I.
Kjo parashtresë rreth historisë së vlerësimit të shkrimtarit, dijetarit, shkencëtarit, me pushtetet dhe me shtetin ndihej e nevojshme jo thjesht si një nyje strukturore e nevojshme për çdo tezë që promovohet në një studim (që njihet edhe si mbështetja teorike); jo thjesht sepse raportet e Kadaresë me pushtetet janë të papërjashtueshme në çdo nismë kërkimi a interpretimi të veprës së tij; por edhe për faktin që titulli i veprës së tij Kur sunduesit grinden në disa përkthime i është shmangur thelbit që përmban në shqip (A dictator calls / Telefonata e diktatorit në anglisht; Quando un dittatore chiama – Kur të thërret diktatori në italisht); përkundër besnikërisë që ruan në përkthimin frëngjisht (Disputes au sommet – Debatet e krerëve); në greqisht (Όταν οι κυβερνώντες μαλώνουν – Kur qeverisësit debatojnë). Ismail Kadare që në titull ka paralajmëruar bashkësundimin e sundimtarit me shkrimtarin, jo duke nënkuptuar me këtë shërbimin, aq më pak nënshtrimin, por vetëdijen se kohën, shekullin, epokën, shkrimtari e bën të vetën në mënyrë po aq e në mos më shumë sovrane se vetë ai që mban skeptrin dhe që dikton megalinarinë e vet me anë të pushtetit, siç do të përpiqemi të provojmë më hollësisht në vijim.
Në një prej takimeve të rralla të dy poetëve, të dy kohëve të ndryshme; i pari që deri në fund të jetës nuk pranoi të thirrej shok (ose, më saktë, i fundmi në Shqipëri që përjashtimisht mund të thirrej zotëri – përveç rastit të prokurorëve gjatë seancave gjyqësore nga të pandehurit) dhe i dyti që, me të mirë a me të keq, bashkëjetonte me regjimin, I. Kadare i rrëfen lexuesit tronditjen e tij kur Lasgush Poradeci i tha qetësisht:
“Kur ne dënuam Vincens Prennushin dhe ata të tjerët …”
“Zoti Lasgush, ju po thoni “kur ne dënuam Prennushin”, sikur të kishim qenë pjesë e trupës gjykuese …”, kundërshtoi I. Kadare i shqetësuar.
“Pikërisht, atë do të thoja. Shkrimtari është përgjegjës për çdo gjë që ndodh në shoqëri gjatë jetës së tij. Edhe për krimet”.
Jo rastësisht Kadare e ka quajtur veprën e tij të fundme Kur sunduesit grinden. Shkrimtari dhe froni, shkrimtari dhe kurora, shkrimtari dhe trashëgimtari, shkrimtari dhe perandori, shkrimtari dhe tirani, shkrimtari dhe lideri (Führer–i, conducatori), janë të dy sundues, të dy bashkësundues, secili në mënyrën e tij: njëri duke vendosur për popullin e vet me dekrete, urdhra, dënime dhe tjetri duke e monumentalizuar apo përqeshur kohën e tiranit, duke e kundërshtuar apo mbështetur sundimin e tij, duke heshtur apo duke u kthyer në tribun, duke përfituar apo duke u syrgjynosur; bashkësundues, në fund të fundit, si mbështetës a kundërshtar qoftë.
Kur sunduesit grinden, një vepër që The International Booker Prize (ose, siç quhet ndryshe, Nobeli i dytë i Europës) e nominoi sivjet (2024) në listën e përzgjedhur të fituesve të mundshëm të çmimit, historinë e telefonimit të Stalinit me Pasternakun e ka thjesht një shkas. Aq më pak nuk është në qëllimin e kësaj vepre hetimi rreth vjershës heretike të Osip Mandelshtamit Maloku i Kremlinit shkruar në mesin e viteve 1930, që u bë shkak për dënimin e tij fatal dhe më pas edhe për vdekjen. Tre shkrimtarët e mëdhenj, Osip Mandelshtam, Boris Pasternak dhe Ismail Kadare, janë që të tre sundues: sundues që grinden apo pajtohen; sundues që ndajnë bashkë kurorën apo dëbimin, ashtu si Sokrati e Ovidi në lashtësi; ashtu si V. Hugo e H. Heine në epokën e romantizmit; ashtu si Goethe në po atë epokë – por me një zgjedhje jete krejt tjetër – në krah të Vermacht-it. Ostracizmin, dëbimin, internimin, sundimtarët e regjimeve totalitare të shekullit të 20-të i gjetën gati si zgjidhje që nga lashtësia. Letërsia dhe pushteti e kanë në fatin e tyre të përjetshëm rivalitetin.
