemërohet shpejt, nga e cila duhet të fshehim ilaçet gjumëdhënëse, që të mos vrasë veten. Ja sa fatkeqe e kam bërë. Ja djemtë e mi. E di unë, ata më duan; ja dhe vajzat, të cilave u helmoj rininë, ja dhe sekretarët që shkruajnë çdo fjalë timen dhe i zgjedhin ato siç bën harabeli në plehun e kalit. Ata i kanë gati në sënduk ilaçet, që mumjen time ta ruajnë për në muze. Atje më tej ky anglez budalla, pret me bllokun e shënimeve në dorë që të shkruajë mendimet e mia për “jetën”. Kjo tavolinë mbushur plot e përplot është mëkat përpara Zotit dhe të vërtetës, kjo shtëpi e pështirosur dhe unë, gënjeshtari që rri rehat në këtë ferr, i kënaqur nga ngrohtësia e luksi, në vend që të ngrihem e të iki rrugës time. Do të ishte më mirë për mua dhe për ata, sikur unë të vdisja. Po jetoj shumë dhe padrejtësisht, tanimë, më ka ardhur koha”. Përsëri lakei i sjell një tabaka tjetër me fruta të ngrira me ajkë qumështi. Me një lëvizje tërë inat të dorës e largon tabakanë e argjendtë. “S’janë gatuar mirë? – pyet e trembur Sofia Andrejevna. – Apo të bëjnë keq?”
Por Tolstoi i pezmatuar i përgjigjet: “Prandaj dhe më bëjnë keq, se janë shumë të mira”.
Djemve u vjen rëndë nga këto fjalë, e shoqja habitet, korrespondenti i tensionuar përpiqet që ta ruajë në kujtesë këtë aforizëm.
Më në fund dreka mbaron. Të gjithë ngrihen dhe kalojnë në dhomën e pritjes. Tolstoi diskuton me revolucionarin e ri, i cili pavarësisht nga respekti që ka për të, e kundërshton pa ndroje. Sytë e Tolstoit shkrepëtijnë. Ai flet me pathos, duke i mëshuar çdo fjale, gati bërtet; ai ende diskuton me pasion të papërmbajtur, ashtu siç bënte më parë kur delte për gjah apo luante tenis. Befas e kupton se po tregohet i papërmbajtur dhe e detyron veten të ulë zërin dhe të qetësohet: “Mos ndofta edhe unë e kam gabim. Zoti ua ka shpërndarë mendimet e tij të gjithë njerëzve dhe askush nuk e di nëse janë të vetat ato mendime që shpreh”. Dhe që të ndërrojë bisedën, u drejtohet të tjerëve: “A bëjmë një shëtitje nëpër park?” Por përpara se të bëjnë këtë, edhe një ndalesë e vogël. Poshtë një druri vidhi të moçëm, përballë shkallëve të shtëpisë, tek “pema e varfërisë”, e presin Tolstoin vizitorë nga populli, të varfër dhe pjesëtarë të sektit “njerëz të zymtë”. Kanë bërë njëzet vjorsta rrugë për të ardhur deri këtu, për të marrë ndonjë këshillë apo pak para. Ata, të lodhur, të djegur nga dielli, me çizmet mbuluar me pluhur, po e presin. Kur “Zotëria”, “çifligari” afrohet, disa i përkulen deri në tokë sipas zakonit rus.
