Refleksione mbi vëllimin me poezi nga Visar Zhiti, “Onufri” 2025
Ndërsa shtrëngoja duart dhe mundohesha ta shihja pa ndaluar në sy poetin Visar Zhiti, gjatë takimit që zhvillonim në Durrës për romanin e tij të fundit asokohe, m’u bë se në atë zgavër të thellë u gjenda dhe unë. Dorën e tij të bëshme tek shtrihej të përqafonte gishtërinjtë e mi e përfytyroja të tillë: “ja, edhe kjo dorë poeti është; ç’ka është e veçantë këtu?!” Sytë dhe duart e tij edhe tani i kam të afërt, të gjendur këtu në tavolinën time të punës, në këto shkarravina që marrin jetë prej vargjeve të poetit.
Mundësinë për ta takuar edhe një herë gjatë një takimi të zhvilluar pranë Universitetit “Aleksandër Moisiu”, Durrës e humba për shkak të angazhimeve të punës. Kish folur gjatë dhe ndër foto mundohesha të gjeja sytë dhe duart e poetit. Në horizont po shfaqej ngadalë aktiviteti më i rëndësishëm (të paktën vetëm teorikisht) kushtuar librit, Panairi i nëntorit. Vëllimin e ri me poezi do mund ta takoja atje, në stendën e tij.
“Dritë që ecën zbathur” u shndërrua në leximin e çdo mëngjesi për fare pak ditë. Poezia ishte po ajo, me sasinë e ndjeshmërisë si një kapotë që më mbulonte gjatë gjithë minutave të mëngjeseve që kishin nisur të ftoheshin çdo herë e më shumë. Poezia kishte një kryefjalë: dhembjen. Ndaj dhe përmasa e kësaj të fundit erdhi dhe u formësua si një mendim i pjekur, i gjallë, i ngarkuar me emocion, i lindur dhe i rritur bashkë me vargun, bashkë me poetin.
Vëllimi në fjalë ka në shtat të tij shtatë kapituj. Ndoshta rastësia e solli që ky numër, me kaq ngarkesë biblike të avitet një universi poetik kaq të ndjerë. Simboli i apokaliptit, i dritës dhe i zjarrit hyjnor; simbol i besimit dhe provës, i premtimeve dhe besëlidhjes, shenjtërisë dhe i bekimit. Të gjitha këto mund të gjenden në dhjetëra vargje, kryesisht gjatë ciklit “Ku shkon ashtu aq i bukur…? Të gdhendësh dritën…” i cili është edhe frymëzimi parësor për këtë shkrim.
Transformimi i vuajtjes njerëzore
Nietzsche tek vepra e tij “Lindja e tragjedisë” na mëson se “të krijosh do të thotë të çosh dhembjen drejt formës.” Si burimi më i thellë i frymëzimit të të krijuarit, dhembja duket se e ka transformuar poetin dhe e ka sjellë në një materie të re. E ka shndërruar në një krijesë të një formati të ri, nga po e njëjta lëkurë njerëzore po kësaj here, diçka më pranë hyjnores. Dhe nga një i sapolindur, vetë poeti rritet së bashku me mikun e tij, të ashpër por besnik, dhembjen, ashtu si edhe Rilke tek “Letters to a young poet”, shkruante se “dhembja është vendi ku rritemi, miku ynë i brendshëm.” Poezia e Zhitit na lejon të bindemi se poezia lind pikërisht aty ku fjala përpiqet të përballojë atë përvojë që vetë ai e përtyp atë. Thënë ndryshe, është qartësia e një transformimi të ri, krejt natyror. Këtij transformimi, këtij entiteti krijues të ri, Eliot do t’ia vendosë dhembjen në boshtin edhe të një vetëdije të re (poetike) teksa thotë se “… është një nga mjetet me të cilat ndërgjegjja bëhet më e mprehtë.” Këtë qartësi të re nuk e le pa e përmendur edhe tek kryevepra e tij “Profeti”, Gibran, i cili thotë se “është thyerja e lëvozhgës që rrethon mirëkuptimin tuaj.”
“Asgjë në botë nuk është kaq e gjatë sa nata pas humbjes së një fëmije.”
Ngjarje të tilla, që shenjojnë përgjithmonë jetët e gjithësecilit prej nesh, kanë konotacione më tepër se njerëzore. Ato tentojnë diçka më shumë se aq. Tentojnë të mbërrijnë qiellin. Kierkegardi, në refleksionet e tij për mortin, shprehet se “humbja e fëmijës është prova ku shpërbëhet gjuha.” Ama, përtej kësaj prove, kemi lindjen e re, atë sa më sipër, e cila, nëse për Kierkegardin shfaros çdo fjalor, për poetin lind gjuhën e re, poezinë e re.
