E pashë tek u tërhoq si hije e mbështetur mbi bastun, teksa po kërkonte ndjesë me zë të ulët, me shikimin diku nga mesi i qilimit të kuq. S’di a e dëgjoi kush. Dhoma ishte plot me gra. Është traditë e mirë ndër ne kjo, që të vijnë gjindja për ngushëllime tri ditë rresht. Të shpërqendron. Burrat në një anë. Gratë në anën tjetër. Njerëzit e shtëpisë po u shërbenin të gjithëve një nga një, kafe të mortit, ëmbëlsirë, ujë, lëng frutash. Shëndosh vetë, qofshi shëndosh, kësaj rruge vemi të gjithë. Të rroni e ta kujtoni. Mund t’i kuptoj e t’i çmoj të gjitha këto, s’e di, ndonëse vetë jam rritur në një tjetër botë. Ritualet stoike të një fisi që ka mbijetuar kiamete një mbas një, e është mësuar ta çmojë vetëpërmbajtjen. Jashtë dhomës së ngrysur mbretëronte ende një verë e ngrohtë, nga kopshti vinin zëra të fëmijëve sikur s’kish mort. Jeta vazhdon. Të gjallët me të gjallë, të vdekurit me të vdekur. Vura re se asnjë nga gratë e mbledhura s’po qante. Ajo shkau me bastunin drejt dhomës së gjumit.
Gjyshja qe veshur në të zeza, simbas traditës. Është dëshmi e taktit të saj që arriti t’u shkëputet grave të tjera pa u vërejtur ndonëse zonjë e shtëpisë, dëshmi e aftësisë së saj fantastike për të lexuar situatën e për të bërë gjënë e duhur, në çast të duhur. E kishte gjyshja atë intuitë. Mund të bëhej hije, s’e di. Mund të tretej. Edhe kur e kishe para syve. E kisha vënë re qyshkur atë superfuqi të saj. Mund të bëhej pjesë e orendive, e divanëve, e mureve, e qilimit, e dyshemesë nën qilim, e bisedës që bëhej diku në një tjetër dhomë, e lajmeve në televizor, e hakërrimeve të gjyshit, e tejpashme si cipë loti, thuajse s’ishte frymor më po prani e largët në një tjetër dimension. Mund të bëhej e harrueshme, sa herë të donte. E kish atë superfuqi. Imagjino të lutem se ç’jetë do të ketë hequr, për të mësuar si të bëhet e padukshme. S’është lehtë të jesh grua ndër ne. Por unë e mbaja në shënjestër. Po bëhesha adoleshente, sa kisha nisur të lexoj për feminizëm, e po mprehja shikimin për të parë, për të shquar vërtet, vajzat e gratë rreth meje. Gjyshja me superfuqinë e vet, ishte me interes. Si një urë në kohë, s’e di. Si një qenie e jashtëkësajbotshme. Ndaj s’ia ndaja sytë, aq më fort kur shkoja në atdhe të babait. Ishte mjedis studioz aty për mua, në atë moshë. Kur ajo u nis drejt dhomës së gjumit, isha e vetmja që e ndoqi mbas.
Gjyshi sa kish vdekur në atë dhomë, një ditë më parë. Një kollë e fortë tek po shtrihej, një si dhembje e fortë në krahëror, bam, aty për aty. Unë s’isha në shtëpi kur ndodhi, ashtu më thanë kur u ktheva. Ai qe përshkrimi që më dha babai: vdiq plaku ashtu si ka jetuar. Kur gjyshja hyri në dhomë, u përvodha mbas saj. Më pa, por s’më tha gjë. Vajti ngadalë e u ul në shtratin ku sa kish ndërruar jetë plaku. Shikimin e kish të ngulitur mbi nënkresa. Unë po rrija e heshtur te dera. Vetë s’e kisha njohur aq mirë plakun, s’ish lehtë që ta njihje. Formal e emocionalisht i distancuar në ditë të mira, nevrik kur ish me hënë, asnjëherë i afërt a i ngrohtë. Kur takoheshim, ma shtrinte dorën e piqej si të isha një e njohur në rrugë, e jo mbesa. S’mbaj mend që të më ketë përqafuar a puthur ndonjëherë, jo përnjëmend. Gjyshja vazhdoi të shikojë shtratin si e nëmur. Nga dhoma tjetër vinin zëra grash. Ajo zgjati dorën si në kllapi drejt komodinës së gjumit, e nxori nga sepeti orën e vjetër me qostek. Ishte objekt i njohur për ne të gjithë. Ora e vjetër prej argjendi, të cilën plaku e kish trashëguar nga gjyshi i vet: e vetmja gjë që kish shpëtuar nga kiametet e njëpasnjëshme të shekullit njëzet. Një herë, do të kem qenë dhjetë a njëmbëdhjetë vjeç, plaku më kish qasur pranë, që të dëgjoj tik-takun e saj. Këtë orë do t’ia lë babait tënd, kur s’jam më. Tash që ora ish në dorë të gjyshes, m’u bë sikur dëgjova prapë tik-takun e frikshëm, sikur ai u zgjerua në formë sferike nga ora e pushtoi gjithçka, dorën e saj, hapësirën midis nesh, krejt dhomën e më tej, gratë e mbledhura, tërë shtëpinë e vjetër, rrugën e ngushtë me kalldrëm që ish përjashta, verën e ngrohtë që sundonte atje e fëmijët e saj që luanin me zë të lartë. Mandej, pa pritur, gjyshja e mblodhi orën në grusht: tik-taku mori fund. Ma zgjati dorën, e unë ia kapa. Të dyja dorë për dorë lamë dhomën e gjumit, kaluam të pavërejtura pranë dhomës ku gumëzhinin gratë, e dolëm në kopsht.