Tolstoi u afrohet me hapa të shpejtë e të lehtë: “Mos kini ndonjë pyetje?” – “Unë desha t’ju pyesja shkëlqesi…” – “Nuk jam shkëlqesi, askush nuk është shkëlqesi, përveç Zotit” – i hidhet atij Tolstoi. Muzhiku i trembur rrotullon kapelen që mban në duar, pastaj me fjalë të shumta fillon të bëjë pyetjet: me të vërtetë, toka këtej e tutje do t’u përkasë fshatarëve dhe kur do ta marrë ai copën e tij? Tolstoi përgjigjet me padurim – gjërat e paqarta e zemërojnë atë. I erdhi radha një pylltari, i cili kishte disa pyetje lidhur me fenë. A di të lexosh, e pyet atë Tolstoi dhe pasi merr përgjigje pohuese, jep urdhër të sjellin traktatin “Po çfarë duhet të bëjmë?”, ia jep atë muzhikut dhe i jep leje të largohet. I afrohen të varfërit njëri pas tjetrit. Nuk vonon dhe Tolstoi që e kishte humbur durimin, i heq qafe teksa u ndan nga një monedhë pesë kopejkëshe. Kur ktheu kokën vuri re se gazetari po e fotografonte; fytyra e tij përsëri bëhet e zymtë: “Ja kështu më fotografojnë mua, të mirë me muzhikët, duke u dhënë atyre lëmoshë, bujar, që u ndihmoj të afërmve. Veç, kush do të mundte të ma shikonte shpirtin brenda, do të vinte re se kurrë s’kam qenë ndonjëherë i mirë, vetëm se përpiqesha të mësoja të bëhesha i mirë. Në të vërtetë mua më interesonte vetëm “uni” im. Unë kurrë s’kam ndihmuar njeri. Gjatë gjithë jetës timë, nuk u kam shpërndarë të varfërve, në formë lëmoshe, as gjysmën e atyre parave që i humbisja në bixhoz brenda një nate në Moskë. Kurrë nuk më ka shkuar ndërmend t’i dërgoja Dostojevskit që vuante urie, ato dyqind rubla, që do të mund ta shpëtonin për një muaj apo ndofta edhe përgjithmonë. E megjithatë unë duroj të më lavdërojnë e të më bëjnë lajka, si njeriut më bujar, më fisnik, megjithëse e di që jam vetëm në fillimet e fillimit”. Ai jetonte nga dëshira për të shëtitur nëpër park dhe, plakushi i zhdërvjellët me shtëllungën e mjekrës që ia merr era, vrapon me kaq shpejtësi saqë të tjerët e kanë të vështirë ta ndjekin. Jo, mjaft folëm e folëm, dua të ndiej muskujt tek lëvizin, të ndiej zhdërvjelltë-sinë e kyçeve, të kënaqem duke parë vajzat që luajnë tenis, lëvizjet e pafajshme të trupit të tyre. Ai shikon me shumë interes çdo lëvizje dhe buzëqeshje, admiron e përshëndet çdo goditje të suksesshme të tyre. Zymtësia largohet nga fytyra e tij, ai fillon të llomotitë, të qeshë, të shëtitë i qetësuar, teksa shkel myshkun erëkëndshëm. Por më vonë kthehet përsëri në dhomën e punës, për të lexuar diçka, për të pushuar pak sepse nganjëherë ai ndihet i lodhur dhe këmbët i duken më të rënda. I shtrirë në vetmi mbi divan prej lëkure, teksa ndien në trup lodhjen dhe pleqërinë, ai mendon me vete: “Sa mirë është kështu. Ku është ajo kohë e tmerrshme, kur unë mendoja për vdekjen, i trembesha asaj. Tani s’kam më frikë, pranë saj e ndiej veten mirë! Ai mbështetet tek shpina e divanit, mendimet e tij marrin krahë në dhomën e heshtur. Nganjëherë merr lapsin dhe shkruan ndonjë fjalë, pastaj serioz ngul shikimin përpara vetes. E bukur është fytyra e këtij plaku, që reflekton mendimet dhe ëndrrat, kur është i vetëm me veten dhe me mendimet e tij. Në mbrëmje ai përsëri zbret në dhomën e pritjes, të shkëmbejë ndonjë fjalë, meqenëse dita e punës për sot mbaroi. Holdenveizeri, mik dhe pianist, kërkon leje të luajë diçka në piano: “Urdhëroni, ju lutem!” Tolstoi mbështet brrylat tek pianoja, teksa mbulon sytë me duar, që askush të mos e shohë se si e rrëmben atë magjia e tingujve që derdhen. Ai humbet në mendime, merr frymë thellë dhe mbyll sytë. Mrekulli më vete është muzika që, ai e ka sharë aq shumë, të ndihmon teksa të nxit ndjenja fisnike pasi ke kaluar një kohë duke bërë arsyetime të rënda e të vështira ajo ta bën zemrën më të butë, më të mirë. “Si kam guxuar ta shaj këtë art? – mendon ai me vete. – Ku ta gjesh gjetkë ngushëllimin veçse në atë? Të gjitha mendimet enden në errësirë, të gjitha dijet janë në mëdyshje – po ku mund ta ndiesh më mirë thelbin e Zotit, sesa në fjalën e figurshme dhe në krijimet e artistit? Ju, Beethoven, Shopen jeni vëllezërit e mi, unë ndiej vështrimet tuaja mbi vete, dhe atëherë brenda meje rreh zemra njerëzore. Më falni vëllezër që ju kam sharë”.