Ndërsa përmendej konotacioni biblik i numrit shtatë, gjen terren edhe ndjesia e faljes, dritës, premtimit apo besimit dhe provës. Poeti Zhiti, që në poezinë e parë të ciklit që po shohim na paraqitet krejt i tjetërsuar. Në poezinë “Pendim dhe dritë e vrarë” ai shprehet: “I penduar jam që s’të thosha dot/ që ka edhe rrugë aq të tmerrshme,/ me turmat, festat pa një zot,/ lajmet e mbrëmjes gjithë vdekje.”
“Lutje pasmesnate”
Është pikërisht kjo një nga shumë poezitë që të mbetet në mendje ndërsa i avitesh gjithë librit. Por më shumë se kaq ajo mbetet një kumbin, një lutje si edhe vetë poeti zgjedh t’i vërë emrin. Është poezi e një përmbysjeje të madhe. Aty shohim të kryqëzuar poetin, jo Krishtin; shohim dhembjen që loton nënë.
Që në krye, poezia na vendos në kohën e saj “pasmesnate”. Kemi të bëjmë me një gjendje simbolike në të cilën mendja mendon duke jetuar më e zhveshur, lutja lutet duke qenë më e sinqertë, dhembja dhemb duke qenë më e mprehtë dhe heshtja bëhet më e thellë. Poezia bëhet thellësisht intime duke e vendosur lexuesin përballë poetit që qëndron në mes zotit dhe dhembjes. Lexuesi përballet me një poezi e cila njëkohësisht është një ngjarje ndërmjet errësirës shpirtërore dhe kërkimit parreshtur të dritës.
Nëpërmjet vargut të parë “Ti, Dhimbja ime, Shën Mëria ime,” poeti ia del ta shenjtërojë atë. Vargu ka një ngarkesë emocionale të fuqishme dhe nuk mbetet vetëm në kornizat e një metafore të zgjedhur. Poeti e çon më lart dhembjen, e bën atë sakrale. Nuk kemi të bëjmë me blasfemi por me një dukuri thellësisht poetike. Dhembja e një humbjeje të tillë vetëm hyjnore mund të jetë. Shën Mëria nuk mbetet thjesht dhe vetëm metafora, por është ngushëllimi i ri i poetit, është forma e re e një bashkëvuajtësie të dhembshur.
Poeti na ofron një tjetër imazh të fuqishëm tek vargjet si vijojnë: “e veshur me natën e tragjedisë sonë, -/ fustan të zi me kopsa yjesh të zinj”. Këtu dhembja na shfaqet e personifikuar me femrën e veshur me të zezën e natës. Po ashtu, figura e groteskut këtu gjen vendin e saj. Yjet, që në trajtën e tyre jetësore përfaqësojnë dritën, në rastin tonë, na afrojnë errësirën. Tragjedia e ka pëmbysur këtë univers të poetit. Në vargun “s’i krahasoj me gozhdët e kryqit.” poeti e zhvendos dhembjen e tij në një tjetër dimension. Ajo i takon përmasës së sakrificës hyjnore. Poeti ka Golgotën e tij personale.
Dhembja në poezi nuk është vetëm si entitet më vete, poeti e ka formatuar atë në rolin e bashkëbisedueses. Këtë mund ta shohim pëgjatë vargjeve “Ti më kap prej dore, – Qëndro! – më thua/ siç do të donte djali ynë,”. Autori e pagëzon atë si të vetmen mënyrë në të cilën ai mund të gjendet pranë asaj që nuk është më. Në një mënyrë, dhembja është dora e padukshme e birit, të cilën e zgjasin pafundësisht të dy, në drejtim të njeri-tjetrit. Madje ai gjallon vetëm në atë ambjent që krijon vetë: “unë e di si më donte,/ sapo dola nga ëndrra e tij plot paqe dhe dritë.” Atij i duhet të largohet për t’u rikthyer në realitetin e ditëve.
Motivi i Sizifit ka peshë të rëndësishme në poezi. Ai nuk mbetet thjesht dhe vetëm një metaforë, por është mënyra e re e jetesës së paskëtajme. Poeti thotë: “Po unë jam bërë Sizif mitologjik tani,”. Ai, nëpërmjet kësaj përzgjedhje na flet për një lëvizje të pandërprerë drejt një qëllimi që fatkeqësisht nuk arrihet; për një barrë të rëndë që nuk përfundon kurrë; për një përpjekje të kotë; për atë jetën pas humbjes. Ky Sizif mitologjik i poetit nuk shtyn një gurë, ai shtyn kujtesën, dhembjen, mungesën.