II.
Scientia potestas est – Dija është pushtet. Kjo shprehje e Francis Bacon, e shkruar në latinisht në veprën e tij Meditationes Sacrae (1597), është nga të parat që artikulon fuqinë e dijes si pushtet, duke e sjellë atë në lartësinë e një pushteti politik sovran; duke parë tek dija (jo vetëm tek ajo shkencore, por edhe tek të vërtetat që burojnë nga vëzhgimet, didaktika, artet dhe bartësit e talentit) anën tjetër të binomit, që qendron si fuqi diktuese kundruar pushtetit, fuqisë shtetërore.
Te vepra e lartpërmendur dhe tek Atlantida e Re (dhe në tekste të tjera gjithashtu), Bacon ëndërroi krijimin e një kategorie ekspertësh, të cilët më pas do të duhej vepronin si ndërmjetësues mes pushtetit dhe shoqërisë. Bacon nuk tregohet dyshues ndaj makinerisë shtetërore, pasi ishte i interesuar që kategoria e ekspertëve të lindte, të zhvillohej e të merrte pozita të larta ekzekutive brenda institucioneve, duke konsideruar se në vetevete dija e tyre do të ishte pushtet që hyn në marrëdhënie me shtetin dhe ndikon mbi të për një të ardhme më të mirë, utopike, për të gjithë. Bacon e sheh këtë kategorie ekspertësh në marrëdhënie jo si opozitë të shtetit dhe që si qëllim të fundit ka dobinë ndaj pushtetit.
Duke e rimarrë tezën e Bacon-it, historiani marksist Christopher Hill i quan anëtarët e kësaj kategorie zëdhënës të artikuluar, ndërsa Michael Walzer – intelektualë profesionistë, pavarësisht se të qenurit intelektual është status, gjendje e jo profesion.
Nga këndvështrimi i studimeve kulturore dhe i sociologjisë së letërsisë, pushteti shtetëror, përballja pushtet – letërsi, shfaq opozicone të tilla si kufizim / liri; antipati e dyanshme; marrëdhënie të ndërtuara mbi shërbime; detyrën e shkrimtarëve për t’u angazhuar në kauza lirie; detyrimin e shkrimtarëve prej shtetit të përfshihen në kauzat e tij; ndikimin e politikës ndaj shkrimtarit; ndikimin e shkrimtarit në politikë etj. – këto binome janë pothuajse gjithmonë pranë e pranë.
Michel Foucault shkruan më tej për shtetin modern dhe etikën e disiplinimit, brenda së cilës ky shtet, pavarësisht nga sistemi apo rendi, jeton si fuqi qendrore, që duhet të marrë mbi vete zhvillimin e një sërë mekanizmash kontrolli, të cilat pengojnë a ngadalësojnë veprimtarinë e subjekteve individuale në ushtrimin e lirive të tyre të zgjedhjes apo edhe lirinë e tyre intelektuale. Cilët janë këto mekanizma? Ushtrimi i pushtetit përmes disiplinës, kontrollit dhe ndëshkimit.
Teza që Michel Foucault propozon është që pushteti është kudo. Në pajtim me këndvështrimin poststrukturalist, ai ngulmoi të argumentonte që pushtetet janë zgjeruar, që jo vetëm shteti apo dija kanë pushtet. Sipas Foucualt, kuptimi i pushtetit jo si instrument detyrimi, por si instrument joshjeje, kryhet përmes angazhimit. Më shumë se sa i përqendruar, pushteti sot është i përhapur, i mishëruar te shumë aktorë. Në vend që të zotërohet nga një dorë, ai implikon, jo thjesht si institucion shtrëngues, por i shpërndarë prej tyre agjentëve të tij (Foucault, Gaventa 2003).