Ajo zbriti shkallët dalë-ngadalë, e mbështetur në bastun, e munduar nga dhembja në gjunj, në kyçe, në shpinë, dhe unë s’ia lëshova dorën për asnjë çast. Mbaj mend se dielli kish rënë drejt perëndimit, se vapa e bënte ajrin të dridhet. Zërat e fëmijëve në rrugë ndiheshin kthjelltë, e hijet tona ishin të gjata si në ëndërr. Shkuam ngadalë drejt manit që asokohe ishte ende në mes të kopshtit. Hijet tona të gjata u bënë një me hijen e tij. Gjyshja u ul mbi një stol të vogël me tre këmbë, të cilin atje e quajnë shkamb, homonim me shkëmbin: një kënd i vocërr i kësaj bote, ku njeriu mbledh veten. Më shikoi për një çast me nge, ashtu pa fjalë, thuajse donte të bëhej e dukshme, a t’i bëhesha unë e dukshme, s’e di. Mandej ma lëshoi dorën, e hodhi përtokë orën e plakut.
Ajo që ndodhi mandej është ndër kujtimet e mia më të kthjellta nga adoleshenca. Gjyshja filloi ta rrihte me bastun orën e plakut, me një vrull a forcë të cilën, s’e di, s’kish se si ta mbante trupi i saj i brishtë, me dhembje në gjunj, në kyçe, në shpinë. Goditjet e bastunit qenë të furishme, të njëpasnjëshme, repetitive. Kop. Kop. Kop. Secila më e fortë se tjetra. Goditje të rënda, goditje të përqendruara, goditje që s’e huqën shenjën asnjëherë, goditje që s’e di, thuajse kishin pritur me dekada për të nxjerrë kryet, e që tashti që kishin dalë, me ofshe, me dënesë, s’e kishin ndërmend që të ndalen më pa e bërë stërpika orën e vjetër. Orës i dolën sustat, rrotëza e leva të vocërr u gjuajtën nga të gjitha anët, bashkë me kollën e plakut, britmat e tij sa herë që ish nevrik, pështymët e tij tek i bërtiste gruas sa ish e re, pështymët e tij tek ulërinte si xhind mbi babain tim të vogël, bastuni grusht mbi gjyshen, mbi nënën e tij që s’e kisha njohur kurrë, mbi tetat, mbi gocat e tyre me radhë, mbi një grua të komshive që i kish kthyer një herë fjalën, me hakërrime midis goditjesh ofshe e dënesë vajzash e grash të rrahura e të poshtëruara e të përdhunuara ndër breza në çdo mënyrë të imagjinueshme e të paimagjinueshme. Midis tyre isha edhe unë. E mënjanuar si send i pavlerë.
Kur e ndali gjyshja dorën. Nga ora e vjetër s’kish ngelur më asgjë. Copa të ndrydhura metali, kallur në dhe. Gjyshja po dridhej, e mbushur frymë. Dridhesha edhe unë, s’e di. Nga ajo që kisha parë. Na mori kohë të dyjave që të vinim në vete. Dikur ajo ma kapi dorën. Dielli kish perënduar, e zërat e fëmijëve ishin zhbërë. Në vend të tyre ndihej vetëm një krrokamë korbash në largësi. Eja bijë të shkojmë, na i marrtë të ligat. Unë as sot s’e di nëse tha ashtu për orën a për plakun. U ngjitëm bashkë shkallëve dorë për dorë, ajo me dhembjet e veta në gjunjë, në kyçe, në shpinë. Unë me imazhin e orës së thyer në retina.
U kthyem dalë-ngadalë në dhomë të grave pa u vërejtur, s’e di, thuajse s’kishim dalë fare nga aty. Dhoma ishte ende plot. Njerëzit e shtëpisë po shërbenin ende, kafe të mortit, ëmbëlsirë, ujë, lëng frutash. Shëndosh vetë, qofshi shëndosh, kësaj rruge vemi të gjithë. Të rroni e ta kujtoni. Ritualet e një fisi që ka mbijetuar. Ca netë më vonë, babi e unë do të iknim nga atje. Gjyshja do të ndërronte vetë jetë pak vite më vonë, një natë dimri me mjegull e dëborë. Por atë natë qe vere e ngrohtë, jashtë fluturonin korbat, e unë po kujtohesha se si asnjë nga gratë e mbledhura nuk po qante.