Loja mbaron me një akord tingëllues, të gjithë duartrokasin, edhe Tolstoi pas një mëdyshjeje të shkurtër, bën të njëjtën gjë. I gjithë ai shqetësim që kishte u zhduk. Me një buzëqeshje të ëmbël, ai hyn në rrethin e të ftuarve. Flladi i gëzimit dhe i qetësisë më në fund po fryn mbi të. Kjo ditë e larmishme, siç duket, po mbyllet mirë.
Por ai, para se të shtrihet në krevat, hyn në dhomën e tij të punës. Përpara se dita të mbarojë, Tolstoi do të dalë përpara gjyqit vetjak. Ai si zakonisht, do t’i kërkojë llogari vetes për çdo orë që ka kaluar, ashtu si për të gjithë jetën e tij. Përpara tij qëndron i hapur ditari. Që nga faqet e tij boshe shikojnë drejt tij sytë e ndërgjegjes. Tolstoi kujton çdo orë të ditës që shkoi, dhe bën gjyqin. Atij i kujtohen muzhikët, varfëria që është rrjedhojë e fajit të tij, përbri të cilës ai kalon mbi pelën e hazarlisur, duke i ndihmuar vetëm me një monedhë të vogël poshtëruese. I kujtohet që u suall ashpër me varfanjakët dhe mendoi keq për bashkëshorten e tij. Të gjitha këto mëkatime ai i shkruan në libër, në librin e akuzave dhe me lapsin e pamëshirshëm shkruan në të vendimin: “Përsëri u tregova i ngathët, shpirtdobët. Bëra pak të mira! Ende s’kam mësuar të dua njerëzit që më rrethojnë, pa le pastaj njerëzimin. Më ndih o Zot, më ndih!”
Pastaj data e ditës së nesërme dhe gërmat enigmatike “p.q.gj.”, po qeshë gjallë. Me kaq puna mbaron, një ditë tjetër u jetua deri në fund. Me shpatullat e rëna, plaku kalon në dhomën tjetër përbri, heq bluzën, çizmet kaba, e lëshon trupin e rëndë në krevat dhe, si gjithnjë mendon, para së gjithash për vdekjen. Mendimet i enden nëpër kokë të shqetësuara si të ishin flutura, por edhe ato largohen me ngadalë, teksa zhyten në muzgun e dendur. Gjumi zbret gjithnjë e më poshtë…
Por, ç’po dëgjon! – ai hidhet i trembur përpjetë – mos janë gjë hapa? Po, ai ndien hapa në dhomën e punës që ndodhet pranë, hapa të qetë, përvjedhëshëm. Ai kërcen shpejt nga krevati, pa zhurma dhe pa u veshur shkon e vë syrin tek brima e bravës. Në dhomën përbri drita është e ndezur, dikush me llampë në dorë po gërmon në sirtaret e tavolinës së punës, shfleton të fshehtat e ditarit, për të lexuar fjalët e bisedës me ndërgjegjen e tij. Eshtë bashkëshortja e tij Sofia Andrejevna. Edhe të fshehtën e fundit të tij ajo do ta marrë vesh, as me Zotin nuk e lë vetëm. Gjithkund, në shtëpi, në jetë, në shpirt atë e rrethon lakmia dhe kureshtja njerëzore. Atij i dridhen duart nga tronditja, kap dorezën e derës që ta hapë dhe ta zërë në befasi gruan, që po e tradhëton. Por në çastin e fundit e përmban veten. “Ndofta edhe kjo më është dërguar nga lart si provë”. Dhe ai çapitet mbrapsht drejt shtrojës së tij, i heshtur, pa marrë frymë, teksa sheh në brendinë e vet, si në një pus që s’ka më ujë. Kështu qëndron shtrirë për një kohë të gjatë, pa e zënë gjumi, ai Lev Nikollajeviç Tolstoi, burri më i madh dhe më i fuqishëm i epokës së tij, i tradhëtuar në shtëpinë e tij, i munduar nga dyshimet dhe i drithëruar nga vetmia e akullt.