Motivin e malit dhe të gurit e gjejmë tek vargjet: “…atë shkëmb që është i imi, -/ … / do ta ngjis në majën e malit/ të jetës time të mbetur.” Gjithashtu në poezi gjejmë edhe një format të ri të kohës, atë që vetë poeti e shkruan në gurin e tij: “nga pas bien gërma të thyera guri,/ përzihen me gjurmë e gjak,”. Në këto vargje, pikërisht është vetë guri ai që e shkruan historinë e tij, është vetë guri i Sizifit. Ç’ka është gërmë në gur është një lutje, është një kujtim, një plagë. Është një vizion i jashtëzakonshëm, gati profetik i poetit.
Vargu i fundit “- ta dini,/ është poerosia e rrugës tonë” është një testament i qartë i një rruge të kryqëzuar që ndahet mes dy njerëzve.
Poezia është një bashkërendim i dhembjes, vuajtjes e ku këto nuk bërtasin me të madhe por janë mësuar të bashkëjetojnë. Zemra e çdo vargu është ai, biri, më i bukuri qiellor dhe vuajtja bëhet lutje.
Bukuria e kryqëzimit
Vargu lakonik është një detaj që nuk ndeshet rrallë, jo vetëm në këtë cikël, por në të gjithë vëllimin. Disa vargje si vijojnë: “Vetëm kur je në kryq/ mund t’i shohësh të tjerët nga lart./ Falënderoj gruan që tha:/ dhe në kryq duhet të jesh i bukur!/ …si ti, Bir im, Ati im!…”. Ky lakonizëm është një dimension i rëndësishëm filozofik, përcjell peshën biblike dhe thellësinë njerëzore. Kryqi nuk mbetet simboli religjioz por ai lind dhe jeton si metaforë e pozitës së njeriut që sakrifikon; të parit nga lart nuk mund të jetë triumfi i poetit; është perspektiva e tij sepse vetë i kryqëzuari fiton shikimin hyjnor.
A kemi të bëjmë në poezi me bukurinë fizike? Jo! Edhe në pikën më të ulët të jetës, njeriu duhet ta dijë se dinjiteti, se qëndresa apo madhështia e tij duhet ruajtur. Këtu kemi të bëjmë me bukurinë morale, bukurinë e shpirtit dhe jo bukurinë e qëllimshme si estetikë e dhembjes. Këtu bukuria na shfaqet më shumë si qëndresë se sa estetikë.
Kulminacioni poetik është padyshim identifikimi biblik.
Udhëtimi imagjinar tek “Drita që ecën zbathur”
Të bie në sy, në mbyllje të çdo poezie, vendi dhe data e ngjizjes së saj. Nisin në Chicago, Tiranë, Roselle, Shkodër; vijojnë në Bloomingdale, në Romë, në Vatikan.
Një sekuencë krejt interesante është ajo pjesë e udhëtimit, të cilën vetë poeti i quan “poezi të miat nga Rusia…” Moskë, Sankt Petërsburg, Petërhov përshtjellojnë jo vetëm magjinë poetike të vendit por edhe madhështinë historike. Megjithëse do të dilte jashtë kontekstit të këtij shkrimi, ky cikël meriton një vëmendje të veçantë për mesazhet që ai përcjell.
Komplesiteti i thjeshtësisë për të thënë fund
Në fjalën e tij, shkrimtari kroat B. Prosenjak shprehet se “… Visar Zhiti është kompleks, i thellë, shumë shtresor, plot shpirt.”
E gjithë kjo larmi mendimi është lehtësisht e prekshme në vëllimin poetik “Dritë që ecën zbathur”. Poeti arrin të gërshetojë me kujdes dhe me saktësi të gjitha shtresat dhe dimensionet e mesazheve që kërkon të çojë tek lexuesi. Ai shndërrohet në misionar duke gjetur tek poezia shpresën e ngushëllimit për atë që nuk mund të kthehet më pas. Poeti e ka shndërruar poezinë në mjetin e tij të asaj që mund ta quajmë auto-terapi.
Pikëllimi i tij nuk mund të jetë kurrësesi një gjendje stabël, një status-quo. Pikëllimi i poetit është një lëvizje e vazhdueshme; është largimi nga dëshpërimi, nga dhembja drejt pajtimit me brishtësinë e qetësisë. Poeti ka kohën e tij dhe ashtu si shprehet edhe poeti Mario Luzi: “Koha kalon mbi kohën/ të gjitha duke i barazuar.”