Foucault sfidon idenë se pushteti përdoret nga njerëz ose grupe me anë të akteve episodike ose sovrane të sundimit ose të detyrimit. Ai e sheh atë si të shpërndarë, të përhapur nga vetë pushteti në shumë duar. Pushteti është kudo dhe vjen prej gjithkund, thekson Foucault. Në vend të përqendrimit, pushteti është një lloj metafuqie, që përshkon shoqërinë dhe që është në negocim të vazhdueshëm me aktorët, që cilëve vetë shteti është i interesuar t’u japë fuqi:
Çdo shoqëri, shkruan ai, ka regjimin e vet të së vërtetës, ka “politikën e përgjithshme” të së vërtetës; ka llojet e veta të ligjërimit, që i pranon dhe i bën të funksionojnë si të vërteta; ka mekanizmat që mundësojnë dallimin e pohimeve të vërteta nga të rremet; ka mjetet me të cilat sanksionohet secila; ka teknikat dhe procedurat që i japin vlerë përvetësimit të së vërtetës; ka statusin e atyre që janë të ngarkuar ta thonë atë që konsiderohet e vërtetë ndryshon (Foucault, Rabinow 1991). Beteja për të vërtetën nuk bëhet për ndonjë ndonjë aksiomë absolute, që mund të zbulohet dhe pranohet, por është një betejë rreth rregullave sipas të cilave e vërteta nga e rrema ndahen dhe efektet specifike të pushtetit i bashkëngjiten të vërtetës … një betejë rreth statusit të së vërtetës dhe rolit ekonomik dhe politik që luan ajo (Foucault, Rabinow 1991).
III.
Në fundin e viteve 1980 Ismail Kadare botoi romanin-ese (nga disa studiues i cilësuar si mini-roman) Ikja e shtërgut, titulluar sipas një shprehjeje të njohur të poetit të vetëndaluar Lasgush Poradeci Fluturoj dhe shtërg i fundit, madhështor, me shpirt të gjorë. Romani zbulon marrëdhëniet sa miqësore, aq dhe të çuditshme midis Ismail Kadaresë dhe Lasgush Poradecit, poetit që solli i pari simbolizmin në historinë e letërsisë shqipe në periudhën midis dy luftërave dhe, me fillimin e kohës së re, vendosi ta braktisë përgjithnjë artin e tij, në shenjë refuzimi për letërsinë e angazhuar, për të mos e ngjyrosur me ideologjinë që ajo solli me vete, duke u mbyllur në kullën e tij. Shumica e njerëzve, duke përfshirë ne që studionim për letërsi, e dinim të vdekur.
Tri herë i është kthyer e rikthyer në krijimtari Ismail Kadaresë Moska si metropol, si kryeqendër e supershtetit sovjetik dhe e gjithë ish-perandorisë së Lindjes; Instituti Gorkij me vitet e jetës dhe të studimeve atje. Në të tria rastet: kronologjikisht në periudhën e shkrirjes së akujve, të njohur në botë si dekada më liberale e saj. Fillimisht me romanin Dimri i madh, që merr shkas nga një faqe kyçe e historisë politike të marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe ish-Bashkimit Sovjetik, në fillimin e viteve 1960, të cilën shkrimtari e ka quajtur koha e grindjes së madhe, që nis fill pas konfliktit të dy sundimtarëve të mëdhenj Nikita Hrushov e Enver Hoxha (pas tyre dhe të bashkësundimtarëve: shkrimtarëve solidarë, kontestatorë apo kundërshtues). Më pas, në fundin e viteve 1970, me romanin autobiografik Muzgu i perëndive të stepës, një evokim i klimës politike e sociale në ish-Bashkimin Sovjetik pikërisht në vitet e grindjes së madhe, por kësaj here vështruar nga poshtë, përmes liberalizmit sipërfaqësor të asaj kohe, shprehur në shthurjen dhe moskokëçarjen e studentëve të Institutit Gorki ndaj herezisë së Pasternakut, që, përveçse kishte lejuar nxjerrjen e dorëshkrimit të Doktor Zhivagos jashtë kufirit, kishte pranuar në heshtje marrjen e çmimit Nobel, të cilin Moska, ca më shumë Tirana e Kadaresë, e konsideronin joshje tinëzare të borgjezisë së Perëndimit. Kur sunduesit grinden është kthimi i tretë.
Shkruar në tri kohë të ndryshme: në periudhën e sanksionimit kushtetues të totalitarizmit; në vitet kur politika shtetërore në Shqipëri kishte demonizuar botën mbarë, në Lindje e në Perëndim dhe në dekadat e shoqërisë së lirë, tri veprat e Kadaresë, duke e plotësuar trininë klasike të kategorive estetike, paraqesin edhe kushtëzimin prej historisë: prej heroikes (madhështores, hyjnizimit) tek përqeshja (me liberalizmin dhe pseudolirinë sovjetike; me rusifikimin e detyruar apo vullnetar të popullsisë tjetër; me vanitetin e brezit të ri; me humbjen tërësore të idealeve; me détente–n dhe papërgjegjësinë; me shkombëtarizimin dhe braktisjen e gjuhëve amtare – në emër të sovjetizimit); së fundmi edhe me anën traumatike: shkrimtari e diktatura, depersonalizimi i shkrimtarit, bashkëpërgjegjësia e tij me tiranin në të keqen e madhe, në heshtje apo pjesëmarrje vullnetare qoftë. Në këtë kuptim, çfarë lë mangët Dimri i madh (heroikja) e plotësojnë dhe kundërpeshojnë, ndonëse jo me rendin e zakonshëm, dy veprat e tjera: Muzgu i perëndive të stepës (komikja e parakohshme) dhe Kur sunduesit grinden (dramatikja). Tre shkrimtarët hyjnë në një marrëdhënie specifike ndryshe mes vedi, por me të njëjtin fat në raport me pushtetet; Stalini mbetet ai që ishte, kurse Enver Hoxha më së shumti është i supozuar, i papranishëm drejtpërsëdrejti.
Për fatin e Boris Pasternakut dhe të veprës së tij shkrimtari shqiptar shkroi shumë herët, qysh në vitet 1970, megjithëse në një kohë kur çdo paralele mes fatit të tij dhe vetvetes ishte rrezikuese. Pikërisht në atë kohë, në mesin e viteve 1970, për herë të parë Akademia Suedeze e Shkencave e kishte nominuar Kadarenë për çmimin Nobel, dhe, ç’ishte më e keqja, propozimin e kishte bërë Franca kapitaliste. Ndryshe prej Pasternakut, që i ishte lejuar të izolohej në një daça në periferi të Moskës, Kadare në ato vite ishte dërguar për të njohur jetën në një fshat në Myzeqe. Poema Në mesditë Byroja Politike u mblodh, e ndaluar në momentin e fundmë dhe e zhdukur edhe si dorëshkrim, kur gazeta e vetme letrare po shkonte në shtyp, ia kishte shembur me themel simpatinë që pati ngjallur përkohësisht Dimri i madh, i njohur si romani i bllokadës(autori në botimin e parë e pati titulluar Dimri i vetmisë së madhe, për të paralajmëruar izolimin, çka nxiti redaktorët të kërkojnë ndryshimin e tij). Pranimi apo mospranimi i Nobelit dhe i çfarëdo lloj nderi a mirënjohjeje tjetër nga jashtë (në atë kohë Aleks Buda, kryetari i parë dhe historik i Akademisë së Shkencave, e kishte refuzuar me elegancë, për arsye të traditës, ftesën publike të Akademisë së Shkencave të Bullgarisë për pranimin si anëtar nderi) tashmë nuk ishte një tabu. Dhe, çdo diskutim rreth kësaj dileme, në thelb ishte diskutim për Ismail Kadarenë. Sidoqoftë, Muzgu i perëndive të stepës, me pjesën e shëndoshë të tij (demaskimi i zhveshjes së shoqërisë sovjetike nga ideali, theksimi i rrezikut të humbjes së gjuhëve kombëtare të popujve të vegjël dhe i degjenerimit social – sipas shprehjeve të kohës), i shpëtoi ndalimit.
Në trininë e shkrimtarëve Mandelshtam-Pasternak-Kadare në librin Kur sunduesit grinden ngjan sikur dy të fundmit janë më afër njëri-tjetrit; sikur Kadare më lehtë mund të identifikohet me Pasternakun se me tjetrin, atë që nuk është si ne, sepse ne jemi ndryshe. Mundet që stima dhe simpatia relative e Kadaresë për Boris Pasternakun të ketë lidhje edhe me faktin që përkthyesi i parë i veprës së tij në rusisht (Lirika, 1961), promovuesi e mecenati i të rinjve David Samoilov, ishte mik i tij, përveçse hebre, njësoj si dhe Mandelshtami. Siç pohon vetë autori, Samoilov i kishte folur shpesh për miqësinë e tij me Pasternakun dhe për vlerat e larta të artit të tij. Në moshën 25-vjeçare, sa ç’ishte Kadare në kohën kur botoi librin e parë në rusisht, Samoilovi, përkthyes dhe introduktues, i dukej magjepsës edhe kur i thoshte se ti je i çmendur, apo kur shkruante në hyrje të librit të tij se ky shkrimtar, edhe për shkak të pozicionit gjeografik të vendit të origjinës, është i ekspozuar ndaj ndikimeve dekadente perëndimore.
Sa i takon figurës së Osip Mandelshtamit, deri në botimin e librit Kur sunduesit grinden Ismail Kadare nuk kishte dhënë ndonjë shenjë të drejtpërdrejtë njohjeje, simpatie apo shqetësimi. Për herë të parë jeta e tij hyn në një vepër të shkrimtarit shqiptar me hetimin rreth misterit të telefonimit Stalin-Pasternak. Edhe këtë herë jo drejtpërdrejt, por për shkak të përfoljes së emrit të tij në një bisedë tronditëse midis Koba-s, Stalinit dhe Pasternakut. Në këtë vepër ai është i flijuari – fati i tij nuk ka më kthim. Vjersha që shkroi Mandelshtam (Maloku i Kremlinit) zgjoi zemërimin e perëndive të stepës. Pasternaku, njësoj si ai në pritje të çmimit Nobel; njësoj si ai kishte vepra të ndaluara; njësoj si ai ishte kthyer në çështje të communis opinio, të debatit publik. Por debati për Pasternakun dhe Nobelin e tij, për shkrimtarin që bëhet pjesë e vendimit të tiranit për ndëshkimin e tij duke pohuar në frikë e tmerr ne jemi ndryshe, ndryshe prej atij të Mandelshtamit, ishte çështje e paarkivuar. Vlen të theksohet kjo sepse gjatë leximit të veprës duket sikur Kadare është jo aq i interesuar për herezinë dhe më pas fatin tragjik Mandelshtamit, ose, më saktë, sikur sunduesit që grinden janë vetëm Stalini e Pasternaku (bashkë me ta edhe vetë Kadare).
Për të verifikuar raportet si krijues midis Kadaresë dhe Mandelshtamit nevojitet një prapakthim, i cili duhet të përfshijë Kadarenë, Mandelshtamin, Migjenin dhe letërsinë sociale në Ballkan në gjysmën e parë të shekullit të 20-të. Fundi i viteve 1950, kur Kadare shkroi poemën e njohur me titull Shekulli im, me të njëjtin titull si poema e poetit hebreo-sovjetik Mandelshtam, Vjek moj, është një kufi kohor i vonë. Kadare dhe Mandelshtam takohen shumë më herët, përmes ndikimeve që morën që të dy prej traktatit të futuristëve, i njohur si Traktati Marinetti, qofshin ata perëndimorë, qofshin të krahut levnij futurizam (dhe të akmeistëve), që përbën bazën e thuajse të gjitha formave të modernitetit në letërsi kudo në Europë në shekullin e 20-të.
Midis dy vëllimeve të para me vjersha e poema të Kadaresë (shkruar e botuar në vitet 1950) dhe vëllimit Shekulli im (shekulli i zënë prej meje), gjenden vitet e formimit të autorit në Institutin Gorkij, ku pati mundësi të njihej me atë që quhet futurizëm i majtë, levnij futurizam, që bashkoi formën e re moderne, mbi të gjitha antiklasike, me një ideal utopik të përshtatshëm ideologjikisht.
Mendësia e zotërimit të epokës është filli që bashkon mendimin poetik të Kadaresë me atë të Mandelshtamit qysh në vitet 1960. Vetëprojektimi i Kadaresë si ardhmnor, si dalzots i qindvjetëshit, ka karakter parathënës e paravajtës. Në mënyrë gati profetike dhe me një bindje sovrane, duke i lënë pas shumë shpejt Ëndërrimet dhe Frymëzimet djaloshare, pa kurrfarë modestie, madje me arrogancë, ai i caktoi vendin kryesues vetes në raport me kohën dhe të ardhmen. Me të njëjtën arrogancë do të paraqitej edhe Dritëro Agolli, duke bërë të vetat vargjet e poetit konstruktivist rus Eduard Bagritsky: Në rrugë dolla / Pas meje porta u mbyll.
Ndryshe nga ç’urdhërohej prej kanoneve të realizmit socialist, Kadare nuk pranoi ta ndante shekullin me askënd, as me brezin, as me bashkëkohësit, me asnjë ne. Shekulli XX, shekulli i zënë i Kadaresë, është pandashmërisht i tij. Qysh në fillimet e shfaqjes si individualitet krijues ai do të kërkonte zotërimin më vete dhe pa të tjerë të një shekulli të tërë, ndërsa në periudhën përmbyllëse të veprës së vet do të pohonte se çdo meritë të tij krijuese nuk do të pranonte ta ndante me askënd: as me epokën, as me identitetin dhe botën shqiptare, as me letërsinë dhe kulturën kombëtare, përveçse me gjuhën shqipe. Në tri poemat e njohura të tij: Shekulli XX, Shënime për brezin tim dhe Ëndërr industriale, Ismail Kadare është krejt larg mitit të madhështimit ideologjik të epokës së re, që do të bëhej mit sundues në një periudhë të mëvonshme. Ndryshe prej Migjenit, që e vendos veten në sfondin e një breznie, që duhet kuptuar më së shumti si brezni letrare, ai as shekullin, as brezin, nuk i sheh si shenja bashkuese: shekulli është i tiji dhe brezi i tiji. Dhe e vërteta është se ai që u quajt Brezi i viteve 1960 shumë shpejt jo vetëm e ndau prej vetes Kadarenë, por dhe e pa si rival të rrezikshëm. Për hir të së vërtetës, edhe Migjeni, pavarësisht se si e shihte veten në kuadër të një breznie, në studimet më serioze është vlerësuar e vendosur jashtë Brezit të viteve 1930.
Duke veçuar poemën Taksi drejt pafundësisë (Taksi drejt humnerës – Такси над бездной), David Samoilov pati dalluar qartë ndikimin e poetikave moderniste perëndimore, por pa e përmendur futurizmin me emër. Futurizmi si kod poetik risues e modernizues, i shartuar me një frymëzim të sinqertë komunist ardhmënie të ndritur, që qe shfaqur si dukuri botërore pas fitores antifashiste, në poezinë e Kadaresë ka të ngjarë të jetë lehtësuar edhe prej ndikimeve nga poezia e V. Majakovskit, që dihet se pati dy faza, pa kufij të dallueshëm. Majakovskit i ishin falur të gjitha për shkak të poemës kushtuar Leninit dhe nuk qortohej nga askush për futurizmin e tij, as në Bashkimin Sovjetik, as në Shqipëri. Ndikimi nga Majakovski ishte për mirë, le të ishte si të ishte. Kadare, në këtë kontekst kohor, zgjodhi dhe përktheu prej tij pikërisht poemën futuriste Re në pantallona. Ishte pikërisht koha kur shkruante vëllimin me vjersha e poema Shekulli im, shekulli i zënë prej meje tashmë. Libri me vjersha e poema “Shekulli im” ishte ndër librat më të lirë e më skandalozë të kohës jo vetëm në Shqipëri, por në krejt perandorinë komuniste, ka pohuar ai vitet e fundme, duke u kujdesur për një botim të plotë të veprës së vet, por pa e identifikuar se nga ç’poetikë i vinte kjo liri, ky shkandull që duhej të kishte tronditur kohën. Ishte pikërisht emri i Majakovskit ai që i dha mbrojtje prej së largu poetit dhe librit të tij.
Duke u nisur prej përafërisë së figurës, përfytyrimit dhe poetikës, Shekulli im, po aq sa me futurizmin e majtë të Majakovskit, ngjan thuajse e pandashme me poezinë me të njëjtin titull (Век мой) të poetit akmeist rus Osip Mandelshtam, botuar më 1922. Sikurse dihet, Manifesti i akmeistëve (adamistëve), u parapri qysh në vitin 1913 nga Sergej Gorodeckij, një nga njerëzit më të afërt të Osip Mandelshtamit, me një poezi të titulluar Adam, që i dha emrin e dytë kësaj lëvizjeje letrare, adamizëm. Autori i Век мой do të botonte më 1919 Zgjimin akmeist, si refuzim estetik ndaj simbolizmit tashmë shumë shpejt të vjetruar dhe si një përpjekje për t’i dhënë forcë të re futurizmit në botën ruse.
Poezia e hershme e Kadaresë gjendet sa nën peshën e kanonit futurist, aq dhe të atij akmeist, sidomos nën ndikimin e Osip Mandelshtam-it. Kjo është periudha e iluzioneve, e besimit se shoqëria e së ardhmes, utopia komuniste, do të garantonte një Shqipëri tjetër. Nuk ka në këtë fazë në veprën e Kadaresë, në prozë e poezi, asgjë prej aluzioni. Koha e distopisë ishte e largët, përveçse duke kuptuar me distopi arratisjen në të ardhmen, në të ardhmen me një kalendar stratosferik.
Ka vetëm një pajtim të pashpallur: koha politike kërkonte ndërtimin e utopisë së një shoqërie ideale të së ardhmes; futurizmi u ofronte shkrimtarëve mundësi teknike për shkatërrimin e mjeteve të vjetra të shprehjes dhe ndërtimin e një poetike të re. Dhe kjo konventë e heshtur, sipas tyre, mjaftonte: bindje dhe besim në utopinë kundrejt një lirie poetike.
A është Kur sunduesit grinden një vepër autobiografike? Dhe cilin fat midis dy shkrimtarëve hebreo-sovjetikë ka provuar më shumë? Në pamje të parë duket se është më afër Pasternakut. Një nga të dashurat e tij në Moskë, në ditët e debatit të madh për pavendosmërinë e Pastërnakut ta pranojë a të mos e pranojë Nobelin, i drejtohet duke i thënë se ata janë njësoj, ai është njësoj si ti, ti je njësoj si ai (por ne jemi ndryshe nga Mandelshtami). Dhe a e ka zgjedhur Kadare Pasternakun për të treguar vetveten?
Siç u munduam të provojmë, në poetikë dhe në parimet estetike Kadare është më afër Mandelshtamit, madje edhe në motive, në rrjedhën letrare dhe në raportet me shekullin. Lidhjet e poezisë së Kadaresë me atë të Mandelshtamit janë po aq të provueshme sa të njëjtat lidhje me Majakovskin dhe brezin e argjendtë të poezisë ruse. Dhe nuk është fjala vetëm për poemën Shekulli im.
Në anën tjetër, së paku nisur nga poezia Romanvrasësi, shkruar më 1984 dhe botuar në Ftesë në studio (1990), për fatin e romanit të tij Gjakftohtësia, fitues i një çmimi kombëtar si vepër në dorëshkrim më 1981 dhe ndaluar për t’u botuar deri më 1986, Kadare e ka provuar ç’do të thotë që shkrimtari tjetër, miku, befas të thotë: Ne jemi ndryshe, shoku Enver, paudhësitë e Kadaresë janë të njohura.
Shumë i ndërlikuar ky raport. Nën të njëjtin mallkim si Mandelshtami, që u braktis edhe nga më besnikët kur ishte në zgrip; nën të njëjtin mallkim si Pasternaku kur bota e madhe nisi t’ia njohë meritat letrare. Të tre shkrimtarë dhe bashkësundues me tiranin, të tre fis në letërsinë e madhe. Kur sunduesit grinden është një vepër për të zbuluar fatin e shkrimtarit me mision, i cili duhet t’i thotë vetes: Mbaje kryqin! Ndryshe mos hyr në këtë urdhër të lartë.
